CC BY
12УДК 398.22 + 821.581
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-231-264
Традиция и трансформация монгольской версии «Истории Арджи Бурджи-хана»
Цагаан1
1 Синьцзянский государственный университет (д. 14, ул. Шенгли, 830046 Урумчи, СУАР, КНР) доктор филологических наук, доцент E-mail: Chaha@163.com
© КалмНЦ РАН, 2020 © Цагаан, 2020
Аннотация. На монгольском языке известны три текста, в которых повествуется история жизни царя Бигармиджида, — «История Бигармид-жид-хана», «История Арджи Бурджи-хан» и «История Гесне-хана». Трилогия связана единым сюжетом, построена на основе рассказов тридцати двух деревянных человечков волшебного царского трона. Считается, что эта трилогия происходит из Индии, но нет никаких данных о том, была ли она передана в устной или письменной форме, кем и когда она была переведена. В данной статье дается сравнительный анализ монгольских (монгольской, бурятской и калмыцкой) версий «Истории Арджи Бур-джи-хана».
Ключевые слова: «История Арджи Бурджи-хана», триада, монгольская версия, бурятские сказки «Арджи Бурджи-хан» версия, калмыцкие сказки «Арджи Бурджи-хан»
Благодарность. Исследование выполнено при финансовой поддержке Академии общественных наук Китая в рамках научного проекта № 14CMZ015 «Фольклор калмыков: сюжетный указатель сказок». Материалы статьи апробированы на Международной научной онлайн-конфе-ренции «Монголоведение в начале XXI в.: современное состояние и перспективы развития - II», проведенной при финансовой поддержке РФФИ (проект № 20-09-22004) и частичной поддержке гранта Правительства РФ (№ 075-15-2019-1879).
Для цитирования: Цагаан. Традиция и трансформация монгольской версии «Истории Арджи Бурджи-хана» // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. № 4. С. 231-264. (На монг.) DOI: 10.22162/25876503-2020-4-16-231-264
UDC 398.22 + 821.581
DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-231-264
The Tradition and Transformation of the Mongolian Version of "The History of Arji Burji Khan"
Chahan1
1 Xinjiang State University (14, Shengli Road, Urumqi, Xinjiang 830046, China)
Ph.D. (Pilology), Associate Professor E-mail: Chaha@163.com
© KalmSC RAS, 2020 © Chahan, 2020
Abstract. There are three texts in the Mongolian language which tell the story of the life of King Bigarmidzhid — "History of Bigarmijid Khan", "History of Arji Burji Khan" and "History of Gesne Khan". The trilogy connected by a single plot is built on the basis of the stories of thirty-two wooden men of the magical royal throne. It is believed that the trilogy originated in India, but there are no records on whether it was transmitted orally or in writing and on who and when translated it. This article gives a comparative analysis of the Mongolian (Mongolian, Buryat and Kalmyk) versions of the "History of Arji Burji Khan".
Keywords: "History of Arji Burji-khan", triad, Mongolian version, Buryat tales "Arji Burji-khan", Kalmyk tales "Arji Burji-khan" Acknowledgement. The research was funded by the Academy of the Social Studies of China under the scope of the research project № 14CMZ015 "Folklore of the Kalmyks: a subject index of fairy tales". The article was
presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879). For citation: Chahan. The Tradition and Transformation of the Mongolian Version of the "History of Arji Burji Khan". In: Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 4. Pp. 231-264. (In Mong.) DOI: 10.22162/25876503-2020-4-16-231-264
I. Монгол "Арж Борж хааны намтар"-ыг эмхтгэж хэвлэж судласан байдал
Монгол хэлээр "Бигэрмижэд хааны намтар", "Арж Борж хааны намтар", "Гэсэнэ хааны намтар" хэмээх гурван гар бичмэл зохиол байдаг. Энэ гурван номд Бигэрмижэд хааны явдал, тууний эрдэний ширээн дэхь гучин хоёр модон хYний егуулсэн YлгэрYYД гарах тул энэ гурвуулыг нэг хэлхээ зохиол гэж нэрлэдэг юм байна. Энэ гурван зохиолыг Энэтхэг гаралтай зохиол гэдэг боловч эдгээр зохиолууд нь Энэтхэгийн ямар номоос орчуулагдсан?, мен туунчлэн амаар уламжлагдсан юм уу?, бичгээр уламжлагдсан юм уу?, гэдгийн тухай тодорхой туух сураг чимээ^й мердех эрдэмтдийн Yзэлтээс адил бус байх жишээтэй. Энэ тухай монгол судлалын нэрт эрдэмтэн академич Ц. ДамдинсYрэнгээс "Энэтхэг ардын уран зохиолын туух судлалыг Yзэхэд\ гучин хоёр модон хYний Yлгэр\ Арж Борж хааны намтар\ гэдэг ном байдаг боловч \ Бигэрмижэд хааны цэцэг хатнаа авсан намтар\, Гэсэнэ хааны намтар\ гэдэг ном байдаг^й бололтой юм. Эдгээр гурван зохиолыг тевд хэлнээс орчуулсан болов уу гэхэд эдгээрийн тевд хэл дээрх хуучин эх зохиол огт YЗЭгдэхгYЙ бегеед харин монгол хэлнээс тевд хэл руу орчуулсан гурван намтар монгол улсын номын санд хадгалагдаж байна" [Дамдинсурэн, Чанту 1983: 586] гэж тодорхойлсноос Yзэхэд Энэтхэгийн Бигэрмижэд хааны YЙл явдалтай холбоотой цуврал олон Yлгэр домогууд англи эхдээ монголд амаар уламжлагдаж, монголчуудын оюун ухаанаар дамжин дахин боловсруулагдаж, монгол бичигт тэмдэглэгдсэний дараагаар тевд хэлд орчуулагдсан
байж болох талтай. "Бигэрмижэд хааны намтар"-ын тухай академич Ц. Дамдинсурэн судалсны ур дундээ: "Вигэрмадита гэдэг нэгэн шударга хаан одоогоос хоёр мянган жилийн емне Энэтхэг оронд байсан гэдэг боловч тууний намтар туух тодорхойгуй, улгэр домогийн чанартай уг егуулэл байдаг байна". Монголын "Бигэрмижэд хааны намтар"-ыг Энэтхэгийн Вигэрмадита хаантай холбоотой болов уу гэдэг байна. "Бигэрмижэд хааны монгол намтар" мэт ийм зохиол Энэтхэг оронд байсан байж болох бегеед туунээс уламжлан монголд нэвтэрсэн байж болох юм. Гэвч Энэтхэг оронд монгол "Бигэрмижэд хааны намтар"-ын адил ийм зохиол олддоггуй гэнэ. Энэтхэгийн аман улгэр домог Монголд нэвтэрээд туунийг Монгол оронд бичиж зохиол болгосон ч байж болох юм. Монгол "Бигэрмижэд хааны намтар" нь унэхээр Энэтхэг гаралтай байлаа ч гэсэн едий тедий сунжирч Монголын ахуй байдалд зохицож еерчлегдсен байна. Ийм учраас эхийг Монголын уран зохиолын туухэнд багтаах нь зуйтэй юм" [Дамдинсурэн, Чанту 1983: 589] гэж узсэн нь бидний таамаглалын нэгэн баримт болж байх нь тодорхой юм. Аль ч ундэстний аман зохиолын уламжлалд иймэрхуу узэгдэл тугээмэл оршиж байдагийг эрдэмтэн та бухэн яахан андах ажээ. Энэтхэгийн Бигэрмижэд хааны уйл явдал буюу нэртэй холбоотой энэхуу гурван цуврал олон улгэр уудээс Монгол оронд бичгээр буюу амаар хамагаас ерген дэлгэр уламжласан нь "Арж Борж хааны намтар" нь болох юм. Иймээс энэхуу улгэрийн тухай гадаадын эрдэмтэд нилээд эртнээс анхааралдаа авч, туунийг хэвлэж судласан байдаг. Монгол "Арж Борж хааны тууж"-ийг хамгийн туруунд Буриадын эрдэмтэн Гомбын Галсан орос хэлэнд орчуулжээ, 1858 онд "Арж Борж, Монгол тууж" хэмээх нэрээр Петербургт хэвлэжээ. YYний дараагаар Германы эрдэмтэн Б. Юлг монгол ба Герман хэлээр орчуулж 1867 онд хэвлэсэн бегеед 1868 онд мен Юлг бас "Арж Борж хааны тууж"-ийн Yлгэрийг "Шидэт хYYPийн Yлгэр"-ийн хамт дан Герман хэлээр хэвлэжээ. 1923 онд Оросын эрдэмтэн Жамсраны Цэвээнээс «Арж Борж хааны тууж»-ийн нэр Yл мэдэгдэх хYний Орос орчуулгыг "Монгол YлгэрYYД" гэх нэрээр хэвлэсэн бегеед 1928 онд "Бигэрмижэд хааны намтарыг Арж Борж хаанд модон хYний егуулсэн YлгэрYYД оршибой" гэдэг
нэрээр Улаанбаатарт тус тус хэвлэж гаргасан байна. 1960 онд Английн монголч эрдэмтэн Ч. Бауденаас Арж Борж хааны арван дервен бYлэг Yлгэрийг Улаанбаатарын 1928 оны хуулж матан галиг Yсгээр бичээд Англи орчуулгаа тайлбарын хамт Энэтхэгийн шинэ Дели хотноо хэвлуулжээ. 1937 онд монголч эрдэмтэн А. Мостертоос "Ордосын аман зохиол" гэдэг том номдоо "Арж Борж хааны намтар"-ын есен Yлгэр оршил Yлгэртэйгээ арван Yлгэр-ийг тухайн Yлгэрчийн амнаас бичиж аваад латин галиг Yсгээр хэвлэжээ. 1961 онд Энэтхэгийн эрдэмтэн Рагху Вирагаас монгол "Арж Борж хааны намтар"-ын 14 бYлэгийг 1928 оны хэвлэлээс хуулж уйгаржин монгол Yсгээр хэвлэсэн байна. Ингээд Хятад хэлний шинэ орчуулгаа монгол хэлнээс тевд хэлэнд орчуулсан Монгол Улсын номын санд байгаа эх орчуулгыг хавсарган хэвлэжээ. YYнээс гадна "Арж Борж хааны намтар"-ын гар бичмэлийн хэд хэдэн хувилбарууд монгол улсын номын санд хадгалагдаж байгаа ажээ. 1958 онд Эвер монголын ардын хэвлэлийн хорооноос "Гучин хоёр модон хYний Yлгэр" гэх нэрээр "Арж Борж хааны намтар"-ын Yргэлжлэл болох — "Гэсна хааны намтар" хэвлэгджээ. ЭнэхYY намтарын эцэст "...Бандида Ачира Энэтхэгийн хэлнээс Монгол хэлэнд орчуулав" [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 1910] гэх орчуулгын тухай тэмдэглэл байдаг боловч Энэтхэг хэл дээрх уул номын тухай мэдээ жишээ одоо болтол тодорхойгYЙ байдаг.
Монгол "Арж Борж хааны намтар"-ын судалгааны талаар гадаадын эрдэмтэдээс ихээхэн YYPЭг гYЙцэтгэжээ. YYнд Оросын эрдэмтэн А. Н. Веселовский Славын домог яриаг судлахдаа Гомбын Галсан, Б. ЮYлэг нарын орчуулгыг Энэтхэгийн санскрит хэлний "Гучин хоёр модон хYний Yлгэр"-тэй харьцуулан судласан байна. А. Н. Веселовский монгол "Арж Борж хааны намтар"-ын уг сурвалж болох Энэтхэгийн нэгэн тиймэрхуу Yлгэрийн цоморлиг эрт цагт байсан бололтой гээд тэр сурвалж цоморлиг едий олдох^й болсон тухай онцлон тэмдэглэхийн зэрэгцээ тэрээр бас "бидний мэдэж байгаа санскрит хинди хэлний хувилбар нь монгол Арж Боржийн шууд уусэл байж чадах^й" [Веселовский 1930: 63] гэх Yзэлтийг дурьдсан байдаг. Мен энэ тухай дорно дахиныг судлагч Б. Лауферээс "Монгол утга зохиолын найруулал" гэх
номдоо "Гучин хоёр модон хYний Yлгэр"-ийн тухай егуртэхдээ "Жинхэнэ нь монголын боловсруулсан 3YÜn" [Лауфер 1927: 63] гэж Yзсэн байна. Английн монголч эрдэмтэн Ч. Бауденаас монгол "Арж Борж хааны тууж"-ийн 14 бYлэг Yлгэрийг англи орчуулгаа тайлбарын хамт Энэтхэгт хэвлуулэхдээ монгол "Арж Борж"-ийн зарим бYлгYYДийг бусад зохиолтой харьцуулан жишсэн ба уг зохиолыг монгол шинжтэй болгосон тухай сонирхолтой оршилыг бичсэн байна. Энэтхэгийн эрдэмтэн Рагху Вира монгол "Арж Борж хаан"-ы 14 Yлгэрийг 1961 онд хэвлэсэн номын оршилдоо уг Yлгэрийг Энэтхэг гаралтай гэж таамаглан бичсэн боловч монгол Yлгэр гэдгийг YГYЙсгэсэнгYЙ. Харин батлаж мен номын эхний хуудсанд "Агуу монголын эрхэм туухууд" гэж нэрлэсэн байна [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 677].
