15МРНТИ 02.41.51
С. Шамахай М. Саркулова
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык, университетi, Нур-Султан, К,аза^стан
(E-mail: [email protected], [email protected])
Академик салган ак;ик;и жол
Ацдатпа. Халыцтыц болашац тагдырына байланысты квп мэселелер ец бiрiншi зи-ялылар цауымында, университеттер мжбелертде цызу талданып, сарапталады. Осы тургыдан алсац, елiмiздiц iрi университеттертщ бгр^ цазiргi тацда цурылганына 25 жыл толып отырган А.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттыц университеттщ, оныц штде философия кафедрасыныц орны ерекше.
Философия бYгiнгi адамзат ойлау мэдениетте, еммЬШц цогамдыц келбетте сыни ца-рау, блт алушылардыц рухани кекжиегт кецейту жэне улттыц сана-сезм, рухани жацгыру жолында ерекше мацызга ие. Жогаргы жэне кэаби оцу орындарында оцылатын элеуметтк - гуманитарлыц пэндердц тереа болган философия университетiмiздiц iрге тасы цалаганнан бр кафедралыц ужыш арцылы бшм алушы жастардыц ест-ер-кендеуше ез Yлесiн цосып келедь
Элеуметтк гылымдар факультетiндегi КР ¥¥А Yш академигi Абдильдин Ж.М., ¥а-рифолла Еам, Нурманбетова Д.Н. Yшеуi де философия кафедрасында цызмет етедь Аталмыш Yш академикпен цатар, жиырма шацты доктор, гылым кандидаттарыныц, жумыс жасауынан-ац бул кафедраныц элеуетШц жогарылыгын, кэаби бшктшгШц бшкттн бые беруге болады. Казiргi тацда бул кафедраны философия гылымдарыныц докторы, профессор Медеуова Кульшат Агибаевна басцарып отыр. Бул мацалада айт-пагымыз, Философия кафедрасыныц профессорлыц-оцытушылыц цурамыныц устанган жYйесi жэне академик, ойшыл, жазушы, устаз жэне цогам цайраткерi, философия гылымдарыныц докторы, КР ¥¥А академигi Гарифолла Естшц жаца бастамалары мен тыц кезцарастагы цызметМц мэн-мацызы туралы болып табылады. Философия кафедрасы 2013 жылдан берi академик Гарифолла Еамтц жацаша цалып-тастырган гылыми4зденктж, шыгармашылыц, эдктемелт цызмет жYйесi бойынша жаца белеске кетершп, табысты жумыс атцарып келедь Академик философия ка-федрасына келгеннен берi езШц емiр бойы ойланып, толганып, iзденm келген ойларын жYйелеп, цазац елШц мэцгi болуына негiз болатын «Жацсы Казац» тужырымдамасын жасаган едь Бул тужырымдамада «Жацсы цазац» тYсшiгi дэреже, имидж ретнде бага-лана отырып, оган жетудц жетi сатысы усынылган. Тужыр^ъмдама оцу-эдктемелк жагынан пысыцталып, цазiргi тацда философия, мэдениеттану оцу багдарламасында элективтi пэндер реттде оцытылуда.
ТYЙiн сездер: философия; мэдениет; академик; идея; тужырымдама; жYйе; шыгар-машылыц; пэн;
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-134-1-120-132
Поступила: 15.02.2021/0добрена к опубликованию: 10.03.2021
Юр^пе. Елiмiз тэуелаздДк алганнан берi кептеген табыстарга кол жеткLзiп, биiк шыцдарды багындырды. Мэдени-рухани кундылыктарды, улттык салт-дэстурлерд1 кайта жащыртуга арналган кептеген 1с-шаралар, стратегиялык багдарламаларды тiзiп айтуга болады. Эсiресе, элемдiк беделдi жиындардыц: ку-рылтайлар мен форумдардыц, съездер мен саммит-тердщ, керменщ (ЭКСПО-2017), тYрлi спорттык чемпионаттардьщ т.б. шаралардыц еткiзiлуi жэне ел атынан гылыми, мэдени элемдiк бэйгелерден жYлделi орынга ие болуы, жацалыктар ашуы сиякты элемдiк децгейдеп жет1ст1ктер мен тYрлi шаралар ел мэртебесш токтаусыз аскактатып келедi.
