CC BY
30
ББК 86.35
МОНГОЛ ОРНЫ ХУТАГТ ХУВИЛГААДЫН ТУХАЙ ЭРГЭЦУУЛЭН ОГУУЛЭХ нь (РАЗМЫШЛЕНИЯ О ХУБИЛГАНАХ МОНГОЛИИ)
М.С. Улзий
В статье автор рассматривает историю проникновения и развития буддизма в Монголии, проводит параллели отличий тибетского и монгольского буддизма. Автор дает распространенное определение термину «хутагт».
Ключевые слова: Хутагт хувилгад, Монголия, религия, буддизм, происхождение.
In the article the author considers the history of penetration and development of Buddhism in Mongolia and draws parallels of differences in the Tibetan and the Mongolian Buddhism. The author gives widespread definition of the term “khutagt”. “Khutagt” is a religious title granted to reincarnate lamas in recognition of their spiritual qualities. “Khubilgaan” is the Mongolian translation of the Tibetan term “sprul sku” and signifies the reincarnate manifestation “per se”.
Keywords: Khutagt Khubilgaan, Mongolia, religion, Buddhism, development.
Монгол орон дахь хутагт хувилгаадын уусэл хогжилийн тойм
Монголын нийгэмд хутагт хувилгаан гэх тус-гай нэрийдэл эртнээс буй болохгуй нь мэдээж юм. Эртний монголчуудын ухамсар, танил таавурын хэр хэм дорой буурай бухэнд узэл бодол, ухаа са-наагийнь эзэмдэн жолоодож, зууд зэргэлээд нь тайлбар егч, сунс сулдийнхэн сахиул болж, гай барчидыг арилган, четгер шулмаст нь халх дар-лаг болх ба цаашилвал тэнгэр газар уул усныхан эзэд сахиулсантай ямар нэгэн зам мереер харьцаа холбоо гаргаж, санаа оноогоо хувилгаж чаддаг байсан тэрхуу онцгой уурэг тушаалтаныг бее уд-ган хэмээн бееренхийлен нэрлэдэг байсныг бид мэднэ. Тэрхуу гартаа тал хэнгэрэг атгаж, биедээ нь гэгээн толь зааж, амнаасаа амьтанд мэдэгдэхгуй ая гаргасан, тэнгэр газар, эзэд сахиулсан хийгээд хун терелхтений хооронд хэл ул зулгуулдаг галзуу согтуу шинжтэй хумуус чухам хэзээгээс бий бол-сон нь тодорхойгуй боловч билиг ухаан, биелэл хеделгеен ургэлжилуулсээр байсан бее удганы тухай тэмдэглэл «Монголын нууц товчоон» жишээ туунээс нэлээд суулийн уеийн сурвалж бичгуудэд бур гарч байсан юм. Зууднээ тайлбарлаж Тэмуужин Бертэ Ужинтэй ураг холбосон Дай Сэчэн, заарины терхийг шинжиж Тэмуужин улсын эзэн болохыг зегнэсэн Хорчи Хуйтэний хатгалдаанд зэд хэрэглэ-сэн Буйраг хан, Худуг хоёр, Байрны Усун евгенийг бэх ергемжилеед цагаан дээл емсгеж, цагаан морь унуулж дээр суудалд суулгаж он сар узуулэх болго-сон, менх тэнгэрийн зарлиг, хан заарины егууллийг мэддэг Хехэчу тэв тэнгэр хирээ мэдэхгуй аашилж ам алдсан, 0геедэй хан евчлен ам хэл алдран алжа-ахад бее беелуулж телег телегдуулэн, Тулуйг зо-лиосонд гаргасан (272) гэхчилэн дурдагдах зуйлст ямар нэгэн бодит бее удганы бараа суудэр буюу аль эсхул тэдний зан уйлийн онцгой ийм тэмдэг тодрон байгаа нь илэрхий.