"Монгол Арж борж хааны намтар"-ын талаар маш нарийлаг мертее сонирхолтой шинжилгээ хийсэн эрдэмтэн бол Монгол Улсын академич Ц. Дамдинсурэн болох юм. Тэрээр 1977 онд Улаанбаатар хотноо хэвлэсэн "Монголын уран зохиолын тойм" гэх томоохон бYтээлдээ "Бигармижид хааны тухай гурван ном" гэх тусгай сэдвээр "Монголын Бигармижид хааны намтар", "Арж борж хааны намтар", "Гэсэнэ хааны намтар" гэдэг гурван номын тухай нарийн шинжилгээ хийсэн байдаг. Энэхуу егуулэлд дээр дурдсан гурван номын тухай нарийлан танилцуулахын зэрэгцээ уг номын уусэл гарлыг ч нарийвчлан судалж цаашид уг номын тодорхой зарим нэгэн Yлгэрийг бусад бичмэл Yлгэртэй харьцуулж, энэтхэг гаралтай Yлгэр нь хэрхэн монгол Yлгэр болон улиран хувиссан жам хуулийг тодорхойлохоор Yндсэн зорилтоо болгосон байна.
Академич Ц. ДамдинсYрэнгийн энэхYY судалгаа нь анх удаа "Бигармижид хааны тухай гурван ном"-ыг дэлхийн монголч эрдэмтдийн сонирхолд хYргэж, энэ тухай судалгааг олон улсын тYвшинд хYргэсэн телеелегч бYтээл болох юм. Академич Ц. ДамдинсYрэн "Бигармижид хааны тухай гурван ном" гэдэг бYтээлээ гурван хэсэгт хувааж бичжээ. Энэ нь даруй Монгол хэл дээрх "Бигармижид хааны намтар", "Арж борж хааны намтар", "Гэсэнэ хааны намтар" гэх гурван номыг тус бYPД нь танилцуулан
судалсан байна. Эгууллийн эхэн хэсэгт монгол хэл дээрх "Бигармижид хааны намтар"-ын товч агуулгаас тYYний судлалын тухай товч танилцуулахын зэрэгцээ тэрээр хэлэхдээ «Бигармижид хааны намтарт» «Бигармижид хаан Цэцэн хатнаа авсан туух, туунээс салж зовсон явдал гарна. Энэ намтар бол бурханы шашны тоос халдсан янаг амрагийн зохиол болох юм» [ ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 633] гэжээ. Эрдэмтэн Ц. ДамдинсYрэнгийн судалгаанаас ойлгоход Викрамадити гэдэг нэгэн шударга сайн хаан одоогоос хоёр мянган жилийн емне энэтхэг оронд байсан гэдэг боловч тууний намтар туух тодорхойгYЙ мертее Энэтхэг оронд ч монголын Бигармижид хааны намтартай адил зохиол байдаг^й юмсанжээ. "Бигармижид хааны намтар" нь Монгол оронд бичмэлээр тархасан бегеед 1923 онд Улаанбаатарт "Энэтхэгийн газрын Бигармижид хааны тууж оршвой" гэдэг нэрээр хэвлэсэн байна. Монгол хэлнээс орос ба европын ямар ч хэлэнд орчуулагдсашуй мертее ереес судлагдсангYЙ ажээ.
Эгууллийн хоёрдугаар хэсэгт "Арж борж хааны намтар" энэтхэгээрээ "Ража Боожа хааны намтар буюу" "32 модон хYний Yлгэр"-ийн санскрит хэлт агуулгын товч, Монгол "Арж Борж хааны намтар"-ыг хэвлэж судалсан байдлаас тYYний агуулга, Yзэл санаа, евермец онцлог шинж гээд монгол энэтхэгийн Арж борж хааны намтрын харьцуулал гэх зэрэг хэдэн талаас монгол энэтхэгийн Арж Борж хааны намтрын нийтлэг болон евермец онцлог шинжийн тухай нарийвчлан судалгааг хийсэн байна. Эрдэмтэн Ц. ДамдинсYрэнгийн судалснаар "Бигармижид хааны тухай гурван ном" монгол хэлээр байдгаас ганц "Арж борж хааны намтар"-тай тесеетэй ном санскрит хэлээр байдаг [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 591].
Энэтхэгийн "Раажа Боожа хааны намтар" буюу 32 модон хYний Yлгэрийг санскрит хэлнээс орос хэлэнд оросын эрдэмтэн П. А. Гринцер орчуулж, 1960 онд хэвлэсэн байна. Эрдэмтэн П. А. Гринцер уул номын оршилд "Викрамын намтар" буюу "32 модон хYний Yлгэр" бол Викрамадити хааны гавьяа ЗYтгэл, баатар зоригт зориулсан олон зохиолын дотроос онцгой чухал нь юм. Тэр хааны егеемер ершеел, баатарлагийн тухай домог уламжлал их
байдаг. Эдгээр зохиолд Викрамадити хааныг хYчтэй, шударга эзэн ялагдашгYЙ баатар ядуу доордсыг емгеелегч хYн бYхнийг ершеен хайрлагч гэж дYрсэлсэн байна гэж бичжээ [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 601].
Эрдэмтэн Ц. ДамдинсYрэн энэтхэгийн "32 модон хYний Yлгэр" буюу "Раажа Боожа хааны намтар"-ыг монголын "Арж борж хааны намтар"-тай харьцуулж Yзээд: «Энэтхэгийн 32 модон хYний Yлгэрийн хэлсэн арга буюу хажилга нь монгол „Арж борж хааны намтар"-ын хажлагатай адил бегеед мен 32 Yлгэрээс нэг Yлгэр монгол олон гар бичмэлийн нэгэнд буй ба энэтхэгийн аль нэгэн Yлгэр туухийн дотор монгол «Аарж борж хааны намтар»-тай адил тестэй ЗYЙл ганц хоёр байгаа баримт бол монгол цоморлиг нь энэтхэг Yлгэртэй ямар нэгэн холын тере садан холбоотойн баримт болж чадах боловч, монгол "Арж борж хааны Yлгэр"-ийг монгол Yлгэр биш болгох баримт болж Yл чадна гэсэн дYгнэлтийг хийсэн байдаг [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 602]. Тэрээр мен цаашид "Монгол Арж борж хааны намтар" энэтхэг гаралтай байлаа ч гэсэн монголд нэвтрэх замдаа ба нэвтэрч ирсэн хойноо едий тедий еерчлегдсеер танихын аргагYЙ хувирсанаар Yл барам монгол ахуй байдлыг тусгасан еер Yлгэриг нэмж оруулсан бололтой байна гэж Yзсэн байна [Дамдинсурэн, Чанту 1983: 635].
Эгууллийн гуравдугаар хэсэгт "Гэсэнэ хааны намтар"-ын товч агуулгыг танилцуулахын зэрэгцээ туунийг энэтхэг хэлнээс монгол хэлэнд орчуулсан тухай асуудлыг тодорхойлохоор Yндсэн зорилтоо болгосон байна. Эрдэмэн Ц. ДамдинсYрэнгийн судалснаар "Гэсэнэ хааны намтар" бол "Бигармижид хааны тухай гурван ном"-ын суулийнх нь болно. Энэ зохиолыг энэтхэгийн санскрит буюу ямар нэгэн хэлнээс монгол хэлэнд хоёр удаа орчуулсан байна. YYний нэг орчуулгыг "32 модон хYний Yлгэр" нэртэйгээр Чуулалт хаалган хотод 1958 онд хэвлэж гаргасан байна. ижил нэг гар бичмэл Монгол Улсын номын санд бий [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 628].
Энэ хоёр орчуулгын нэгийг Багахан бандид гэдэг хYн орчуулсан бегеед негеехийг нь Бага бандида гэдэг хYн орчуулсан ажээ. Энэ тухай тэрээр «миний санаанд „Гэсэнэ хааны намтар" гэж хэрвээ тийм бичмэл зохиол Бага бандида нарын гарт байсан бол тэр нь жинхэнэ (цэвэр) энэтхэг байгаа^й. Харин Балба, Тевд оронд их
улирч хувирч еерчлегдсен зохиол байсан бололтой» гэж Yзсэн байна [Дамдинсурэн, Чанту 1983: 629].
Академич Ц. ДамдинсYрэн энэхYY судалгааны YP ДYHД дараах дYгнэлтийг хийсэн байдаг: "Бигармижид хааны намтар", "Арж борж хааны намтар", "Гэсэнэ хааны намтар" гэх гурван ном хэлбэрийн талаар энэтхэгийн 32 модон хYний Yлгэртэй тестэй. Зохиолын баатрын нэлээд нь энэтхэг нэртэй. Yлгэрийн зарим нь энэтхэг Yлгэрээс гаралтай байна. Гэвч энэтхэг хэлнээс орчуулсан энэтхэг зохиол гэж Yзэж болохгYЙ. Харин монгол ардын тYмний уран бYтээл гэж Yзэх хэрэгтэй болно. Зарим энэтхэг гаралтай Yлгэр байвч тэр нь монголын ард тYмний дунд олон зуун жилээр оршиж, монгол ахуй байдалд нийцэж жигд хувирсан байна. Эдгээр гурван ном бол монгол-энэтхэгийн ард тYмний эртний уламжлалт соёлын холбооны гэрч болсон монгол Yлгэрийн цоморлигууд болно гэжээ [ДамдинсYрэн, Чанту 1983: 673].
Манай улсад "Арж борж хааны намтар"-ыг тусгай сэдвээр судалсан бYтээл хараахан YГYЙ гэж хэлж болно. YYнд нэгэн ЗYЙлийг дурдахад Шинжааны их сургуулийн Ч. Бат профессор «„Нарандалай хаан ба тууний хоёр хевYYн"-ээс сэдэвлэн егYYлэх нь» гэдэг егуулэл нийтэлжээ [Менх, Бат 1998: 122]. Ойрадын "Нарандалай хаан" гэх туулийг монгол "Арж борж хааны намтар"-ын зарим нэгэн бYлгийн YЙл явдалтай харьцуулж, тус тууль нь энэтхэгийн "Арж борж хааны намтар"-аас уусэлтэй гэх Yзэлтийг дурьдсан байна.
Бидний Yзэхээр энэхYY егYYлэлд дараах хэдэн талын сэжиглэлтэй асуудал оршиж байх шиг санагдана. YYнд:
1. Энэтхэгийн "Раажа Боожа хааны намтар" буюу "32 модон хYний Yлгэр" нь монгол "Арж борж хааны намтар"-тайгаа есед еер, YЙл явдалтай байгааг сайтар судалж YЗCЭнгYЙ бололтой. Монгол "Арж борж хааны намтар" нь хэдийгээр энэтхэгийн "Раажа Боожа хааны намтар"-аас эх гаралтай гэдэг боловч Yлгэрийн доторх y^ явдал нь эрс еер байдаг ажээ.
2. Монгол "Арж борж хааны намтар" нь энэтхэг намтартайгаа нэрийдэл, зохиолчийн талаараа адил байдаг боловч, зохиолын Yrä явдал нь монгол амьдралаар баялагжсан монгол зохиол болох юм.