Бул жетаспктер елдщ рухани тынысы мен дамуын байкатады. Егер ел саясаты осы рухани тыныска байланысты езiндiк багыт-багдарын алатын болса, осынау рухани тыныс-т!рш1л1кке куат берушiлер рет1нде гуманитарлык салада ецбек етiп жYрген галымдар мен зиялылар болып табылады.
Университет1мiздег1 зиялы галымдар ел болашагы Yшiн когам, гылым дамуына ез Yлестерiн косып, жастардыц 61л1м, 1л1м алу жолында тынбай ецбектенуде. Философия кафедрасыныц еншidндег1 философия жэне мэдениеттану б1ршш1ден, пэн рет1нде университеттщ барша мамандыктары Yшiн м1ндетт1 окытылса, екшшЦен, оку багдарламалык тургыда бакалавр, магистратура, докторантура децгейлер1 бойынша арнайы мамандар мен галымдар даярлайды.
Макаланыц максаты философия кафедрасыныц профессорлык-окытушылык курамыныц устанган жYЙеd жэне академик Гарифолла Еамнщ жаца бастамаларыныц мазмунын ашу.
Зерттеу эдiстерi. Макалада жалпы гуманитарлык гылымдарда колданылатын жалпыдан жекеге ету, феноменологиялык, тарихи-логикалык, герменевтикалык тэс1л-дердщ б1рл1г1 камтылды.
Талк,ылануы. Академик Гарифолла Ес1м 2013 жылдан бастап кафедраныц гылыми-зерттеу кызметш, оныц нэтижел1л1г1н
оцтайландыру, окытушылар мен б1л1м алушылардыц академиялык б1л1кт1лшн жандандыру максатында кептеген жумыстар аткарды. Академик: «Халыкты улт кылатын зиялылар болса, зиялы кауым рет1нде б1з окытушылар когамдык санага эсер ете алуга ти1сп1з. Эс1ресе, философия пэш аркылы болашак ел азаматтарын отансYЙгiштiкке, дурыс ойлауга, салауатты ем1р сYPуге Yйретуге тшстз» - деген талабымен окытушыларды Yлкен жауапкерш1л1кке шакырды. Барлык мамандыктар Yшiн окылатын философия пэтн жацаша окыту мэселес1н жш кетерш, кешн бул талап Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетшщ профессорлык -окытушылык курамымен б1рлесе талкыланып жYзеге асырылды. Каз1рп кезде философия пэт еск1 эдДстемеанен арылып, жацаша эр1 негурлым ем1рге бешм бола тусп.
Академик Гарифолла Еам кафедра окытушыларыныц гылыми^здетспк
жумысын б1р жYЙеге келт1ру Yшiн терт семинар жэне терт акпараттык-инновациялык топ курды. Атап айтсак: академик Эбд1лдин Жабайхан МYбэракулыныц семинары -«Классикалык философия жэне адамгерш1л1к, логика жэне методологияныц езект мэселелерЬ>, академик Гарифолла Еамнщ «Эл-Фараби жэне тYркi философиясы», «Абай жэне казак философиясы», академик Нурманбетова Жэмила
НYCШжанкызыньщ - «Гылым философиясы жэне тарихы», профессор Медеуова ^лшат Агыбайкызыныц- «Мэдениет философиясы. Философиялык антропология» такырыбындагы семинарлары курылумен катар, 1. «Араб-мусылман философиясы», 2.«Шыгыс философиясы», 3.«Каз1рп батыс философиясы (ХХг. ек1нш1 жартысынан ХХ1 гасыр басы)», 4.«Дискурстар жэне мэдениетт1ц каз1рп тэж1рибелерЬ> такырыбында терт акпараттык-инновациялык топ курылды. Кафедра окытушылары ездер1нщ гылыми-1зденуш1л1к багыты бойынша осы семинарлар мен топтардыц б1рш тацдап, олардыц дамуына Yлес косып отырады.