«Монголын нууц товчоо»-ны уе хуртлэх бее удган нь ерийн хумуусээс зен совин, уйл чадавхи
хэмээх хоёр талаар онцгойг байсан шинжтэй. Тэд нар байгаль орчны хувьсал хийгээд шидсэн хуний биед тохиох янз бурийн хувьслыг ямар нэгэн хэм-жээнд урьдчилан бэлгэддэг ой совин, байгаль орчны гай барчид, гамшиг, зудаас шалтгалаж хун амь-танд нелеелсен евчин зовлон, ухэл суйдлийг ямар нэгэн хэмжээнд ангаан домнож, алгасхин тайв-шируулж чаддаг чадвараараа тухайн нийгэмийн хумууст ерген хундлэгдэж байсан нь ергемжлен тахигдах хэмжээнд хурсэн байжээ. Хамаг Монго-лын язгуур шутлэгийн чухал нэгэн гишуун болсон тедийгуй хамаг шутээний тахил тавиглалын алив зан уйлийг эзэгнэн гуйцэтгэх уурэг хариуцлага, тусгай тушаалтан болсон бее удганууд, хожим нь бурхан шашны соёлын шируун дайралтад учирса-наар итгэл хундийг алдаж байр суур нь булаагдах хувь тавиланд зайлшгуй тулгарчээ. Тумэд Алтан хаан тевдийн Содномжамцтай Хехнуурын Чав-чиалд болсон уулзалт дээр тунхагласан тер шаш-ныг тэтгэн хегжуулэх цаазын бичигт бее удганыг гадуурхан уйл ажиллагааг нь хязгаарлаж, бурхан шашныг эрхэмлэн тахиж лам хуврагыг хундэтгэн дээдлэх чиглэлтэй дурдлага нуудыг гаргасан байжээ. Тууний тухай «Эрдэний товчоо»-нд «тэдний бугд хамгийг мэдэгч. Алтан хаан хоёр эхлэн. Туйд эхэл, хад, харлигууд, хотлоор зевшеен, урьд Монголын улс хун ухвээс, чинээ чинээгээрээн тэмээ мо-рийг алж, Хойлог хэмээн хамт булах белее. 0дгее туунийг тэтчиж чинээ чинээгээрээ, номын зугт зо-ригтугай» гэж тэмдэглэсэн байхад, «Алтан хааны тууж»-д «гайхамшигт номын Алтан хаан эхлэн хо-тол бугдээрээ сусэг бишрэлийг уусгэж бурин, га-даад онгод цэлигуудийн эндуурсэнийг туймэрдээд, гань мунхаг бее удганыг дуруйдуулын устгаж, га-виат дээд номын терийг хив зангиа мэт болгож» хэ-мээн тэмдэглэсэн зуйлс буй.
Эхний тэмдэглэлд ухэж енгерсен хуний хой-дох оршуулга тавилганы ажиллагаанд олон тооны амь хороож байсан хэрцгий балмад уйлс хориглог-дож, хойдох тэмдэглэлд монголчуудын уламжлалт
шутлэг онгод цэлэг, бее удган цаажлагдах болоод, харьцангуйгаар боловсон, энэрэнгуй бурхан но-мын ёсоор орлогджээ. Туунээс хойш Монгол оронд гэрээс гаран бурхан номын мерийг хееж тангууд Тевдэд очоод сахил санваар авч лам хуврага болоод, бурхан бодисадвыг шутэн, лам хуврагыг да-гаж, ном сударт хийж, сонсон бясялгах эрдэмээр хэдийдэгсэд, Монгол орондоо буцаж ирээд бурхан шашныг дэлгэруулэх ажиллагаанд насан турш зутгэгсэд цолгорон гарчээ. Тэдний дотроос 0вер монгол оронд ирсэн Найжи тойн, Дервен ойрдод очсон Зая бандид, Халх оронд хурсэн Жавзандамба нарын бурхан шашин дэлгэруулэх уйл ажиллага-анд харшилж байсан монголын хуучин зерчил бее мергел, онгод тахилга адил бус хэмжээгээр цохилт олсон байна.
Туугээр зогсохгуй, бурхан шашны номлолд идэвхийлэн орсон монголын ноёд дээдэс хийгээд шашны зутгэлтэдийн оролцоотой шийдвэрлэн тог-тоосон «Ойрд цааз», «Халх журам» мэтийн хууль цаазын бичигт бурхан шашныг терийн шашинаар дээдэлж, тэдний ашиг тусыг харж хамгаалахаар тун-хаглахын хамт бее удганы уйл ажиллагаа бурмесен чандлан хориглосон байна. Монголчуудын язгуур шутлэгийн байр суурь, сур хуч ингэж шахагдан суларч, явах замгуй балран суйрч бухийд шинээр мандсан шашин яваандаа нь монгол хумуусийн оюун ухааныг хучтэй эзэмдэн, сур сулд, сунс са-хиусынхан емег тушиг болж эхэлжээ.