Монгол Yлгэрээр зохиогдсон монгол уран бYтээл нь хоорондоо Yлгэрийн гэх шинж болон мотивын талаараа адилавтар ЗYЙл олон байх нь аяндааны хэрэг. Тэр ч байтугай хоорондоо ямар ч харилцаа холбоо^й улс Yндэстний аман зохиол ч хоорондоо адилавтар ЗYЙл олон тохиолддогийг хэн б^энд мэдээж юм.
3. Адилавтар ЗYЙл бухнийг заавал нэг нь негеегеесее зээллээ гэдэг нь учир дутагдалтай болдог тухай академич Ц. ДамдинсYрэн багш маш шинжлэх ухаанч еереер заан гаргасан байдаг.
Бидний ойлгосноор зарим нэг эрдэмтдээс явган болон тууль хоорондоо ямар нэг хэрмээр зааглагдсан юм шиг хэн нь хэнээсээ ямар нэгэн мотивыг зээлж авдаг гэж Yздэг нь учир утагдалтай болсон шиг санагдана. Учир юу гэвэл аливаа Yлгэр YЙл явдалтай аман бYтээлYYД нь хамтдаа тогтсон нэг хэв загварт яригддаг. Эереер хэлбэл тэдгээрийн YЙл явдлууд нэг еренхийдее тогтонгуй байдаг мертее тодорхой хэмжээний хэв шинж мотивуудаас бYтдэг. Тэдгээр YЙл явдлууд нь хэрхэн хоорондоо нийлэлдэн бYтэж ямар нэгэн стилийн зохиолыг бYтээнэ гэдэг нь Yлгэрч болон туульчийн ур мэргэжилтэй холбогддог. YYнд Yлгэрийн ямар нэгэн YЙл явдлын хэв гэх шинж болон мотивууд нь аль нь алиных нь гэсэн тодорхой ялгаа байдарг^. Нэн тодорхойлж хэлэхэд туулийн мотив явган Yлгэрийн мотив гэж хэн нь хэнээсээ зээллээ гэдэгтодорхой тогтсон зааг байдарг^. Тэгэх мертее эдгээр Yлгэрийн YЙл явдлын гэх шинж болон мотивууд нь улс Yндэстэн алслан хоорондоо адил ЗYЙл арвин байдгийг АТ-ны ангилал бидэнд тодорхой зааж харуулсан байдаг. СYYлийн Yед Оросын Буриад, Халимаг, Монгол улсаас манай улсын бвер монгол, Шинжаан, Хех нуур зэрэг монголчуудын тевлерен суурьшиж байгаа орноос "Арж Борж хааны намтар"-ын зарим нэг хэсэг Yлгэрийн аман хувилбаруудыг эмхтгэн цуглуулж, тухайн нутаг орны аман зохиолын туYвэрт оруулан хэвлэсэн нь бидний судалгаанд туйлын ховор нандин эх хэрэглэгдэхYунийг хангасан гэдгийг энд тэмдэглэхэд таатай байна. Жишээлбэл: Оросын Буриадаас хоёр хувилбар олдож буй. 1-р хувилбар нь 1973 онд Улаан^дэд хэвлэсэн "Буриад ардын YлгэруYд" гэх номонд орж хэвлэгджээ. Тус хувилбарыг 1945 онд
Буриад улсын ТYнхэн аймгийн Замчок тосгоны М. А. Алексееваас тэмдэглэж авсан байна (YYнийг бид хувилбар гэж нэрлэнэ.)
Хоёрдугаар хувилбарыг "Буриад ардын аман зохиолын тYYвэр" гэх номонд орж Улаан^дэд хэвлэгджээ. ЭнэхYY хувилбар нь 1945 онд Буриад улсын Аг мужийн Ботала тосгоны Т. Чимитова-гаас тэмдэглэн авч (эхийг нь бид Б хувилбар гэж нэрлэнэ). Халима-гаас гурван хувилбар олдож буй. Энэхуу гурван хувилбараас нэг хувилбар нь бидний судлах гэж байгаа монгол "Арж борж хааны намтар"-ын нэгэн хэсгийн хувилбар биш тул энд танилцуулах^й. Негее хоёр хувилбарын нэг нь "Арж борж хаан" гэсэн нэртэйгээр "Халимаг туульс" гэх номонд хоёрдугаар ботид оржээ. 1968 онд Элстэй хотноо "Халимаг хэвлэлийн хороо" хэвлэжээ. Тус хувил-барыг Манжийн Санжаас тэмдэглэн авч, гэхдээ хэзээ тэмдэглэж авсан нь тодорхой^й (эхийг бид А хувилбар гэж нэрлэнэ). Негеех нэг хувилбар нь "Долоон настай заргач" гэдэг нэрээр «Халимаг туульс» гэх номын I-р ботид сонгогдон орж, 1961 онд Элстэй хотноо Халимаг хэвлэлийн хороонд хэвлэжээ. Энэ хувилбарыг хэзээ хэнээс тэмдэглэн авсан нь тодорхошуй. (YYнийг Б хувилбар гэж нэрлэнэ).
Монгол Улсаас одоо болтол CYYлийн Yеийн аман хувилбарууд олдоо^й боловч 1928 онд Улаанбаатар хотноо хэвлэгдсэн монгол "Арж борж хааны намтар"-ын бичмэл эх олдож буй. Хэзээ тэмдэглэгдсэн нь тодорхой^й.
YYнээс гадна манай улсын Ордос, Эвер Монголын, Шинжаан, Хех нуур зэрэг газраас "Арж борж хааны намтар"-ын зарим нэг хувилбарууд олдож буй. Тухайлбал: Шинжааны Ховог сайраас "Арж борж хан" гэдэг нэртэй Арж борж хааны оршил бYлгийн хувилбар олдож буй. ЭнэхYY хувилбарыг манай улсын НШУА-ийн судлаач Б. Дамиранжав 1980-аад онд Ховогсайр сианы III малын талбайн малчин Б. Тогтохоос тэмдэглэн авч, "Зургаадай мэргэн" гэх номдоо сонгон оруулж, 1988 онд ЭМСХХ-оос хэвлYYлсэн байна. Хех нуурын хувилбар нь "Зандан ширээ" гэдэг нэртэйгээр "Хаашийн явган Yлгэр" "Хятад дотоод хэвлэл" гэх номонд сонгогдон орж, 1990 онд хэвлэгджээ. 1988 онд Оюунбилэг Хех нуурын Голмуд хотын Урт мерен сианы Хашаат тосгоны малчин
67 настай Жамсрангаас тэмдэглэн авч, энэ нь мен монгол "Арж борж хааны намтар"-ын оршил Yлгэрийн хувилбар болох юм.
бвер Монголын Ордосоос хоёр хувилбар олджээ. I хувилбар нь 2009 онд YХХ-ноос хэвлэгдсэн "Морин цагаан сувд" гэх ордос ардын явган Yлгэрийн цуглуулгад орсон "Товцогийн долоон хYY" (YYнийг бид А хувилбар гэж нэрлэнэ) гэх хувилбар болно. Энэ хувилбарыг 1980-аад онд Ордосын ахмад Yлгэрч Цограваас тэмдэглэж авсан байна. Тэмдэглэсэн хYн нь тодорхошуй.
II хувилбар нь 1937 онд Белгийн монголч эрдэмтэн А. Мостэроос "Ордосын аман зохиол" гэдэг том номдоо "Арж борж хааны намтар"-ын 9 Yлгэр (оршил Yлгэртэйгээ 10 Yлгэр)-ийг тухайн Yлгэрчийн нарын амнаас бичиж аваад, латин галиг Yсгээр хэвлэжээ. Бидний энд шинжлэх гэж байгаа хувилбар (YYнийг Б хувилбар гэж нэрлэнэ) бол 1982 онд YХХ-оос хэвлэсэн А. Мостэрын "Арж борж хаан" гэх номонд доторх "Арж борж хааны оршил Yлгэр" нь болох юм. Дээр дурьдагдсан хувилбаруудаас Yзэхэд монгол улс болон Ордосын хувилбарыг гаргавал бусад хувилбарууд нь олонхидоо CYYлинй Yед цуглуулагдсан монгол "Арж борж хааны Yлгэр"-ийн эхний хэсгийн аман хувилбарууд болох нь тодорхой юм. береер хэлбэл 32 модон хYнээс Арж борж хаанд егYYлсэн YлгэруYДийн эхлэлтийн хэсэг нь болох юм. (Бид дорогш "Арж борж хааны намтар"-ын оршил Yлгэр гэж товчилно.) Иймээс бид энэхYY егYYлэлдээ голдуу монгол Арж борж хааны намтарын оршил Yлгэрийн аман буюу бичмэл хувилбаруудыг хооронд нь харьцуулахаар дамжин доторх нэг Yлгэр нь уламжлалын явцдаа хэрхэн улиран хувьсдаг жам хуулийг эрэлхийлэхээр Yндсэн зорилтоо болгосон болно.
II. Монгол оронд уламжилсан Арж борж хааны Yлгэрийн аман буюу бичгийн хувилбаруудыг харьцуулах нь
Бидний ойлгосноор монгол "Арж борж хааны намтар" нь ХХ зууны эхний Yед Монгол газраар машид дэлгэрч байсан нь тодорхой мэдэгдэж буй. Нэн ялангуяа Монгол улс, Оросын Бу-риад, Халимаг цаашлаад манай улсын Ордос, Шинжаан зэрэг
газар орноор аман буюу бичгээр жигд уламжилж байсан болол-той. СYYлийн Yе болж ирээд энэхYY уламжлал нь бараг тасрах ЗYгтээ хандаж, энэхYY Yлгэрийг мэдэх Yлгэрч цеерехийг дагалдан Yлгэрийн YЙл явдлын зохиомжинд ихээхэн хувиралт гарч, уулын цуврал олон хэлхээ YлгэрYYД нь нийлэх буюу еер шинэ нэгэн Yлгэрийн хэв шинжээр баялагжиж, Монгол маягийн эхийг нэгэн явган Yлгэрийн шинжтэй болсон байдалтай. YYний нэг тодорхой жишээ гэвэл CYYлийн Yед Монгол орноос тэмдэглэж авсан хувил-баруудаас Yзэхэд олонхдоо монгол "Арж борж хааны намтар"-ын оршил Yлгэрийн хувилбар буюу "намтар"-ын доторх зарим нэгэн Yлгэрийг оршил Yлгэртэй нь нийлYYлэн, эхний нэгэн биеэ даасан Yлгэрээр ярих болсон нь тодорхой мэдэгдэж буй. БYYP CYYлДЭж ирэхэд "Арж борж" гэдэг энэтхэг нэр нь хэлэх^йгээр ярих бол-сон байх жишээтэй. Дахин жишээлэхэд бидний мэдээчээр энэт-хэгийн Раажа боожа хааны намтар буюу "32 модон хYний Yлгэр" нь 32 Yлгэрээс бYтсэн байдаг бол харин монгол "Арж борж хааны Yлгэр"-ийн эл хувилбарууд нь хамаг олондоо зевхен 14 Yлгэрээс бYтсэн байдаг ажээ. Энэ нь энэ хоёр Yндэстний дунд адил нэр-тэй адил зохиомжтой, YЙл явдал нь есед еер YлгэрYYД зохиогдсон гэдгийг тодорхой харагдаж байна. Энэ нь анх эхэндээ энэтхэ-гийн Раажа Боожа хааны намтар буюу "32 модон хYний Yлгэр" нь аман уламжлалын хэлбэртэй, монголчуудын дунд уламжилж урт удаан оны аман уламжлалын явц дунд монголчууд еерийн ахуй амьдралдаа зохицуулан энэтхэг Yлгэрийн хэв загварыг аши-глан шинээр дахин зохиосон монгол Yлгэр болохыг гэрчилж буй. Энд бид зевхен "Арж борж хааны намтар"-ын эхний хэсгийн оршил Yлгэрийн хувилбаруудыг харьцуулахаар дамжуулан, энэтхэгийн тухайн Yлгэр нь хэрхэн монгол Yлгэр болоод хувиссан тухай асуудлыг авч хэлэлцэх болно. Академич Ц. ДамдинсYрэн энэ Yлгэрийн тухай судлахдаа голдуу нэлээд дээр Yед тэмдэглэгдсэн бичгийн хувилбарууд дээр суурилж судалсан бол бид энд голдуу CYYлийн Yе болтол монгол газар орноор уламжлан яригдаж байсан аман хувилбар дээр тулгуурлан бичгийн хувилбартай нь харьцу-улан судалж, тухайн Yлгэр нь уламжлалын явцдаа хэрхэн улиран хувиссан жам хуулийг нь эрэлхийлэх болно.