Философия кафедрасында калыптаскан бул жYЙе кафедраныц академик,
профессорларыньщ ез багыттары бойынша терец 1зденуше, шэк1рттер дайындауына жэне жас галымдар мен б1л1м алушылардыц жан-жакты дамуына Yлкен Yлесiн косары анык. Мэселен, б1л1м алушылар философияныц классикалык YЛIidнiц кыр-сырымен, логика, методологиясымен академик Ж.М.ЭбдДлдин багыты бойынша, улттык ойлау жэне фэлсафа б1л1мш Гарифолла Есiм семинары бойынша, мэдениет философиясы, философиялык антропология саласы бойынша профессор К.А.Медеуова семинары бойынша б1л1мдерш толыктырып жYр. Сонымен катар, жыл сайын студенттер мен магистранттар, докторанттар диплом, гылыми дисертацияларын осы непзп жYЙемен ез кызыгушылыгы бойынша жазып коргауда.
Бул семинарлар мен инновациялык топтар бiлiм сапасын, б1л1м алушылардыц кэсiби карым-катынас мэдениет1н жет1лдДруде жэне академиктерiмiздiц ез мектептерiнiц ерiсiн кецейтуде мацызы ете зор болды. Философияныц тYрлi багыттарын игерген академиктердщ гылыми идеяларга нег1зделген гылыми семинарлар, децгелек Yстелдер, жазгы мектептер т.б. шыгармашылык 1с-эрекеттерден алынган нэтижелерi оку Yдерiсiне жаца элективт1к курс енпзуге тYрткi болды. Сонымен катар, курстык, дипломдык жумыстардыц, магистрлiк, докторлык диссертациялардыц такырыптарын
аныктаудагы тэртiптi, реттiлiктi камтамасыз етт1.
Академик Гарифолла Есiм Елбасыныц «Б1р максат, бiр мYДде, бiр болашак» [1] атты халыкка жолдауына орай мэцплш ел идеясын жYзеге асыруга оку багдарламасына енг1зген «Жаксы Казак» концепциясы негiзiндегi жет1 элективт1 пэт енпздД.
Академикт1ц «Жаксы казак»
тужырымдамасына токталудан бурын оныц шыгармашылык жетаспктерше, тулгалык болмысына токталуды жен керд1к.
Галымныц казак философиясыныц теориясын жасау жэне оны жYЙеге салу мэселелерше арналган ой-толгамдары, жазбалары «Сана болмысы» деген ортак атпен 1994 жылдан бастап осы кезге дейiн жыл
аралатып жарык керген 19 к1табы бар. Бул кттаптарда автор эрб!р ек1 жыл аралыгындагы Казак елщде етет1н айтулы окигалардыц когамга, жеке адам санасына ыкпалы, эсерлерi, 61р сезбен айтканда сананыц езiндiк себептер! бар езгерiсi туралы баяндайды.
Булардан езге казак философиясыныц тарихы мен теориясын элемдiк ойдыц кещстшнде зерттеуге арналган «Хак1м Абай» (казак, орыс, агылшын т1лдерiнде: 1994, 1995, 2007 ж.). «Абай туралы философиялык трактат», «Книга слов» кттаптары жарык керген.
Казак философиясыныц лексикасы туралы: «Адам-зат». «Казак философиясы», «Метафизика человека», «Саяси философия», «Казак Ренессансы», «Философия
независимости», «ТYрiк ойшылдары» аты кттаптары, сондай-ак, «Фалсафа тарихы», «Казак философиясыныц тарихы», «Дштану нег1здер1» (авторлар ужымы) окулыктар мен оку куралдары бар.