Тевд уламжилалт бурхан шашны зохион бай-гуулалд хамрагдсан лам хуваргын эгнээнд «хутагт» хэмээх нэгэн тусгай нэрийдэл бий. Тэр нэрийдэл бурхан шашин Энэтхэг оронд эхлэн дэлгэрхэд байгаагуй бегеед тэндээс Тевд оронд уламжилсан эхний уед ч байгаагуй юм. «Хутагт» гэдэг уг тевд монголын бурхан шашны ухаанд, сум хийдэд орон, энгийн лам хуврагаас хэдэйдсэн ер бусын илрэл га-рал бухий онцгой байр суурь, тусгай эрх мэдэлтэй хунд хэрэглэгдэнэ. Туунтэй адилавтар хэрэглэгдэх угсэд бас хувилгаан, гэгээн, шатран гэж гарна. Шашин номын ухаанд гарах «хутагт» гэдэг угийн хам-гийн энгийн тайлбар нь хувилгаан - емнех терлийн онцгой лам хуврагийн насан хутаг тегс, нирван дур узуулсэн хойно тууний бие терх, суг сунс хойдох хэд хэдэн хуний бие дээр амилал олж дахин терж тодорсоноор тайлбарлагдана.
Бурхан шашны номлолд энэхуу шашныг уусгэн байгуулагч Шагжамуныг бодит хун байсна-ар егуулэхээс гадна туунийг бас номын бие, тегс жаргалангийн бие хийгээд хувилгаан биетэй гэж егуулдэг билээ. «Мэргэд гарахын орон»-д тэмдэ-глэснээр «номын хаан бурхан ялж тегс енцсэн цогт ялгасан Шагжамуни хэмээн яруу алдараар гурван ертенц дагина тийн бегеед дуургэсэн мен тэр бэр. Ямагт ба бурний тулд дээдээр сэтгэлийг уусгэн. Гурван асанги галавд уйлдэхуй бэрх ахуй их буян ба билэг билгийн чуулганыг хорьж зузаан зохиолд аганистагийн оронд дээргуй билэг билгийн аршаа-
ны манлай хутагийг олоод тегс жаргалангийн бие-ийг илт болгоно. Менхуу тэр гашана зуун хелтэй тоотон ертенцийн оронд хувилгаан биеийн тийн цэнгэлд дешдийн орноос зуутгэх тургуутэн олон зуйл арван хоёр зохиолыг хамт нэгэн узуулэн зо-хиосон...» гэж Шагжамунийн хувьд, тегс жарга-лангийн бие хийгээд хувилгаан биеийн нэрийдэл хэмээн гарна. Тегс жаргалангийн бие гэдэг нь Шагжамунийн терлийн уеийг егуулсэн бурхан шашны номлолд тууний емнех терлийг бодисадва байсна-ас хувилан терсен гэх буюу тэр нь ямар нэгэн хун амьтанд хувилж байсныгаа ер бусын дэмбэрэл, хувь тавилангаас бурхан биеэр тодрох мэтчилэн яригда-на. Тэрчлэн бурхан Шагжамунийн биеийг «мен ча-нарын бие, билэг билгийн номын бие, махбодийн бие», «номын бие, эдлэх бие, хувилгаан бие» гэж гурван янз буюу «хувилгаан бие, хувилгаан бие, мен чанарын бие, бэлэг билгийн номын бие» гэж дервен янзаар нэрлэх тохиолдол зендее харагдана. Тиймдээ Шагжамунийн махбодийн бие нь хэдийгэ-эр таалал тегсч нирван дур узуулсэн атал туунээр харин мен чанарын дур буюу хувилгаан дурээр илрэн шутээнууддээ ургэлжлэн их хулгэний ном сургаал хайрласнаар егуулэгддэг учиртай. Дээрх егуулэлээс ажихад «хувилгаан» гэдэг угэнд нэг биеийн амь негее нэгэн биед ер бусийн хэлбэрээр шилжин, хувилан терж болох гэсэн санаа харин аль эртнээс нуугдаж байсан ажээ.