СYYлийн Yеийн аман хувилбаруудаас Yзэхэд монгол "Арж борж хааны Yлгэр"-ийн эхэн хэсгийн оршил Yлгэр нь дангаараа биеэ даасан Yлгэр болон яригддаг юм байна. береер хэлбэл уу-лын бичигт тэмдэглэгдсэн хувилбаруудтай адил 32 модон хYний егYYлсэн Yлгэрийн оршил Yлгэрээр яригддаггYЙ, харин биеэ даасан Yлгэрийн хэлбэрээр яригддаг. Энэ нь ямар нэгэн Yлгэрийн уламжлалын тYух нь урт болох тусмаа тухайн Yлгэрийн YЙл явдал нь тасралтгYЙ еерчлегдеж, еерийн Yндэстний эх хэл соёл тYух зан заншилдаа зохицон уламжлагддаг гэсэн жам ёсыг харуулж буй. Дараа нь бид бичгийн болон аман хувилбаруудын уйл явдалд тус бYрд нь дехем тоочилт хийж, хооронд нь харьцуулж Yзье.
Халимагийн аман хувилбар: (А хувилбар)
1. Хэзээний бас нэгэн Уу цагт таван хошуу малтай Арж борж хаан гэдэг нэг хаан байжээ. Тэр хаан буруу гаргасан хYний заргыг шYYдэг хаан байжээ гэнэ.
2. Нэгэн залуу гадаад далайгаас морин толгойтой эрдэнэ олж негеех нэг нехдYYддээ егч, манай эхнэрт егчих гээд явуулахад негее хYYд нь егсешуй дундаас нь авсан байжээ. Ингээд Арж борж хаанд зарга мэдYYлэхэд, Арж борж хаан буруугаар шYYCЭнд уул толгойд (нуугдаж байсан) тугал, хонь, ямаа хариулж байсан хевгYYдээс морин толгойтой эрдэнэ нь хэний болохыг зевеер шYYж, чадсан гэнэ.
3. Нэгэн ^эрчин айлын цэрэгт явсан хевгYYн нь хоёр ав адилхан терсен хевгYун болоод гэртээ харьж иржээ. ХевгYYдийн ааваас нь хYYгээ таньж чадах YГYЙ, Арж борж хаанаар шуYлгэхэд хаан буруу шYYж, ингээд уулын толгойд тугал, хонь, ямаа хариулж наадаж байсан хевгYYдээс аль жинхэнэ хевгYYн болохыг зевеер шYYж хевгYYнд хувилсан шулмыг лонхонд оруулан дарсан гэнэ.
4. Арж борж хаан гайхаш алдаж, тэр хевгYYдийг едер болгон нуугдаж байдаг уулын толгойг малтуулсанд найман хелтэй цагаан енгетэй ширээ гарч ирж гэнэ. Арж борж хаан тэр ширээн дээр сууснаас их ой ухаантай сайн заргач хаан болж гэнэ.
Бидний ойлгосноор "Арж борж хааны намтар" нь халимаг монголоос гадна, оросын буриад, монгол улс нэн цаашдын бвер Монгол, Шинжаан, Хех нуур зэрэг газар орны монголчуудын
дунд ч ергенеер тархсан байх жишээтэй. Тэгэх мертее "Арж борж хааны Yлгэр"-ийн оршил Yлгэр нь янз бYрийн хувилбартайгаар монгол оронд ихээхэн тархсан нь бидний анхаарлыг ихээхэн татаж байна. Бид эдгээр газар орны "Арж борж хааны Yлгэр"-ийн оршил Yлгэрээс хамгийн онцлогтой гэсэн хэдэн хувилбарыг авч Yзье.
Оросын буриадын аман хувилбар А хувилбар
1. СYн далай нуур байхад СYмбэр уул нь болдог (уул довцог) байхад Арж борж хаан суу гэнэ. Хэргийг нь хетлех хоёр тYшмэлтэй гэнэ. Баруун хойноо нYцгэн болдогтой юм гэнэ. Болдог дээр нь айлын хYухдYYд уралдаж нааддаг гэнэ. Нэг нь уралдсан нь ардын ноён болж нааддаг гэнэ.
2. Арж борж хааны нэг албатын ЗYг гэдэг нэртэй хевгYYн алсад явж, шижир алтан улаан еерийн айлын Аврам гэдэг нэртэй хевгYYнд егч гэртээ егчих гээд явуулахад тэр хевгYYн нь алтыг нь егелгYЙгээр еерее худалдаж идсэн гэнэ. Ингээд ЗYг хевгYYн Арж борж хаанд Аврам хевгYYнийг заалджээ. Хаан заргыг буруугаар шийдсэнд болдог дээр нуугдсан хевгYYнээс заргыг зевеер шYYлгэж чадсан гэнэ.
3. Арж борж хааны нэг тYшмэлийн хевгYYн нь цэргийн албанд 3 жил яваад гэртээ хYрч ирэхэд бас нэг ав адилхан терсен хевгYYн ирэхэд ааваас нь хоёр хевгYYнийг ялган таньж ча^аш^й, хаанаар зарга шYYлгэхэд хаан шулам хевгYунийг нь жинхэнэ хевгYYн болгож буруугаар шYухэд болдог дээр нуугдсан хYY заргыг дахин шYYж, шулам хевгYYнийг лонхонд оруулж галдаж алсан гэнэ.
4. Арж борж хаан едер туршид мах иддэг зуршилтай юмсанжээ. Нэг удаа хааны иддэг мах нь барагдсанд тогооч нь мах бэдэрч (хайж) ухсэн хYухдийн махыг авчирч чанаж егчээ. Хаан ^сэн хYухдийн мах идээд: "амттай сайхан мах байна" гээд туYнээс хойш айлын хYухдийн махаар хооллох болсон гэнэ.
5. Айлын хевгуYд баригдаж ховор болоход болдог дээр нуугдсан хевгYYн гайхалдаж, айл болгоны гадаа сахиул тавьсанд хааны тогооч айлын хYухдYYдийг алаад явж байхыг барьж аваад махчин хаанаа алж болдог дээр нуугдсан хевгYYдээс хоёр нь ноён болж, ард зоноороо амар сайхан жаргаж гэнэ.
Шинжааны аман хувилбар
1. Эрт урьд цагт Арж борж гэдэг нэгэн хаан байсан гэнэ. Tэр хааны гэрийн eмнe биед нэг бага уул байх бeгeeд тэр уулан дээр eдeр бYP зарцынх нь 7 хeвгYYД салж (ээлжилж) хан сууж нааддаг гэнэ.
2. Нэг eдeр 7 хeвгYYн наадаж байтал нь тором хeтeлсeн хYн нь дуулж, нeгee хYн нь уйлж явахыг хан сууж нуугдаж байсан хeвгYYн Yзээд тэднийг дуудаж, та хоёрын нэг нь яагаад дуулж, нeгee нь яагаад уйлж байна вэ? гэж асуусанд уйлж явсан нь энэ хYн миний торомыг аваад eeрийн тором гэв. Tэгээд арж борж хаанд хYргэсэнд хаан буруугаар шYYж, туунд eгeв. Хан суугч наадаж байсан хYн YYнийг сонсоод тэгвэл торомын эхийг нь авчир гээд явуулжээ. Tэгэхэд хeвгYYн маргааш нь торомын эхээр нь тормын жинхэнэээс нь хэн болохыг нь таньж, хаанд чимээ илгээжээ. ... Учир явдлыг шуувэл тань шиг CYЙтгэл болох^й гэж донгодсон гэнэ.
3. Маргааш нь хeвгYYн тугалаа тууж, уулын eвeрт хан тYшмэд болоод наадаж байтал, хоёр хYний нэг нь уйлж, нэг нь дуулсан ирж явна гэнэ. Хаан суугч наадаж байсан хeвгYYн Yзээд тэднийг дуудуулжээ... та хоёр яагаад нэг нь уйлж, ^ree дуулж явна вэ гэхэд уйлж яваа нь би хэддэн жил цэрэгт яваад гэртээ харьж ирэхэд энэ хYн надаас тYPYYлж ирээд аав ээж хоёрын минь хeвгYYн болж сууж орхижээ. Tэгээд аав ээж ч таних^й болжээ. Tэгээд Арж борж хаанд одсонд намайг CYYЛД ирсэн учраас аав ээжийн хeвгYYн биш гэж хэлэв гэжээ. ХeвгYYнYYнийг сонсоод маргааш нь тэр хоёрыг холоос уралдуулж, шулам залууг лонхонд оруулж бeхлeeд хаанд хYргэжээ. Учир явдлыг шYYвэл ингэж шийтгэдэг гэж тунхаглаж гэнэ.
4. Арж борж хаан гайхаш алдаж, хYYXДийн нааддаг уул оройг малтуулсанд дороос нь нэг 32 хeлтэй модон ширээ гарч, хаанд ... энэ ширээ бол Бигармижид хааны суух ширээ юм гээд нисэн гарахад хаан цавчихад нэг хeл нь унаж иржээ. Энэ хeлийг нь нэг баян айл аваад YYДЭндээ шаантаг тавьсан гэнэ. Tэгээд энэ шаантаг нь олон бYгдэд тусалсан гэнэ.
Хвх нуурын аман хувилбар
1. Эрт урьдын цагт нэг голын тоxойд xоёр айл сyyдaг юм байж гэнэ. Нэг айл нь эвэртэй ^эр, ^rne айл нь м^ар yxэртэй гэнэ.
2. Нэг eдeр мyxaр yxэртэй эзэн нь ^рээ Yзэxээр очиxод мyxaр yxэр нь нэг барсыг мeргeeд алсан байжээ. Мyxaр yxрийн эзэн нь баярлаад барсын арьсыг нь eвчиж аваад гэртээ xaриxaд эвэртэй yxрийн эзэн нь сонсоод ... Эвэр^й yxэр яагаад ч барсыг мeргeж aлax юм. Миний эвэртэй yxэр мeргeж алсан гээд xоёyлaa зeрчил YYCгэж xaнд зарга мэдYYлэxээр явжээ.
3. Хааны ордонд явax замын xaжyyд нэг довцог дээр 7, 8 xYyxэд eдeр болгон xaн тYшмэл болон нааддаг юм гэнэ.
4. Yxрийн xоёр эзэн xaaнд eeрийн учир явдлаа xэлэxэд xaн сонсоод ... Мyxaр yxэр яагаад ч барсыг мeргeж aлax юм. Лав эвэртэй ^эр нь мeргeж алсан гээд барсын арьсыг нь эвэртэй ^рийн эзэнд eгчээ.
5. Yxрийн xоёр эзэн гэртээ xaриx замдаа довцог дээр наадаж байсан xYyxдYYдийн xaжyyгaaр гaрaxдaa тэдний заргыг тэгээд шYyx болжээ. ХYyxдYYд тэр xоёрт та xоёр xaрьж eeр eeрийн yxрээ xeтeлж ир гээд явуулсны дараа барсын арьсанд нь eвс чиxэж босгож зогсоож гэнэ. Эвэртэй ^эр нь энэxYY xyyрмaг барсыг YЗЭнгYYтээ зугатааж эвэргYЙ мyxaр нь мeргeж унагасан тул барсын арьсыг нь мyxaр yxрийн эзэнд eгсeн гэнэ.
6. Tэр Yест нэг газарт ядуу эмгэн eвгeн xоёр амьдардаг юм гэнэ. Эмгэн eвгeн xоёр цорын ганц xeвгYYнтэй юм гэнэ.
7. Ганц xeвгYYн нь гадагш гарч юм xaйж яваад нэг морин толгойтой болор эрдэнэ олжээ. Гэртээ xaриx замдаа eeрт нь ав aдилxaн тeрсeн залуутай тааралдаж, болор эрдэнээ тэр залууд eгч, манай гэрт xYргээд eгчиx гээд eeрee Yргэлжлэн эрдэнэ xaйxaaр явж гэнэ.