Ал керкем философиялык жанрда жазылган шытармалары рет1нде «Санадаты тацбалар», «Жар жагасы» (казак,т орыс, араб ттлщде), «Прошлое в настоящем», «Социализм: кшэ жэне кYнэ туралы роман», (казак, орыс, тур1к, украин жэне агылшын т1лдер1нде); «Ак елец - аккулы мекен» (казак, орыс жэне тур1к т1лдер1нде), «Тулгалар каламгерлер», «Гулама-наме» гылыми трилогиясын айтуымызта болады.
0ткен когамда ем1р CYрiп, тэуелс1зд1кке есей1п жеткен талымныц ецбектер1нде болсын, эцг1ме сухбатында болсын, оныц еск1 мен жаца когамга берер багасы, адамдык мэселелер туралы птрлер1, пайымдары окырманды немесе тыцдаушыны б1рден ой элег1не салып, баурап алады. Кептеген талымдардыц жазу Yлгiсiндегi эдеттеп калыптаскан кагидаларга багынбай, тылыми терминдерд1 шектен тыс колданбай, карапайым эр1 эрайым жаца идея усына б1лет1н талымныц к1таптары зиялы кауым, окырмандар арасында Yнемi зор сураныска ие. Академикт1ц жарык керген эрб1р кгтатарыныц орны ерекше. Ойткеш, оныц к1таптары б1л1м алушылардыц жэне окырман кауымныц санасына даналыктыц
нурын шашып, парасатты ой уялатып, бiлiм кекжиепн кецейте тусед1.
Академик Гарифолла Еамнщ тулга ретшдеп ерекше кlасиеттерi эаресе, кез келген такырыпта еркш терец бойлай алатын бiлiмдiлiгi, ойыныц озьщтыгы, мэселенi талдаудагы ерекше тапкырлыгы, карапайымнан кYрделiнi тYЙiндеуi, когамга ез ойын ашык жетк1зет1н батылдыгы, туындаган ойын кагаз бет1не тYсiрiп отыратын укыптылыгы дер едiк. ¥стаздыц кэсiби шеберлш сондай, ок,ыган дэрiстерi шэкLрттерiн мiндеттi тYрде ойлануга мэжбYрлейдi. Сонымен катар, жумыс бабымен iссапарда шетелде немесе елiмiздегi кейбiр тарихи орындарына барып кайтса, мiндеттi тYрде Yлкен ой туйш оралады. Сол тYЙген ойын, танымын газет, журналдар аркылы халыкпен белiспейiнше тагат таппайды. Эсiресе, журттыц ацгара коймайтын карапайым нэрседен тыц ойлар, жацалыктар тауып коятыны к1м-кiмдi де тацкалдырмай коймайды. Мысалы, Индонезияга, ¥лытауга т.б. барып келгендеп кергенi туралы эрiптестерi кызыга тыцдап, жарык керген макаласын ел кулшына окыды.
Академикт1ц емiр жолында оныц тулга болып калыптасуына септ1гiн типзген ез устаздары бар. Айтуынша, ол ец б1ршш1 - Абай. Содан кешн - Асан кайгы. Осы ею данышпаннан кейiнгi устазы - абайтанушы, галым, драматург К,айым Мухамедханов, Зейнолла К,абдолов, Рахманкул Бердiбаев, Зэки Ахметов, Серж К,ирабаев керiнедi.
Ол каз1рп жаhандану жагдайындагы дагдарыс жэне дагдарыс заманында ел болу, казак болу, адам болу, еркендеу, ойдыц тэуелсiз болуы жэне олардыц механизмдер! жайлы жаца идеяларымен Yнемi эрiптестерiмен, шэкiрттерiмен, БАК,, элеуметт1к желi аркылы халыкпен удайы белiсiп отырады.
Философия халыкты тYзеуге тек ар 1л1мш усынады. Академик Гарифолла ес1мн1ц айтуынша, адам-затка катысты алты жYЙе бар. Олар: тэн жYЙесi, жан жYЙесi, нэпс1 жYЙесi, сана (акыл) жYЙесi, кецiл жYЙесi, рух жYЙесi. Осыларга ойлана келе АР жYЙесiн косамыз, сонда жет1 жYЙе болды. Ар дегешм1з
кецiл мен рухтыц сапалык елшемi немесе аныктаушысы. шэкэр1м ар 61л1м1 десе, мен адам болмысындагы ар жYЙесi деймiн [2, 252].