Тевдийн шашинд «хутагт» гэдэг монгол уг хэрэглэгдэхээс емне, монгол угийн «хувилгаан» гэдэгтэй утга нэгтэй «бурилва» буюу «бурилва бие» гэдэг уг нэлээд эртнээс хэрэглэгдэж байсан юм. Тэрхуу тусгай нэрийдэл нь бурхан багш, бо-дисадва нарт нийгэм чанартай зориулагдан хэрэглэгдэж байснаасаа арай нарийсан тевдийн шаш-ны зутгэлтэнд онц зорилттой хэрэглэгдэх болсон нь тувдийн шашны хожуу дэлгэрэлтийн уед то-хиолдоно. Тууний тухай тевдийн Ринбучий Дун-гар Лувсанпэрэнлэйгээр «шашны урсгалын тухай егуулэл» хэмээх туурвилдаа тодорхой тэмдэглэжээ. Тууний егуулэхээр Тевдэд ламын дахин терел олс-ныг тодлох ёс нь XIII-дугаар зууны суулчээр буй болжээ, Суранзанганвугийн уеэс анх дэлгэрэлтэй тевдийн бурхан шашинд ерээс тийм ёс нь тавдуга-ар равжуны гал гахай жил болтол байгаагуй. Тэр уе Энэтхэгээс Тевдэд ирж шашин дэлгэруулсэн их багш Бадамжуннай, их хамба Бодхисхва, Жуу Адиша болон Тевд оронд цолгорсон Юдуг Ён-донжамц, Ринчинсамбуу, Марба, Миларигба . . гэх нэрт хумууст дараа терлийг нь тодолсон явдал ер байгаагуй. Харин «тевдийн тавдугаар равжу-ны усан хонин жил Гармаа багш (Гармаба цагаан малгайт хоёрдугаар дур, багш гэх монгол уг, лам гэсэн утгатай) бие эцэслэж тууний дараа жил мо-дон мичин жил Гарамба Ренчиндорж (Гармаба хар малгайтны гудгаар дур) мэндлээд таван нас хурэх шороо хулгана жилд нь, Гармаба багшийн шавь бетеелч Узайнба Ринчинбалаар Г армаба Рин-
чиндоржийг сая Гармаа багшийн даxин тодорсон дурээр тодлон таниад Цур6 xийдэд ширээн залсан нь Teвдэд гарсан ламын дараа тєрлийг тодлон тог-тооxын анxдагч ажиллагаа болсон 6єгєєд туунээс xойш тєвдийн бyсад шашны булгуудэд бас тэр ëe дараалан тарxсан байна» гэжээ. 0єр нэгэн тєвд эрдэмтэн Шинса Галсанцойжжалцаны тyyрвисан «тєвд монгол шашны гарлаг»-д, тєвдийн шашинд Гажидбагийн булэгт нь дотроо нь бас дервен том найман жижиг салбарлал бий. Tyyний доторxи Г ар-маа гажид болбол xослошгyй Дагва Pинбyчийгийн шавь Гармадyйсyмкайнбаас эxлэн алдаршсан юм. Tyyний уйлсийг олон шавь нарынxан дотроос Бум-цагбагийн шавь байсан Гармаа багш xэмээн зал-гамжилжээ. «Xоëрдаxь дурийн Гармаа багш доод Aмдогийн Лайзагт гэдэг газар тержээ. Дараань Bэй оронд Бумчагба тэргуутэн олон мэргэдээс уншла-га xичээл xийгээд увдисын зуйлсийг олонт сонсож, бясалгал уйлдсэнээр илт yxаарсан байжээ.
Tэрээр Цурб xийдэд сууж байxдаа арван зур-гаан бодь номлол зоxиожээ. Xятад Mонгол оронд очоод олон бyxний алдар гайxамшигт рид шидийг гурвантаа узуулсэн бегеед тангууд Каxьгийн оронд сум xийд, шашны сургууль байгуулсан байна. Tэ-рээр Meнx xааны Диширээр xyндлэгдэж Гармаа багшийн цол xyртжээ. Жинxэнэ алдар нь Чойжи лам гэдэг байсан юм. Aлтан эмжээртэй, ажлын xар малгай xyргэгдсэн болоxоор xар малгайт Гармаа гэж алдаршижээ. Xожим Mонголоос Bэй орондоо нь очоод таалал болоx уед еерийн багш Луусын Бутээлч Ужайбад, Ладойдын орноос минь залгамж xyвилгаан бие тодроx тул минь xийсэн зегнелеер туунийг ширээнд суулган тэдгэмжилж, ялгасны ор-ныг эзлуул xэмээн заxиад енгерчээ.