8. Шулам залуу нь нeгeex залуугийн аав ээж дээр ирж эрдэнийг нь eгeeд eeрийн xeвгYYн нь болж амьдарч гэнэ. Жинxэнэ xeвгYYн нь яваад юм олсон^й, гэртээ xaрьж ирэxэд eнeex шулам залуу нь аав ээжийж нь xeвгYYн болсон байжээ. Aaв ээж нь энэ xоёр xeвгYYнийг ялган таньж чaдaxгYЙдээ xaaндaa зарга мэдYYлэxэд xaaн шулмыг жинxэнэ xeвгYYн гэж шийджээ.
9. Гэртээ буцах жилдээ довцог дээр нааддаг хуухдуудийн хажуугаар гарахад тэдний дуудаж, заргыг дахин шуунэ гэжээ. Ингээд шулам залууг шивэр лонхонд оруулж амсарыг нь беглеед ийнхуу залуу аав ээжид нь таниулан егсен гэнэ.
10. Хан уунийг сонсоод гайхаш алдаж хYYхдYYДийн наадддаг довцогийг малтсанд нэг зандан ширээ гарч гэнэ. Тэр хаан энэхуу зандан ширээн дээр сууснаас хойш элдэв хэрэг заргыг зевеер шууж чадах болсон гэнэ. Уул нь тэдгээр хуухдууд заргыг зевеер шууж чаддагийн шалтгаан нь тэрхYY зандан ширээнээс болсон гэнэ.
Эвер монголын Ордосын аман хувилбар А хувилбар
1. Эрт урьдын цагт нэг довцог толгойн ойр орчимд тойрон суусан олон айл байжээ. Тэр айлын олон хYYхдYYД малдаа явахдаа довцогийн еед уралдан гарч, ноён тYшмэл болж нааддаг гэнэ.
2. Нэг айлын 7 настай хуу нь алга болоод 7 жилийн дараа хYрч ирэхдээ бас нэг ав адилхан терсен хуу иржээ. Хоорондоо аав ээжээ булаацалдаж, аав ээж нь арга^й зааалдсанд яамны ноёноос хуурмаг хYY нь жинхэнэ хуу болгож шYYxэд довцогийн 7 хевгууд ноёноос заргыг дахин шууж, четгер хYY нь лонхонд орж дарагдсан гэнэ.
3. Дахиж байтал довцогийн нэг айл нь негеех айлын минь молор эрдэнийг хулгайлав гэж яаманд заргалджээ. Ноёноос заргыг буруу шуусэнд негее хуухдуудийн ноён дахин шууж, молор эрдэнийн эзэн нь хэн болохыг зев шууж чадав гэнэ.
4. Дахиж байтал мухар Yхрийн эзэн болон эвэртэй Yхрийн эзэн хоёр нэгэн YXYYлсэн барсын арьсыг булаацалдаж яамны ноёнд заалдсанд ноён буруу шийдэж, негее 7 хевгуун дахин шYYж, мухар Yхэр барсыг мергсен нь Yнэн болохыг баталж, арьсыг мухар Yхрийн эзэнд егев гэнэ.
5. Довцогийн 7 хуухдийг яамны ноён болгосноос хойш тэр хавийн айлын ард ийм тийм хэрэг заргад учирсашуй, сайхан жаргасан гэнэ.
Эвер монголын Ордосын аман хувилбар Б хувилбар
1. Эрт нэгэн цагт Арж борж нэртэй нэг их хаан байж гэнэ. Тэр хааны YP 7 айлын 7 хевгуун нэг довцог дээр цугларч тоглоод, малаа адгуулдаг юм байна. Тэр хэдуулээ едер болгон тэр довцог руу уралдаж гэнэ. Хэн нэг тYPYYлсэн нь хаан болж, бусад тYшмэл болж нааддаг юм гэнэ.
2. Тэр YeCT тэр газрын нэгнийх нь нэр нь Зууны, нэгнийг нь нэр нь Нэтгэ гэдэг хоёр хYн эрдэнэ худалдаж авахаар далайн чанадад очоод эрдэнэ худалдаж аваад, Нэтгэ нь харих болсонд Зууны нь худалдаж авсан эрдэнээ Нэтгэд егч, миний эхнэрт егчих гээд явуул-жээ. Нэтгэ харьж ирэхдээ Зууны енеех эрдэнийг эхнэрт нь егел^й, дундаас нь еертее авсан гэнэ. Хэдэн сар болоод зууны гэртээ ха-рьу ирэхэд эхнэрээсээ эрдэнийг асууж, эрдэнэ аваа^йг мэдэн хаанд заалдтал, хаан буруу шYYв. Энэ Yед довцог дээр тоглож байсан 7 хуухзд заргыг зев шууж, эрдэнийг Зууныд буцааж гэнэ.
3. Ингэж байтал нэг айлын хYY цэрэгт яваад харьж ирэхэд нь бас нэг ав адилхан терсен хуу гэрт нь иржээ. Аав ээж нь тэр хоёр хевгуунийг ялган таньж чадал^й Арж борж хаанд зарга мэдуултэл хаан шулам хууг нь жинхэнэ хYY нь болгож буруугаар шуув. Довцог дээрх нааддаг хуухдуудээс заргыг дахин шYYж, шулам хууг лонхонд оруулж, Арж борж хаанд илгээхэд, хаан туунийг тYлж алж гэнэ.
4. Энэ хэрэг барсан хойно хаан гайхаш алдаш, довцогт учир буй гээд малтсанд 32 модон шYДтэй, шYД бYрт нь нэг модон хYYхэд хатгасан алтан ширээ гарчээ. Хаан тэр ширээг Yзээд маш их баярлаж ширээн дээр суух гэтэл 32 модон хуухдийн нэг нь Yг хэлж, тYYнийг хориглоод Бигармижид хааны Yлгэрийг хаанд хэлж гэнэ.
Монгол улсын бичигт тэмдэглэгдсэн хувилбар
1. Эрт урьд Энэтхэгийн оронд Арж борж нэрт нэгэн их хаан байж гэнэ. Тэр хааны улсын хуухдууц тугал хариулан наадахдаа нэг довцог толгой дээр гарч бYгдээрээ уралдаж, тYPYYлсэн нь хаан, бусад нь сайд тYшмэл хиа болж нааддаг гэнэ.
2. Ингэж байтал тэр их хааны нэг албат далайгаас эрдэнэ олоод ЗYг нэрт таних хYндээ егч гэртээ егчих гээд явуулахад тэр хYн эрднийг нь егелгYЙ еерее худалдаж идсэн гэнэ. Эрдэнээ явуулсан хYн нь гэртээ харьж бух учрыг мэдээд, ЗYгийг хаанд заалджээ. Хаан заргыг буруу шYYCЭнд довцог толгой дээр нааддаг хYYхдYYД зев шYYж чадсан гэнэ.
3. Арж борж хааны нэг тYшмэлийн ганц хевгYYн нь цэргийн албанд 2 жил яваад гэртээ харьж ирэхэд бас нэг адилхан хYY гэрт нь ирсэн байж гэнэ. Аав ээж нь танил^й хаанд заалдтал хаан заргыг буруу шийджээ. Гэтэл довцог дээрх хYYхдYYД зев шYYж, шулам хYYг барьж хаанд илгээхэд, хаан тYЙмэрдэж алсан гэнэ.
4. Ингээж Арж борж хаан гайхаш алдаж тэрхYY довцог толгойд учир буй гээд малтсанд нэгэн 32 гишгYYPтэй, гишгYYP бYрт 32 модон хYнийг сийлэн хатгасан алтан ширээ гарч гэнэ. Хаан Yзээд баярлаж суух гэхэд 32 модон х'рт Yг хэлж, хаан ширээнд суулгахыг хориглож, Бигармижид хааны Yлгэрийг хаанд егYYлсэн гэнэ.
Дээрх газар орны хувилбаруудын харьцууллаас юуны емне бид монгол Арж борж хааны намтар монголын газар нутгаар ерген уламжлан тархсан гэдэг байдлыг тодорхой ойлгож болох юм. Нэн тYYний дотор монгол Арж борж хааны намтрын оршил Yлгэр нь маш олон хувилбартайгаар уламжлагдаж ирсэн гэдгийг ч ойлгож болох байлтай. Дээрх газар орнуудын монгол Арж борж хааны намтрын оршилын Yлгэрийн хувилбаруудыг харьцуулж дээрх хэдэн хэв шинжээс нийлж бYTЭЭCЭH нийлмэл Yлгэр болох нь тодорхой юм. Бид эл хувилбаруудын агуулгыг нь Yндэслэн дараах хэдэн хэв шинжYYДЭД хувааж болох шиг санагдана.
1. "Молор эрдэнэ нь хэний болохыг шYYCЭн нь" гэх хэв шинж. ИймэрхYY хэв шинжээр яригддаг хувилбарын дотор халимагийн нэг хувилбар (А), буриадын нэг хувилбар, Ордосын хоёр, Монголын нэг хувилбар буй.
2. "Шулам хевгYYнийг лонхонд оруулж дарсан нь" гэх хэв шинж. ... ИймэрхYY хэв шинжээр яригддаг хувилбарын дотор халимагийн хоёр хувилбар, буриадын нэг хувилбар, Шинжааны 1, Ордосын хоёр, Монголын нэг, Хех нуурын 1 хувилбар буй. ЭнэхYY хэв шинж нь бидний одоогоор олдоод байгаа бYх хувилбаруудтай давхцаж байдаг.
3. "Махчин хаанаа дарж болдгийн хевгYYдээс ноён болгосон" гэх хэв шинж. ... ИймэрхYY хэв шинжээр яригддаг хувилбарын дотор зевхен буриадын хувилбарт яригддаг билээ.
4. "Торомын эхээр нь жинхэнэ эзнийг нь таньсан нь" гэх хэв шинж. ... ИймэрхYY хэв шинжээр яригддаг хувилбарын дотор зевхен Шинжааны хувилбар яригддаг билээ.
5. "Мухар ^эр барсыг мергеж алсан нь" гэх хэв шинж. ... ИймэрхуY хэв шинжээр яригддаг хувилбарын дотор Ордосын 1 (А), Хех нуурын 1 хувилбар буй.
6. "Уул довцогийн нууц" гэх хэв шинж. ... ИймэрхYY хэв шинжээр яригддаг хувилбарын дотор халимагийн 1, Шинжааны 1, Ордосын 1 (Б) Хех нуурын 1, Монголын 1 хувилбар буй. ЭнэхYY хэв шинжийн YЙл явдал нь их телевдее уулын оройд нааддаг хевгYYд зарга шYухдээ онцгой мэргэн болдог тул хаан гайхаш алдаж, малтсанд онцгой нэгэн ЗYЙлийн ширээ гарч ирдэг байна. Энэ нь мен ч хYухдYYд зарга шYухдээ мэргэн байдгийн нууц нь ч ийнхYY YYндээ байдаг ажээ.
Дээр дурдсан газар орны монгол хувилбаруудад яригддаг "Уул оройгоос гаргасан ширээний тухай" мотивууд нь хоорондоо ялгаатай яригддаг нь энэхYY хэв шинжийн Yлгэр нь уламжлалын явцдаа хэрхэн улиран хувьссан гэдгийг харуулж чадахуйц тодорхой жишээ болох юм. Жишээ нь халимаг хувилбарт "Найман хелтэй цагаан енгийн ширээ" гэж байхад буриадын хувилбарт иймэрхYY мотив ба^д^г^. Шинжааны хувилбарт "32 хелтэй модон ширээ" гэж яригдаж байхад Хех нуурын хувилбарт "зандан ширээ" гэж яригддаг.