Академиктщ озык ойлы жаца идеялары негiзiнен казакша ойлауга, казакы болмысты калпына келт1руге, жацаша ойлауга, заманауи дамуга, рухани кундылыктарды сактауга багытталган. Галымныц ез сез1мен айтсак: казакша ойлау дегетм1з - улттык ойлау, ем1рге казак болып карап, дуниет казак болып кабылдау, улттык мYДде тургысынан сана корыту.
«Жаксы казак» тужырымдамасы галымныц мына б1р сауалды ойынан бастау алады: «Адамдык кундылыктардыц бэр1н максат еткен кезде б1з жаксы адам деген идеяга ер1кс1з келем1з. Сонда жаксы адамдар к1мдер? Жаксы адам болу Yшiн не 1стеу керек? Кандай жYЙе болады? Пайгамбарларга тYCкен терт кгтап ережесшен езге кодекс бар ма? Эрб1р д1н жаксы адам тэрбиелеуге езшше тырысады. Адам елт1рме, киянат жасама, б1реудД алдама т.б. Солай болса да, нэтижеанде б1зд1ц когам Гоббс философиясында айтылгандай «Адам адамга каскырлыгын» кояр емес. Егер б1зде адамды тэрбиелейт1н эмбебап куралымыз, жYЙелерiмiз, кгтаптарымыз, д1ндер1м1з болса, нел1ктен б1з XXI гасырда осындай жагдайга кел1п отырмыз? Б1зд1ц осыган дей1н окып келген немктщ классикалык даналыгы неге б1зд1 осындай жагдайга алып келд1? Демек, б1з б1р нэрсен1 дурыс жасамай турмыз!... Академик ез1н мазалаган осы мэселенщ шеш1м1н Абайдыц «Адамзаттыц бэрш CYЙ бауырым деп»- деген принципшен тапты. Бул - барша адамзатка усынып турган еркениет Yлг1сi. Неге осы кагиданы Абай айтты? Неге европалыктар айтпайды? Олардыц Абай сиякты адамзаттыц бэр1н CYЮ, бауырындай карау кагидасын усынбаганына караганда европалыктардыц евроцентрист1к кезкарасы, тэкаппарлыгы басым. Кант адамзатты тертке бел1п карастырады: европалык, азиялык, африкалык жэне жабайылар. Эрине, осылай беле турып «Адамзаттыц бэрш CYЙ» деп айта алмас едД» - деп корытады.
Адамзаттыц бэрш CYЮ шын мэн1нде пенден1ц колынан келмейд1, бул тек Хактыц,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(134)/2021 123
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Жаратушыныц id. Осы Хактыц 1сш тану, керу, халыкка усыну - тек данышпанныц id болмак. Б1р айта кетерлш, галымныц «Жаксы адам» тужырымдамасында «жаман адам» деген жок. ДYниеде жаман адам болмайды. Тек надан адам болуы мYмкiн. Жалпы «жаксы», «жаман» деп белш ойлау кате. Ол тек Гегельдщ идеалист1к философиясына, Маркст1ц материалист1к диалектикасына тэн эдДс екендшн [3] айткан болатын.
Академик Гарифолла Еам «Жаксы казак» тужырымдамасында осы дэрежеге жетудщ жет1 сатысын усынды. Бул жет1 сатыныц мазмунына кещрек токталуды жен кердДк.