Xожим нь Ладойд орноос ирсэн нэгэн бяцxан билэг сайтай xeвгyyн тэрээр, еерийгее Гармаба мен xэмээн тодлон ярьсан бегеед итгэлтэй угсийг олон гарган егуулсэн болоxоор Гармаа багшийн xyвилгаанаар тодлогджээ. Tэгээд гуравдугаар дурээр ширээнд залагдаж нэрийг нь Pенчиндорж xэмээн айлдав. Энэ бол Teвд оронд xyвилгаан бие гарсны туруун юм» гэж байв. Дээр ишилсэн xоëр xэллэгийг ерeнxий егуулвэл: Teвдэд гарсан шашны булэгтэнээс Г ажадбагийн булэгийг алдаршуул-сан Гармадуйсумкайнбагийн шавь Чойж xэмээгч лам Mонгол оронд очоод ном тавьж, Meнx xааны xyндлэлийг олж Гармаа багш xэмээн цоллогдож, алтан эмжээртэй xар малгайгаар шагнагдсан байна. Tyyнийг таалал болсон xойно номын уйлсийг нь залгамжилсан Pенчиндоржийг дараа терел нь xэ-мээн тодолсоноос эxэлж, xyвилгаан тодлоx узэгдэл гарч, залгаагаар бусад булэгтэнд ч xэрэглэгдэx болсон байна. Xамгийн анxны xyвилгааныг тодолxод терийн тэргуун буюу шашны тэргуун бус, емне дурийн xyнтэй багш шавийн барилдлагатай xyний дурдлага, эсxyл емне дурийн xyн еерийн залгам-жийн тyxай болсон бэлэг зегнел чyxал уйлдэл гар-гадаг байсан нь ажиглагдана. Teвд шашны тyyxэнд
xyмyyс Г армадуйсумкайнба жич шавь Чойж ламыг Г армабагийн эxний xоëр дурээр нэрлэн заншиж, гуравдугаар дур Pенчиндоржоос xойдоx Г армабагийн xyвилгааныг деревдугээр дур Pyлбайдорж, тавдуга-ар дур Дайшинсайгба, зургаадугаар дур Дунвадун-дан, долдугаар дур Чойрагжамц, наймдугаар дур Mижиддорж, есдугээр дур Bанчигдорж, аравдугаар дур Чойндорж, арван нэгдугээр дур Ишдорж, арван xоëдyгаар дур Чанчувдорж, арван гуравдугаар дур ^йдолдорж, арван деревдугээр дур Дайгчогдорж, арван тавдугаар дур Кэкэвдорж, арван зургадуга-ар дур Pинчyнригвайдорж, арван долоодугаар дур Yжинпэрэнлэйчог гэж алдаршуулан нэрлэдэг юм. Гармаа гажид дотроо xар, улаан малгайт гэж xоëр xyваагдана. Улаан малгайт нь т'уртэндээ арван дур уламжлагджээ.