1928 онд Улаанбаатарт хэвлэгдсэн бичмэл эхэд "Нэгэн 32 гишгYYртэй, гишгYYр болгонд нь 32 модон хYний нэжгээд хатгасан алтан ширээ" гарч ирсэн гэж ярьж байхад 1937 онд хэвлэгдсэн Ордос хувилбарт "32 модон шаттай, шат бYр нь нэг модон хYухэд хатгасан алтан ширээ" гарчээ гэж хоорондоо бараг адилаар яригдаж байдаг. Нэн сонирхолтой нь суYлийн Yед Ордосоос тэмдэглэгдэж авсан А хувилбарт энэхYY мотив нь яригаддаг^й. Энэ нь CYYлийн Yеийн хувилбаруудтай энэхYY мотив нь туйлын хувиралттай яригддаг болсон гэдэг нь харагдаж байна. Дээр бид нэгэнт энэхYY оршил
Yлгэрийн хувилбарууд нь нийт ярианы хэв шинжээ YлгэрYYДЭЭC нийлж бYтээсэн гэдгийг ойлгож мэдлээ. Дараа бид дэлхий нийтийн явган Yлгэрийн АТ-ны эхлэлийн ангиллын аргыг Yндэслэн эдгээр 6 хэв шинжийн Yлгэрийн дотор аль нэг нь дэлхий нийтийн шинжтэй Yлгэрийн хэв шинж болох, аль нь улс Yндэстний онцлогтой хэв шинж болох, аль нь орон нутгийн онцлогтой Yлгэрийн хэв шинж болохыг тус бYPД нь тодорхойлж, тYYний нийтлэг буюу евермец онцлог шинжийг тодорхойлохыг хичээе.
Дэлхий нийтийн явган Yлгэрийн ангиллын системээс Yзэхэд энэхYY монгол оршил Yлгэрийн хувилбаруудтай давтагдан яригддаг. "Шулам хевгYYнийг лонхонд оруулан дарсан нь" гэх хэв шинж нь АТ-ны Yлгэрийн хэв шинжийн ангилалд 926 А-гийн "Мэргэн шYYгч хYYхэд лонхон дахь шулам" гэх хэв шинжтэй адил хэв шинжийн Yлгэр болох нь тодорхой байдаг. Тэр мертее энэхYY хэв шинж нь дэлхий нийтийн шинжтэй явган Yлгэрийн хэв шинж болох нь тодорхой юм. Дараа нь бид АТ-ны ангиллын 926 А-гийн хэв шинжийн Yлгэрийн YM явдалтай дехем танилцая.
926 А. "Мэргэн шYYгч хYYхэд лонхон дахь шулам"
1. Нэг шулам айлын гоё бYCГYЙг авахын телее тYYний эр нехертэй нь адилхан дYрээр хувилан ирээд енеех бYCГYЙг болиулдаг.
2. БYCГYЙн жинхэнэ залуу болон шулам хоёр еер еерийнхее жинхэнэ залуу гэж маргах мертее еер хYMYYC хэн ч хэд тэдний Yнэн худлыг нь ялгаж чадахгYЙ.
3. Эцэстээ нэг шYYгч "Хаан буюу шYYгч болж тухлан суугч тоглон наадагч байсан бяцхан хYY, хар лам, зэрлэг туулай, чоно, тоть шувуу" тус заргыг шYYнэ.
4. Тэгээд шYYгчээс хэн хэрвээ жинхэнэ залуу бол энэ лонхонд орж чадна гэсэнд шулам тэр дор нь лонхонд Yсэрч орно. Гэтэл бYCГYЙн жинхэнэ залуу нь орж чадсан^й.
5. Шулам лонхонд ормогц лонхны амыг беглен шулмыг барьж авна. Тэгээд жинхэнэ залуу бYCГYЙтэйгээ гэртээ харина.
ЭнэхYY хэв шинжийн Yлгэр нь Болгар, Араб, Тува, Леван, Индиан, Непал, Дундад улс, Индонези, Япон, Египт, Судан зэрэг
улс Yндэстний дунд уламжилж байдгаас Yзэхэд энэ нь дэлхийн нийтийн шинжтэй Yлгэрийн хэв шинж болох нь тодорхой юм. нэгэн ЗYЙлийг тодорхойлж хэлэхэд монгол газар орны хувилбарууд хуухэд олон улсын хэцээн дэх хаувилбаруудын ялгаатай нэг ЗYЙл гэвэл монгол хувилбаруудтай "хоёр ав адилхан терсен хевгYYД аав ээж ба булаалддаг" бол олон улсын хувилбаруудад "ав адилхан терсен хоёр залуу нэгэн гоё бусгуйг булаалддаг. береер хэлбэл тухайн хэв шинжийн Yлгэрт гардаг дур нь адилгуй боловч туунээр YЙлдYYлэгч байгаа y™ ажиллагаа нь адил байдаг. Энэ нь яг В. Я. Проппын хэлсэн шигээр "улгэрийн доторх цаг орон газар хумуусийн дYрийн хувиралттай байдаг боловч харин зохиолын ДYрээр гYЙцэтгYYлДэг уйл ажиллагаа YЙл явдал нь хувиралтгуй" гэсэн Yзэлттэй яг сайхан нийцэж очдог [Пропп 2006]. Энэ нь даруй ямар нэгэн хэв шинжийн Yлгэрийн доторх цаг газар орон ДYP нь адилгуй байдаг ч харин зохиолын дYрээр гуйцэтгуулдэг уйл ажиллагаа нь адил бол тэр нь даруй нэг хэв шинжийн Yлгэрт багтдаг гэснийг харуулж буй.
Монгол Арж борж хааны оршил Yлгэрийн доторх "Молор эрдэнэ хэний болохыг шуусэн нь" гэх хэв шинж нь дэлхий нийтийн явган Yлгэрийн хэв шинжийн ангилалд байдаггуй боловч, харин Америкийн эрдэмтэн Диннай Тонны найруулан зохиосон "Дундад улсын явган Yлгэрийн хэв шинжийн товъёог" (926 L) дугаар дахь "хуурмаг гэрч хYн" гэх хэв шинжид ойролцоо хэв шинжээр жагсаагаад оруулсан байдаг. Эхээс Yзэхэд энэхуу хэвшинжийн улгэр нь дэлхий нийтийн шинжтэй улгэрийн хэв шинжид багтдаггуй боловч, дундад улсын явган улгэрт байдаг юм байна. Иймээс бид энэхуу улгэрийн хэв шинжийг улс ундэстний онцлогтой улгэрийн хэв шинжид авч узсэн байна. Дараа нь бид энэхуу хэв шинжийн улгэрийн уйл явдалтай дехем танилцая.
926 L хуурмаг гэрч хевгYYн
1. Нэг лам сумээс нэг хэсэг алтыг хулгайлан авч нэг шинэ лам ирж тэр сумийг хамаарах болсон гэнэ. Алт хулгайлсан лам шинэ ирсэн ламыг сумийн алтыг хулгайлсан гэж заалдсанд бусад нар нь ч бур туунтэй тэмцэж заалджээ.
2. Нэгэн нутгаасаа салсан хYн нэг хэсэг эрдэнийн чулууг олоод танил нехеддее егч ээждээ явуулжээ. Тэр нехед нь эрдэний чулууг ээжид нь егелгуй еертее авчээ. YYнийг мэдээд заалдсанд тэр нехед нь хоёр ноёныг хуйвалдуулж, еертее гэрч болгожээ.
3. Хаталж эсвэл залуу ноёноос заалдагч болон заалдуулагч нар нь шуух газар дуудаж, гэрч болох хYMYYCYYДийг хооронд нь хол зогсоож, тэдэнд нэг хэсэг шивэр егеед тэднээрээ алтан буюу эрдэнийн чулууны загварыг хийлгэжээ. Тэдгээр гэрч болох хYMYYC нь енеех алтан буюу эрдэнийн чулууг ереес YЗCЭнгYЙ тул тэд нарын хийсэн нэг ч хэлбэр нь хоорондоо 6yp адилгYЙ болжээ. Худалч ноёноос тэд нарын хуурмаг гэрч болж байгааг илчилж эрдэнийн чулууг жинхэнэ эзэнд буцааж егехийг заргалджээ. Энэхуу хэв шинжийн улгэрийн загвар нь БНХАУ-ын хэдэн ундэстний дунд (Монгол, Тевд, Хятад зэрэг) уламжилж байх телевтэй. Тйим мертее энэхуу хэв шинжийн улгэр нь маш олон хувилбартайгаар уламжилж байх шинжтэй.
Монгол Арж борж хааны улгэрийн оршил улгэрийн доторх "Уул довцгийн нууц" гэх хэв шинжийг энэтхэгийн Ража Боожа хааны намтрын улгэрийн хэв шинжтэй харьцуулж узэхэд энэ хоёр хэв шинжийн улгэр нь хоорондоо нэлээд ойролцоо байдаг тул бид уунийг энэтхэг улгэрийн дэд хэв шинж гэж узсэн байна. Дараа нь бид энэтхэгийн Раажа Боожа хааны намтрыг 32 модон хуний улгэрийн оршил улгэрийн хэв шинжтэй танилцая.
Бид энэхуу оршил улгэрууд ундсэн агуулгыг нь ундэслэл тухайн улгэрийн хэв шинжийн гарчгийг нь "32 хелтэй эрдэнийн ширээний нууц" гэж гарчиглая.
32 хелтэй эрдэнийн ширээний нууц
1. Эрт урьдын цагт Энэтхэг оронд Викрамадити хаан гэж байжээ. Хаан тэнгэрийн дагиныг хатан болгон авсанд Хурмаст дахин баясчээ. Хаан 32 хелтэй, хел бурдээ модон хунтэй ширээгээ соёрхжээ. Хаан нас барсны дараа тууний нялх хуу нь хаан суусан боловч ширээг эзлэх заяагуй гээд 32 хелтэй эрдэнийн ширээг газар булжээ.
2. Олон он жил енгерсен хойно Ража Боожа хааны уед нэг бярманы тарианы газарт нэг довтой юмсанж. Эзэн бярман нь тэр
дов дээр гарахдаа егдегч сайн сэтгэлтэй, буунгуут харамч муу сэтгэлтэй болдог гэнэ.
3. Раажаа Боожа хаан туунийг мэдээд довыг малтсанд 32 модон хунтэй эрдэнийн ширээ гарч гэнэ. Хаан тэр ширээнд суух гэтэл, ширээний хелд байгаа 32 модон хун хориглож, Викрамадити хааны суусан ширээ гэж 32 модон хун тус бур "Викрамадити хааны намтар"-аас егуулж, "Тийм буянтай сайн бол суу, угуй бол битгий суу хэмээн ингээд 32 модон хуний улгэр эхэлдэг байна". Энэтхэгийн Раажа боожа хааны намтрын оршил улгэрийн хэв шинж нь Монгол Арж Борж хааны улгэрийн оршил улгэрийн зарим нэг хувилбарт яригддаг юм байна. Гэхдээ нэлээд дээр уед тэмдэглэгдсэн хувилбаруудад яригддаг нь сонирхолтой санагдана. Жишээ нь 1928 онд Улаанбаатар хотноо хэвлэгдсэн монгол Арж Борж хааны намтарын бичмэл эхийн оршил улгэрт иймэрхуу хэв шинж байдаг бегеед 1937 онд А. Мостэрын хэвлуулсэн "Ордосын Арж Борж хааны намтар" улгэрт иймэрхуу хэвшинж байдаг нь бидний санааг улам тодорхой болгож буй. Иймээс энэхуу хэв шинж нь энэтхэг улгэрийн уул хэв шинж гэдэг нь мэдэгдэж буй. Харин суулийн уеийн хувилбаруудад нэлээд хувиралттайгаар яригддаг байна. Учир нь монголчууд иймэрхуу улгэрийн хэв шинж байдаггуй тул аль болохоор еерийн улгэрийн хэв намбадаа зохицуулан ярьдаг юм байна. Жишээ нь: халимагийн А хувилбарт "тэр хевгуудийн едер болгон наадаж байдаг уулын толгойг малтсанд хелтэй цагаан енгетэй ширээ гарчирж гэнэ. Арж Борж хаан тэр ширээн дээр сууснаас их ой ухаантай сайн заргач хаан болж гэнэ" гэж яригддаг бол буриадын А хувилбарт иймэрхуу мотив байдаггуй [Халимаг туульс 1968: 116].