Б1ршш1 саты - байлыкка, дэулетке деген дурыс кезкарас калыптастыру. Казак керемет данышпан халык. Казак халкыныц дYниетанымында ежелден байлыкка деген ынта болган. Каз1рг1 казактардыц жет1 атадан атап шыксац, мшдетп тYрде к1с1 ес1мдер1 «бай» деген сезден куралган. Сонда «бай» деген к1м? Ол казакша айтсак, ет1 т1р1, 1скер, ойы суцгыла табигатынан ерекше адам. Ол - ел камкоры. Ол ауыл-аймактагы журтка жумыс беруш1, каз1рг1 лексикага салсак бизнесмен, кэсшкер, креативт1 тулга. Казак ауылыныц жет1м-жеар1 де сол ауылдыц байыныц назарында, себеб1 олар туыстар жэне ецбек адамдары. Ецбекпен тэрбиелеу байдыц жумысы. Эр ауылдыц аукатты адамы немесе байы болган. Батыр да, би де осы байдыц тещрепнде. Ауыл ауылдыц аксакал - карасакал, яти к1с1л1кт1 адамдар да осы байдыц ыкыласында болган. Бул ауыл демократиясы десек те болгандай. Эрине, байлыкты тек ез1мнщ гана жеке енш1м деп санаган байлар да болган, халык оларды «карынбайлар» деп атаган. Хак1м Абай пешл1 кедей байсыктар деген. Мундай байлар елге иел1к ете алмайтындар катарында. Казакта «азамат» деген сез бар. Орысшасы «гражданин». Азамат деген елге кызмет ете алатын адамды айтады. Ал кызмет ету Yшiн ол кандай болуы керек? Эрине, ол бай, аукатты, би, хан, султан, бек болуы керек. Сондыктан да, казактар балаларына Абылайхан, Кунанбай, Бегенбай, Наурызбай, Назарбай, Жабайхан, Дэулетхан, Султан, Бек, Бет, Мырза, Жомарт деп ат койган.
Осылайша, казак халкыныц дYние-танымында байлыкка деген оц кезкарас ежелден нык калыптаскан ед1 Б1рак, еткен гасырда казак халкы байлыкка деген дYниетанымынан б1ршама ажырап калды. Коммунизм бил1к курган заманда максат езгеше болды. Байлыкка, бай адамдарга деген тер1с пигылды, оныц саяси идеологиялык жагын Карл Маркс т.б. 1л1м рет1нде кетеру себебшен акыры кедейлер революция жасады. Бай болу - к1нэл1 болу. Болшевиктер байларды тап рет1нде кырып-жойып, кедейлер когамын курды. Кедейл1к сананы жайлап, журт коммунизм куру деген максатпен идеология шырмауына тYсiп эбден тарыкты. «Тукымыцда бай, молда болды ма» деген тергеу жYргiзiлiп, кептеген азаматтарга ата тег1н жасыруга тура келдД. Керкем эдебиет тэр1зд халыктыц рухани сусындайтын акпарат кездер1 аркылы байлыкты, бай адамды эжуалайтын, сарацдыкпен байланыстыратын сана калыптастырды.
Ец б1ршш1 байлыкты б1зге Жаратушы беред1 Бул дYниеге дене мYшемiздi сау етш ж1бередД. ДYниеге сау болып ендДк, тэрбие алдык, окыдык, б1л1м алдык, азамат болдык, енд ез1м1з 1ске айналуга мYмк1ндiк туды. Мше, байлыктыц басы. «Б1ршш1 байлык -денсаулык» - дейдД, казак. Сонда дет сау адам байлыктыц басында тур.
Бай болу деген сез казакта б1раз угымдарды: ырыздык, нэсш, ризык, береке, молшылык, кут, т.б. б1рге жYредi. Б1зге тYсiнiп алатын ете мацызды мэселе бар. Бай угымы субстанция болса, бай, байлык дэулетке айналуы керек.
«Сем1здДкт1 кой гана кетередД» деген казактыц мыкты сез1 бар. Байлыктыц ез жет, ез зацдылыгы бар. Байлык алыс-бер1с козгалысына тYCпей, б1р орында шогырланып тура берген жагдайда ездшнен ер1а кецеймей, боска жогалады. Бул процест1 байыргы казактар жаксы б1лген. Ешк1мге пайдасы жок сарац байларды «ш1р1ген бай» деп атауы тепнннен тег1н емес. Егер ол байлык 1зпл1кке жумсалатын болса ер1а кецешп, дэулетке айналады. Ол Yшiн байлык 1зг1л1к жолына жумсалуы керек. Кедей, жет1м жес1рлерге, мYгедектерге, муктаж туыстарына кемек
жасамаса, байлык жаксылыкка бастамайды. Егер байлык 1зг1л1кке жумсалса, жан жомарттыгы жасалса ол 1зг1л1к аркылы дэулетке айналып, жаксылыкка бастайды.