Mонгол оронд бyрxан шашин дэлгэрэxээс емне «xyran'» гэдэг уг монгол сурвалжид xэрэглэг-дэж байсан нь «Mонголын нууц товчоо», <^уа и и ю бичиг»-т Нанду кутаг, 0лзий xyтаг) 0лзийт xyran гэxчилэн гарна. Xарин туунийг шашны енге будаг xадагдаж эxлэсэн нь Xyбилай xааны уетэй xолбог-дож байна. Нэгэн тевд ном <^евд монгол шашны гарлага»-д тэмдэглэснээр «Xаанаар гучин зургаа-тай Пагбагаас даxин авшиг авxyйдаа Mинагийн Залгууд xэмээгчээр xааны xэрэглэдэг шилэн лонx уйлдуулж, огторгуйн доор, газрын дээр, жагар тэнгэр xeвгyyн, xyвилсан бyрxан, усэг зоxиогч, улсын xилийг тувшитгэсэн xyний орон даxь таван yxааны бандид Пагба Дишири xэмээн цол соëрxов. Xожим xyтагт xэмээн цол егсен нь ч тэр уед тугэн тарxсан юм» гэжээ. Meн тэмдэглэлд Xyбилай xаан Пагбагаас ном сонсож авшиг аваад xариxад нь цол миндаг xайрлаxдаа туунийг Энэтxэгээс уусэлтэй бyрxан шашин xийгээд бyрxан шашныг уусгэгч xyнтэй бо-дож xyвилгаан Бурилва гэж узсэн бегеед Пагба xэ-мээx тевд угийн алдар цолуудаас xyтагт, богд гэсэн утга байгааг xаргалзсан нь илэрxий байна. «Xyтагт» гэдэг угийг Пагба ламд эxлэж xэрэглэснээс шашны енгетэй болсоныг гэрчлэx xажyyгийн нэгэн жишээ нь «Aлтан xааны тууж»-д «Xyбилай сэцэн xаан xэ-мээн алдаршсан богд, xyтагт Пагсба ламыг залж ируулээд, xотол судар тарни тэргуутнийг уйгар аялгаар орчуулаад» гэж тэмдэглэснээс мэдэгдэнэ. Xэрэв тэр уед «xyтагт» гэдэг уг тедий л идэвxтэй xэрэглэгдэxгyй байсан ба xэрэглэгдэxдээ голдуу xyтаг билэг, елзий xyтаг xэмээн оюун yxаан, суу билэгтэнийг тодотгож байсан нь xожмын уе ялан-гуяа шашны сурвалжид xyндэт иxэс ламын байр суурь жич тэдний даxин амиласныг анxааралдаа авч yзэxгyй бол болоxгyй буюу.
Бyрxан шашин Mонгол оронд анx эxлэн орж ирэx уе бyрxан бодисадва, ном судар, саxил сан-ваар, ергел таxилгын уйл ажилагааг биечлэн сур-талчилж, xyчлэн yxаарч байгааг лам, багш, улсын багш, xааны багш гэxчилэн xyндэтгэн дээдэлж, ергемжлен шутэж байсан боловч тэр уед тэдгээр xy^yy^fc насан эцэслэж таалал тeгсexeд дараа
терел нь xэзээ, xаана, xэнд яаж тодрон мэндэлээд eмнex xyнийxэн уйлийг xэрxэн залгамжилан гэдэг санаа оноо нийгэм нийтэд уусэл байжээ. Tэгэxлээр тийм yxааныг илэрxийлсэн «xyвилгаан», «xyтагт», «бурэлва» гэдэг угс ч тедий л xэрэглэгдээгyй байсан нь учир тодорxой. Xарин монголын Tyмэдийн Aлтан xаан, тевдийн Г элугбагийн нэрт лам, урьд xо-жид Брайбун xийдийн Камбо, Cайра xийдийн эзэн болсон Cодномжамцыг тусгайлан урин залж, бие биеэр уулзан, бyрxан шашныг номлон xyндэтгэн таxиж, «xамгийг мэдэгч Oчир Далай лам» xэмэ-эн эрxэмлэн цоллсноос xойш, тевд монголын ша-шинд «Далай лам» гэдэг тусгай нэрийдэл тогтож, Cодномжамцыг нас эцэслэсний дараа тевдийн Брайбун xийдийн иxэс лам нар тууний xyвилгаан терлийг Aлтан xааны xойноос магадлан тодолж ал-даршуулсан нь дараа Ёндонжамц билээ. Xожимын xyн Cодномжамцаас емне xоëр дур - Зонxовын шавь, Гэлугбагийн нэрт xамба Гэндэнжув, Гэн-дэнжамц нарыг нэг xоëрдyгаар дурийн далай лам гэж нэxэмжилэн ергемжлее Cодномжамцыг гуравдугаар, Ёндонжамцыг деревдугээр гэxчилэн улам-жлан алдаршуулсанаас эдугээ xyртэл далай ламын xyвилгаан терел тасалдалгуй арван деревдугээр уедээ ургэлжилж байна. Teвд уламжилалт бyрxан шашинд шашин терийн нэгдэл эрx эзэгнэсэн далай ламын xyвилгаанаас гадна Банчин эрдэнийн xyвилгаан rex бас нэгэн том xyтагтын систем буй. Tэднийг нэгбручилэн тодлон тогтооxод бас янз бурийн тyyxэн енгерелтийг дамжсан байжээ. Xа-рин тэднээс еер бусад системийн xyтагт xyвилгаад, онцгойлон монгол орны сум xийдэд бий бологсод xэрxэн уе дараалдаг байсныг тус егуулэл анxаарал-даа авна.