Шинжааны хувилбарт Арж Борж хаан гайхаш алдаж, хуухдуудийн нааддаг уул оройг малтсанд доороос нь 32 хелтэй модон ширээ гарч Арж Борж хаанд энэ ширээ болвол Бигармижид хааны суух ширээ мен гээд нисэн гарахад, хаан цавчсанд нэг хел нь унаж иржээ [Ринчиндорж, Дамринжав 1988] гэж иймэрхуу егуулдэг бол Хех нуурын хувилбарт "Хаан уунийг сонсоод гайхаш алдаж, хуухдуудийн нааддаг довцогийг малтсанд нэг зандан ширээ гарч, хаан тэр ширээнд сууснаас хойш гарсан заргыг зевеер
шийддэг болсон гэнэ" гэж зандан ширээний нууцыг тайлбарласан маягаар яригддаг [Зандан ширээ 1990: 441-442]. Харин суулийн уед тэмдэглэгдсэн Ордосын А хувилбарт иймэрхуу мотив байдаггуй. Дээрх задлалтаас бид монгол Арж Борж хааны намтрын оршил улгэр нь дэлхий нийтийн явган улгэрийн хэв шинж болох "Мэргэн шуугч хуухдууД лонхон дахь шулмас" болон улс ундэстний явган улгэрийн хэв шинж "Хуурмаг гэрч хун" энэтхэг улгэрийн хэв шинж 32 хелтэй эрдэнийн ширээний нууц зэрэг хэв шинжээс нийлуулж бутсэн гэдгийг ойлгож мэдсэн байна.
YYнээс гадна энэхуу оршил улгэрууд доторх "Махчин хаанаа дарж болдгийг хевгуудээс ноён болгосон нь", "Торомын эхээр жинхэнэ эзнийг нь танисан нь", "Мухар ухэр барсыг мергеж алсан нь" гэх 3 хэв шинжийн улгэр нь дэлхий нийтийн болон улгэр бусад улс ундэстний явган улгэрт илэрхий хэв шинжууд байдаггуй мертее монголчуудын зарим нэг онцгой газар орноор яригддаг тул бид уунийг газар орны онцлог бухий явган улгэрийн хэв шинж гэж узсэн байна. Эдгээр хэв шинжийн улгэрууд нь монголчууд еерийн ахуй амьдралдаа зохицуулан шинээр зохиосон улгэр болох нь тодорхой юм.
Бид дээрх задлалтаас дараах тохиолдлыг олж болох байлтай. Юу гэвэл монгол Арж Борж хааны намтрын оршил улгэр нь уламжлалын явцдаа дараах улгэруудийн хэв шинжийг онцлогуудаас нийлж бутсэн байдаг. Даруй дэлхий нийтийн шинжтэй явган улгэрийн хэв шинж монгол ундэстний онцлогтой улгэруудийн хэв шинж орон нутгийн онцлог бухий улгэрийн хэв шинжуудээс нийлэлдэн бутсэн нийлмэл бутэцтэй улгэр болох юм. Дээрх харьцууллаас монгол Арж Борж хааны намтарыг энэтхэгийн Арж Борж хааны намтраас шууд орчуулсан зохиол гэхэд туйлын хучиртэй гэдгийг узэн гаргаж болно.
Зохиолын баатрын нэр болон зарим нэгэн уйл явдал нь хэдийгээр энэтхэг хувилбараас гаралтай боловч, олонх уйл явдлын хэв шинж мотивууд нь монголчуудын дунд уламжлахдаа шинээр зохиогдсон монгол улгэр болох нь тодорхой юм. Нэн тодорхойлж хэлэхэд энэхуу оршил улгэр нь энэтхэг улгэрийн хэв шинж мотивоос гадна дэлхий нийтийн явган улгэрийн хэв шинж улс ундэстний онцлог
бухий явган улгэрийн хэв шинжээс нийлэлдэн бутсэн байдаг. Иймээс ямар нэгэн улс ундэстний явган улгэр нь еер бусад улс ундэстний дунд уламжлагдахдаа еерий хэв шинжээ ямар нэгэн хэмжээнд хадгалахын зэрэгцээ тухайн улс ундэстнийхээ улгэрийн уйл явдалтай зохицож, улиран хувьсдаг гэдгийг дээрх жишээнээс тодорхой ойлгож болох юм.
Миний сэдвийн жолоодогч Цэцэнменх "Явган улгэр нь анхлан судлагдсан тэр цаг уеэс эхлээд хумууст нэгэн зуйлийг ойлгуулагдсан юм. Юу гэвэл зевхен улгэр нь дэлхий нийтийн хэвцээнд улс ундэстний дунд нийтмэл уламжилж байхаар барахгуй тооны талаар ч маш олон байдаг" гэснийг ойлгож мен ууний зэрэгцээ адил нэг улгэр нь маш олон адил бусын газар орон буюу адил бусын улс ундэстнуудийн дунд уламжилж байдгийг ч ойлгож мэдсэн байна. Yyний дундаас эрдэмтэд явган улгэрийн уламжлалын тугээмэл нэг онцлогийг сурч мэдсэн юм. Энэ нь даруй явган улгэрийн тоо нь хэдийгээр олон боловч, тууний доторх олонх уйл явдал нь ямар нэгэн адил уйл явдлын хувилбарууд байдаг гэснийг олж мэдсэн байна. Энэ тухай зарим нэг улсын бурэн бус буртгэлийг ундэслэвэл нэг ундэстний дунд уламжилж байгаа улгэрийн гурвны нэгээс дээших нь олон улс ундэстний шинжтэй буюу цаашилбал дэлхий нийтийн шинжтэй байдаг» гэж тодорхойлжээ [Цэцэнменх, Сарантуяа 2010]. Энэ нь юуг харуулж байна гэвэл явган улгэрийн тоо нь ганцааргуй олон байдаг боловч улгэрийн уйл явдлын хэв шинж нь харьцангуй ганцаар байдаг.
Иймээс олон улсын явган улгэрийг судлагч эрдэмтэд дэлхий нийтийн нийтлэг шинжтэй явган улгэрийн уйл явдлын хэв шинжийг еренхийдее 700-800-ийн хооронд харьяалж гаргасан байдаг. Гэхдээ уунээс нэн олон байх нь зайлшгуй хэрэг. Учир нь харьяалал бол одооны эрэдмтдийн гарт байгаа хязгаартай эх хэрэглэгдэхуундээ суурилж харьяалагдсан дутуу юм. Тэгэхдээ дэлхийн улс ундэстний явган улгэрийн хэв шинжид дараах хэдэн талын онцлогтой байдлын тухай эрх биш тодорхой ойлголттой байх хэрэгтэй.
1. Улс ундэстний явган улгэрийн уйл явдалд дэлхий нийтийн олон улсын чанартай нийтлэг онцлог бухий хэв шинж болон
мотивууд гэж байдаг. Иймэрхуу нийтлэг бухий улгэрийн хэв шинж нь дэлхий нийтийн явган улгэрийн бараг 3,2% шахамыг эзэлдэг. АТ-ны ангиллын системд энэхуу нийтлэг бухий улгэрийн хэв шинжийн шууд оруулан жагсааж егдег. Иймэрхуу нийтлэг бухий улгэрийн хэв шинжуудийг хэн нь хэнээсээ жишээлэлээ гэж судлахын арга байдаггуй.
2. Явган улгэрийн уйл явдалд улс ундэстний нийтлэг онцлог бухий хэв шинж буюу мотивууд гэж байдаг. Энэ нь даруй ямар нэгэн улс буюу ундэстний хэвцээнд уламжилж байгаа улгэрийн хэв шинжуудийг заана. Иймэрхуу онцлог бухий улгэрийн хэв шинж нь улс ундэстний явган улгэрийн бараг 3,1%-ийг эзэлнэ. АТ-ны ангиллын системд энэхуу онцлог бухий улгэрийн хэв шинжуудийг барагтаа дэлхий нийтийн онцлог бухий улгэрийн дэд хэв шинж буюу ойролцоо хэв шинжээр шийдвэрлэж егдег.
3. Явган улгэрийн уйл явдалд дээр дурьдсан онцлог бухий улгэрин хэв шинжууд байхаас гадна орон нутгийн буюу газар нутгийн нийтлэг онцлогтой улгэрийн хэв шинж буюу мотивууд гэж байдаг. Дэлхий нийтийн АТ-ын ангиллын системд иймэрхуу онцлогтой улгэрийн хэв шинжуудийг оруулан жагсааж егдеггуй буюу тусд нь систем зохиож жагсааж егдег зуршилтай гэж маш оновчтой узэлтийг дурдсан байдаг.
Бидний нэг энд хэлэлцэж байгаа монгол Арж Борж хааны намтар улгэрийн оршил улгэр бол яг дээр дурдсан 3 онцлог бухий улгэрийн хэв шинжуудээс нийлуулж бутсэн улгэр гэдэг нь тодорхой юм. Эереер хэлбэл олон улсын нийтлэг шинжтэй улгэрийн хэв шинж болон улс ундэстний онцлогтой улгэрийн хэв шинж, нэн цаашдаа орон нутгийн онцлогтой улгэрийн хэв шинжуудээс нийлж бутсэн улгэр болох юм.
Бид дээрх хувилбаруудын зарим нэг мотивын харьцууллаас нэг зуйлийг ойлгож болох байлтай. Юу гэвэл 1930-аад оноос емне тэмдэглэгдсэн хувилбарууд нь энэтхэг улгэрийн хэв намбын ямар нэгэн хэмжээтэй хадгалж байхад туунээс суулээр тэмдэглэгдсэн хувилбарууд нь энэтхэг улгэрийн хэв шинжээс шал еер болж, монголчлогдон монгол улгэр болж улиран хувиссан явдал нь улгэрийн уламжлалын чанад нэг ёс учрыг тодорхойлж
буй. Юу гэвэл ямар нэгэн харь улс Yвдэстний Yлгэр нь негее нэг улс Yндэстний дунд (дундах уламжлал нь) уламжлах туух нь урт болох тусмаа дараа нь уул хэв шинжээсээ улам холдож, тухайн улс Yндэстнийхээ соёлын орчин ахуйдаа бYрмесен уусч харь Yндэстний Yлгэр гэхийн аргагYЙ болтол улиран хувисдаг. Ийнхуу нэгэн жишээ нь монгол Арж Борж хааны намтар болох юм.
III. "Арж борж хааны намтар"-ын уламжлал хувьслын асуудалд
Энэтхэгийн "Арж Борж хааны намтар" нь Монгол оронд амаар уламжлахдаа танигдахын арга^й болтол улиран хувьссан гэдгийг дараах хэдэн жишээгээр тодруулж болох шиг санагдана:
Монгол "Арж Борж хааны намтар"-ын оршил Yлгэрийн эл хувилбаруудаас Yзэхэд Оросын Буриад, Халимаг, Дундад улсын Шиньжан, Хех нуурын хувилбарууд жич Эвер Монголын Ордосын суулийн Yеийн хувилбар зэрэг нь ихээхэн хувиралттай болсон нь тодорхой мэдэгдэж байдаг. Жишээлбэл, Оросын Буриадын хувилбарт "Махчин хаанаа дарж, Болдогийн хевгуудээс ноён болсон нь" гэх хэв шинжийн Yлгэр нэмэгдсэн байхад Шинжааны хувилбарт "Торомын эхээр нь жинхэнэ эзнийг нь таньсан нь" гэх хэв шинжийн Yлгэр нэмэгдсэнээс гадна, Хех нуур болон Ордосын суулийн Yеийн хувилбарт "Мухар Yхэр барсыг нь мергеж алсан нь" гэх хэв шинжийн YлгэрYYД нэмэгдсэнээс бYP ч монгол амьдралтай, монголжуун Yлгэр болсон нь тодорхой байдаг. Цаашилбал, Халимагийн хувилбарт "Таван хошуу малтай Арж Борж хаан гэдэг нэгэн хаан байжээ" гэж яригддаг бегеед олонх монгол хувилбарт Арж Борж хааныг малжих орны хаан носноор ярьдаг нь тухайн Yлгэрийн монголжсоны нэгэн тодорхой жишээ болох юм [Халимаг туульс 1968: 113]. Нэн сонирхолтой нь Хех нуурын хувилбарт Арж Борж гэдэг энэтхэг нэртэй хаан ч гардаг^й мертее цул малжих амьдралтай монголжуун Yлгэр болсноос Yзэхэд Хехнуур нь энэхуу энэтхэг Yлгэрийн монголжсоны эх нутаг байж болзош^й.