Байлыктыц дэулетке айналу жолы, нег1зп принциптер1 - мешр1мдДл1к, 1зпл1к. Осы жолдар гана оны дэулетт1, курметт1 адамга айналдырады. 1зг1 адам ез ем1р жолында елдщ азаматы, ел агасы, ел аксакалы, жаксы адам, жаксы казак болады. Ол Yшiн сананы байытуымыз керек. Сананыц бай болуы байлыктыц езег1. Кецест1к замандагыдай байлыкты сарацдыкпен емес, кер1сшше жомарттыкпен байланыстырып, бурмаланган улттык ДYниетанымды калпына келт1рш, оган куат беру1м1з керек.
Ек1нш1 саты - 1скерл1к. «Б1ршш1 байлык -денсаулык» дегендей, дет сау адам байлыктыц басында тур дед1к. Сонда казактыц бул сез1 денсаулык болса байлыкка ары карай жетуге мYмкiндiк аласыц дегенд мецзейд! Казак «кешт1к ем1рщ болса, тYCт1к мал жина» деп бай, аукатты болуга эрекет жасап, умтылып келген. Олай болса, байлыкты ез колымен жасауга адамныц 1скерлш болуы керек. Бул алгышарт. Байлык жасаумен айналыскан адамныц iCi мемлекеттщ колдауымен, зацныц шецбер1нде болуга тшс. Ойткет, байлыктыц зацсыз тYрiн «келецкел1 байлык» дейм1з.
1скерл1к - адамныц касиет1 жэне каб1лет1. Басы-артык кажетаз ктермен шугылдану - социалист1к когамнан калган мура. Сон-дык-тан прагматизм фило--софиясы кажет. 1скерл1к балабакша, орта б1л1м меке-мелер1, жогары оку орында-рындагы б1л1м стандарттары аркылы нег1зделмек.
Б1л1м байлыкка апаратын нег1зп жол болу керек. ДYниеде б1л1м кеп, б1л1мд адам кеп. Кецеспк дэу1рде халык жаппай сапалы б1л1м алып келдД, б1рак б1лу болмады. Мысалы, бала орта мектепте барлык гылымдардыц непзш окып келдД. Ол физиканыц барлык зацдылыктарын б1лед1, б1рак соны б1лген бала токтыц т1збесш коса алмайды. Яши, б1л1м бар, б1лу жок болды. Б1лу деген технологияныц басы. Б1зде технология калып койды, ейткеш, б1л1м болса да, б1л1мнен пайда шыгаруды б1лмей калдык. Жогаргы оку орнын бтрген
эрб1р студент: «Мен 100 пайыз мектеп бтруш1лердщ арасында окуга тYCкен 5, 10 пайызыныц ек1л1мш. Калган 90 пайызы окуга тусе алмай калып койды. Оларга к1м жумыс беред1? Оларды менен баска к1м ойлайды?» -деген ойда болу керек. Оз1нщ замандастарына жумыс беруш1 болу керек. Неге? Ойткет, ол жогаргы оку орнында тацдаган саласы бойынша арнайы пэндерд терещнен окыды. Эрине, бул ушiн б1л1м жуйесi осыган байланысты багыт алуы керек. 1скерл1кт1 дамытатын пэндерд кеб1рек окыту керек.