Монгол орны хутагт хувилгаадын тврвл Yeийн тодлолт
Oдоо бид Mонгол оронд шашин ном дэлгэр-xийг дагалдан олон тоогоор буй болсон xyтагт xy-вилгаадыг чyxам xэн xy^ xэрxэн тодлон тогтоож,
амилуулан биелуулж байсныг доорxи xэдэн зураа-дасаар тоймлон егуулэе.
Нэг. Далай ламын ергемжлесен xyтагт xyвил-
гаад.
Xоëр. Банчин эрдэний ергемжлесен xyтагт xy-вилгаад.
Гурав. Mанж Чин xаадын ергемжлесен xyтагт xyвилгаад.
Дерев. Teвдийн шашны эxсээс ергемжлесен xyтагт xyвилгаад.
Tав. Mонгол Xамаг орны ергемжлесен xyтагт xyвилгаад.
Зургаа. Teр шашин xамтдаа ергемжлесен xy-тагт xyвилгаад.
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
1. Arn^ xааны тууж. Yндэстний xэвлэлийн xороо, 1984 он, 264, 188, 123-р нуур.
2. Галдан туслагчийн 1841 онд зс^ш^н «Эрдэний эрx». Улаанбаатарын xэвлэл, 1959 он, 91-р нуур.
3. Mэргэд гараxын орон. Yндэстний xэвлэлийн xо-роо, 1988 он, 17-р нуур.
4. Cэлxжав, Лxа. Oюyнбилиг. Баткар сум. 0вер монголын шинжлэx yxаан цэннэг мэргэжлийн xэвлэ-лийн xороо, 1991 он, 61-79-р нуур.
5. Teвд эрдэмтэн Шинса Галсанчойжижалзаны ту-урвисан «Tєвд монгол шашны гарлаг» (тевд xэл дээр). Yндэстний xэвлэлийн xороо, 1992 он, 566, 656-р нуур.
6. Tєвдийн Pинбyчий Дунгар Лувсанпэрэнлэй «Шашны урсгалын тyxай егуулэл» (тевд xэл дээр). Yндэстний xэвлэлийн xороо, 2004 он, 82-р нуур.
7. Yзэгдсэн бyxний xyраангyй (тевд xэл дээр). Yндэстний xэвлэлийн xороо. 1988 он, 295-р нуур.
8. Xexxотын сум xийд. 0вєр монголын ардын xэв-лэлийн xороо, 1982 он, 98-р нуур.
9. Цагаан лянxyа эрxэс. Yндэстний xэвлэлийн xо-роо, 1996 он, 208-р нуур.
10. Эрдэний товчоо. 0вер монголын ардын xэвлэ-лийн xороо. - 1981 он, 445, 460, 501-р нуур.
її. ш-- «ммвт^», швд m, 1935^, тж,
E Ш39, 10, 32
ББК 86,35 (2 Рос=Калм)
О СТУПАХ ШКОЛЫ КАГЬЮ, ПОСТРОЕННЫХ В КАЛМЫКИИ
А.Г. Кукеев, Б.А. Шантаев
Статья подготовлена при поддержке РГНФ, проект № 09-01-36700е/Ю
В статье рассматривается история возведения мастерами школы Карма-Кагью буддийских ритуальных сооружений «ступа» на территории Республики Калмыкия.
Ключевые слова: ступа, реликвии, Кагью.
The article is devoted to the history of creation of the Buddhist ritual monuments “stupa” by Karma-Kagyu masters in the Republic of Kalmykia.
Keywords: stupa, relics, Kagyu.
За последнее десятилетие в Калмыкии Повсеместно в районах, в больших и малых построено более 20 буддийских храмов хурулов. населенных пунктах возводятся ритуальные