Дээрх жишээнээс Yзэхэд, монгол "Арж Борж хааны намтар"-ын оршил Yлгэр нь монголчуудын дунд яригдах тусмаа бYP
танигдахын аргагуй монгол улгэр болсон байдаг. YYнд Халимагийн нэгэн хувилбар болох — "Долоон настай хевгуун" гэх улгэрээр жишээлэхэд бур шал монгол улгэр болсон гэдэг нь тодорхой байдаг [Халимаг туульс 1990]. Дараа нь бид энэхуу улгэрийн уйл явдалтай дехем танилцъя. Тухайн улгэрийн уйл явдлын тойм нь:
I. Хязгаар цагт нэг орон нутгийн хааны заргач тушмэл байжээ.
II. Нэг удаа хаанд гурван зуйлийн зарга орж иржээ.
1. Эвчтэй байсан хун адууны хелд ухсэн эсэхийг шуух.
2. Нуурт суусан нугасыг хоёр анчны аль нь урьдаар буудсаныг шуух.
3. Ав адилхан терсен хоёр хевгуунийг аль нь жинхэнэ хевгуун болохыг ялган таних.
III. Ингээд хааны заргач тушмэл нь энхэуу гурван заргыг шууж
чадахгуй зовж байхад долоон настай хевгуун нь аавдаа арга
ухаан зааж заргыг зевеер шуусэн юм гэнэ.
Энэхуу хувилбар нь "Арж Борж хааны улгэр"-ийн уул хэв шинжээсээ нэлээд холдсон нь тодорхой юм. Гэхдээ тухайн улгэрийн уул хэв шинжийн онцлогоо ямар нэгэн хэмжээнд хадгалж байгаа нь ч тодорхой юм. Эереер хэлбэл, уулын улгэрийн уйл явдлын суурин дээр шинээр зохиогдсон улгэр болох нь тодорхой юм. Жишээлбэл уул улгэрт Арж Борж хаан нь заргач хаан байсан бол энэ хувилбарт Арж Борж хаан нь нэгэн орон нутгийн хааны заргач тушмэлээр яригддаг. Уулын улгэрт Арж Борж хаан нь заргыг буруугаар шуудэг бол энэ хувилбарт заргач тушмэл нь заргыг чухам яаж шуух аргаа ч олдоггуй байна. Уулын улгэрт Арж Борж хааны буруу шуусэн заргыг довцог дээр нааддаг долоон хевгуунээс зевеер шууж чаддаг бол энэ хувилбарт заргач тушмэлийн долоон настай хевгуун нь аавдаа арга ухаан зааж заргыг зевеер шууж чаддаг байна. Эереер хэлбэл, долоон хевгуун нь долоон настай хевгуун болсон байна. Эдгээр зуйл дээр хувиралттай болсон боловч улгэрийн уйл явдлын уул хэв шинж нь ереес хувиралт гарсангуй. Энэ хувилбарт долоон настай хевгуунд энэхуу заргыг шуух аргыг хэн ч зааж егдеггуй бол харин уул улгэрт хуухдуудийн зарга шуух аргыг довцогт булгатай байдаг Бигармижид хааны ширээ далдаас тусалдаг.
Дахин нэг жишээг дурдахад, бидний дээр дурдсан Шинжааны "Арж Борж хан" гэдэг хувилбарын эцэст ийм нэгэн егуулэмж яригддаг. "Арж Борж хан .... тэрхуу уул орой малтсанд доороос нь нэг гучин хоёр хелтэй модон ширээ гарч иржээ. Тэрхуу ширээ гарч ирээд Арж Борж ханд, "Энэ ширээ бол Бигармижид хааны суух ширээ мен, Арж Борж хааны суух ширээ биш" гэж хэлээд нисэн гарчээ. Тэгэхэд Арж Борж хан цавчсан чинь нэг хэлийг нь унагажээ. Энэхуу хелийг нь нэг баян аваад уудэндээ шаанцаг тавьсан гэнэ. Тэгээд энэ шаанцаг нь богд эзэн хан, будуун Баогийн Зондоо болон баяны хевгуунд цугт нь тусалсан гэнэ" гэж егуулдэг. Энэхуу егуулэмжийн суурин дээр цаашид "Будуун Баогийн Зондоо" гэх улгэр зохиогдсон байдаг. бид тус улгэрийн ундсэн агуулгыг нь ундэслэн утхайн улгэрийн хэв шинжийн гарчгийг нь "Баян айлын ууд шаанцгийн нууц" гэж гарчигласан байна.
Баян айлын YYД шаанцгийн нууц
Тухайн хэв шинжийн улгэрийн уйл явдлын тойм нь:
I. Эрт урьд цагт хэчнээн идэж уусан ч гэдэс нь цадахгуй хун байж гэнэ. Тэр нэг едер нэг мэдлэгтэнд хурээд: "Би идэж цадах едер байна уу, угуй юу?" гэсэнд "Чи удалгуй эзэн хааны зондоо сууна. Тэр уед ургэлж цадна" гэж хэлжээ.
II. Энэхуу будуун Баогийн зондоо суусан хун нэг хоногоос енгерехгуйгээр ухдэг байжээ.
III. Энэ зондоо суух хун Бээжин орохоор явж байгаад замдаа нэг айлынд хурэхэд тэр баян айлын хевгуун нь ухэх гэж байжээ.
IV. Тэр зондоо суух хун шене нь евчинтэй хевгууний хажууд унтаж байгаад уудний шаанцгаас хевгууний евчин нь шулам эмгэний уршгаас болж байна гэдгийг мэдээд маргааш нь шулам эмгэнийг дарж, хевгуунийг аварсанд баян айлын эзэн ихэд баярлаж, ачлалын хариуд 'будний шаанцаг"-аа егчээ.
V. Ингээд зондоо суух хун алсын замдаа уудэн шаанцгаас зондоо суусан хун бухэн юунд ч ухээл байдгийг ойлгож мэдээд ханы шулам хатныг нь цавчиж алсанд зондоо суусан хумуус ухэхгуй болж гэнэ.
VI. Ингээд тэрхуу шаанцгийн угээр будуун Баогийн зондоо ухэхгуй болсон ба хааны хортныг дарсан тул энэхуу шаанцаг нь
Арж Борж хааны улгэрт гарах гучин хоёр модон хелтэй ширээний нэг хел нь болсон гэнэ. (Тодорхойлох нь, энд илэрхий буруу болсон нь мэдэгдэж буй).
Энэхуу хэв шинжийн улгэр нь Шинжааны "Арж Борж хан" гэх хувилбарын суурин дээр цааш улиран хувьссан гэдэг нь илэрхий юм. Юу гэвэл, дээрх хувилбарт нь "Гучин хоёр хелтэй Бигармижид хааны ширээ далдаас хуухдуудийн оюун ухааныг цэцэн сэргэлэн болгодог байсан" бол энэхуу хувилбар нь "Гучин хоёр модон хелтэй Бигармижид хааны ширээний нэг хел нь баян айлын уудний шаанцаг болж бод биеэрээ хаан ноён болон эзэн хааны зондоо суух хун жич баян айлын хевгуунийг авардаг байна". Учир юун гэвэл, Бигармижид хааны суудаг гучин хоёр хелтэй ширээ нь энгийн хуний суух ширээ биш, харин туйлын ид шидтэй ширээ гэдэг санааг харуулах гэсэндээ байдаг.
Энэ нь мен ч энэтхэг улгэрийн уулын мотиф суурин дээр монголчуудын ургуулан зохиосон шинэ нэгэн хэв шинжийн улгэр болох юм.
ДYгнэлт
Бид дээрх задлалтаас дараах дугнэлтэд хурч болох шиг санагдана.
Нэг. Ямар нэгэн улгэр нь еер бусад улс ундэстний дунд уламжлахдаа юуны урьд тухайн улс ундэстнийхээ соёл зан заншилтайгаа зохицуулан хулээн авдаг гэснийг дээрх жишээнээс тодорхой ойлгож болох юм. Нэн тодруулж хэлэхэд ямар нэгэн улгэрчээс харь ундэстний улгэрийг уламжлахдаа юуны урьд еерийн амьдралын орчин ахуй, соёлтойгоо зохицуулан зарим нэгэн мотифыг нь еерчлех буюу тухайн улгэрийн мотифын суурин дээр дахин шинэ нэгэн мотифыг нэмэн зохиож шинэ нэгэн хэв шинжийн улгэрийг буй болгодог. Энэхуу шинэ нэгэн хэв шинжийн улгэр нь тухайн ундэстний евермец хэв шинж болж цааш уламжлагдахдаа еер нэгэн ундэстний улгэрийн евермец хэв шинжийн суурь нь болдог.
Хоёр. Ямар нэгэн улгэрийн хэв шинж нь еер нэгэн улгэрийн мотиф буюу хэв шинжтэйгээ нийлээд еер нэгэн улгэрийн хэв
шинжийг буй болгодог. Yyний нэг тодорхой болон улс ундэстний онцлог бухий явган улгэрийн хэв шинжуудээс нийлж бутсэн байдаг. Иймээс ямар нэгэн улс ундэстний улгэр нь еер бусад улс ундэстний дунд уламжлахдаа еерийн уулын хэв шинжээ зохих хэмжээнд хадгалахын зэрэгцээ тухайн улс ундэстнийхээ улгэрийн уйл явдалтайгаа нийлэлдэн зохицож улиран хувьсдаг гэдгийг дээрх харьцууллаас тодорхой ойлгож болох юм.
Гурав. Ямар нэгэн улгэрийн онцгой мотиф нь шинэ нэгэн улгэрийн хэв шинжийг бий болгодог. Тухайлбал, Шинжааны хувилбарт "Гучин хоёр хелтэй ширээ" гэдэг онцгой мотифын суурин дээр "Шаанцаг"-ийн улгэр бий болсон байх жишээтэй.
Дерев. Зарим уест хоёр хэв шинжийн улгэр нь нэг л хэв шинжийн улгэрээр яригддаг узэгдэл бий. Тухайлбал, Хех нуурын хувилбарт "Эрдэнийг олж ямар нэгэн залууд егч гэртээ явуулах буюу ав адилхан терсен хоёр хевгуун аав ээжээ булаалдах» гэх хоёр хэв шинж нь нэг л хэв шинжийн улгэрээр яригддаг нь ууний тодорхой нэгэн жишээ болох юм.
НомзYЙ
Ванжинжав 2005 — Ван, Ванжинжав. Ордос ардын аман зохиолын бил-гийн сан оршвой. Хуххот: ввер Монголын еертее засах орны сонин мэдээ хэвлэлийн товчооны, 2005. Веселовский 1930 — Веселовский А. Н. Собрание сочинений. Т. 8. М.; Л.:
Изд-во Акад. наук СССР, 1930. 606 с. Дамдинсурэн, Чанту 1983 — Дамдинсурэн Ц., Чанту В. Монголын уран зохиолын тойм (дээд). Хуххот: ввер Монголын ардын хэвлэлийн хо-роо, 1983.
Зандан ширээ 1990 — Зандан ширээ. Хайсигийн явган улгэр. Хятад до-тоод хэвлэл, 1990.
Лауфер 1927 — Лауфер Б. Очерк монгольской литературы. Л.: Ленингр.
вост. инст-т, 1927. 95 с. Мостэр 1982 — Мостэр А. Арж Борж хаан (доорд дэвтэр). Бээжин:
Yндэстний хэвлэлийн хороо, 1982. Менх, Бат 1998 — Мвнх До., Бат Ч. Анхны хайлт ойрд утга зохиолын судалгааны егууллууд. Yрмч: Шиньжаны ардын хэвлэлийн хороо, 1998.
Пропп 2006 — Пропп В. Я. Yлгэрийн хэлбэр зуй. Бээжин: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 2006.
Ринчиндорж, Дамринжав 1988 — Ринчиндорж Ж., Дамринжав Б. Зурга-адай мэргэн (Ил Тарвагатайн монгол улгэр). Хуххот: Эвер Монголын Соёлын Хэвлэлийн Хороо, 1988.
Темер, Алтан, Соном, Цагаанхуухэн 2009 — Твмвр, Алтан, Соном, Цагаанхуухэн Б. Морин цагаан сувд. Бээжин: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 2009.
Халимаг туульс 1968 — Халимаг туульс. 4 боть. Элст: Халимаг хэвлэ-лийн хороо, 1968.
Цэцэнменх, Сарантуяа 2010 — Цэцэнмвнх, Сарантуяа. Монгол ардын явган улгэрийн хэв шинжийн судалгааны удиртгал, Хуххот: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 2010.
Халимаг туульс 1990 — Халимаг туульс. Yрмч: Шиньжаны ардын хэвлэ-лийн хороо, 1990.