Сонымен катар, ккерлш жайында мэдениет1 озык халыктардыц эдетшен улгi алуга ттстз. Мысалы, тойга сагат 5-ке шакарылса да 7-де келет1н казактар бар. Осы кешшп журет1н адамдар ккер адамдар емес. Себеб1 олар уакытты багаламайтындар. Уакыт аса кымбат. Егер Германияда шакырылган уакытта дэл бармаса нем1стер бул кылыкты тYсiнбейдi, ол адаммен сейлеспей, кермей кетедД. Бул нем1с халкыныц уакытты багалай б1лгет. Сонысымен де Германия элемдеп озык елдердщ катарында тур. Кол-аягы аман, денсаулыгы жаксы жастар жумыссыз журет1н эдет бар. Жумыссыз журу ешкандай акылга симайтын сылтау. Ойткет, б1здщ елге каптап келш, жумыс 1степ журген шетелдДк адамдар бар. Бул эрине ешкандай ккерл1кке, адами т1рш1л1к жасап, алга басуга, 1лгер1леуге, талпынуга жатпайтын касиет.
Yшiншi саты - улттык код - дэстYрдi сактау мэселеа. Дэстурсiз ешб1р халык ел болмайды. Дэг^р улттымыздыц узак гасырлар койнауынан урпактан урпакка бер1лш келе жаткан улттык болмыс пен мэдени кундылыктар жуйесiне уласкан белш. ДэстYр эдет-гурыптан элдекайда аукымды кубылыс. ДэстYр мен жацашылдыктар унемi езара тыгыз байланыста уйлесiп отыруы кажет. Б1з дэстYрдi жогалтып алса, ел болудан каламыз. Казакты улттык дэстурiнен тYбегейлi айыруга Кецес Yкiметi кезшде барлык жагдайлар жасалды. Ец б1ршш1 казак боп ем1р суру, казактыц дэстYрi архаизм, дш зиян болып есептелщдД. Байлар, молда, кез1 ашык зиялылар халыктыц жауы деген атакка 1лщдД. Казак болып емес, жаца Совет адамы болып
ем1р CYPу керек болды. Коммуснист1к мораль деген тап ек1лш, мысалы байды атып тастаса, осы коммунист1к мораль деп есептелдД. Баласы экесш устап берсе, жаксы комсомол болды деп есептелдД. Бул нагыз канышерл1к, фашизм болатын. Жалпы «эке» деген идеологиядан, саясаттан бшк угым. Казак Yшiн экеге карсы шыгу бYк1л адамдык жYЙеге карсы шыгумен б1рдей. Экеден аскан кундылык жок. Барлык дурыс халыкта бул солай. Б1рак коммунист1к жYЙеде экесш ез баласы «Халык жауы» деп айдатып ж1берсе, онда ол жаксы адам, нагыз коммунист. Осылайша, казактыц дэстYрлi кундылыгын бузуды бастады.
Кундылыкты тарихи жадыда
сактау халыктыц улылыгы. Мысалы, Майя еркениетшщ тарихы жадыда сакталмагандыктан, кешнп урпактарынан б1рде-б1р адам б1лмейд1 Бул жерде тарихи жады деген бар. Адамзат жады тарих сахнасында не жойылып кетедД, не жойылмайды. Жойылмауга не эсер етедД? Эрине дэстYP эсер етедД. Егер елде урпактан урпакка бер1лш отыратын дэстYрi болса, сол мемлекет, сол халыктыц басшылары мен кесемдер1 мYДделi болатын болса, кундылыктар жYЙесi б1р урпактан келеа урпакка бер1лш отырады. Ал егер ондай мYДделiлiк болмаган кезде, эр урпактыц кундылыгы келеа урпакка дешн жойылып кетедД. Эр урпактыц, не буынныц кундылыгы деген сез - ол адамзаттыц сол урпакка дешнп жады. К.Юнгттц айтып отырган архетит сол адамзаттыц дэстурмен жалгаскан жады.
Элем халыктарыныц дэстYрлерiне Yцiлiп карасак Yлг1 тутарлык улагаттар аз емес. Yлг1лi салт-дэстур1, тэрт1б1 бар елдердщ экономикасы да еркендеп, элемге Yлгi керсете бастаган. ДэстYрге бай елдщ б1р1 ез ел1м1з. Б1здег1 Yлкендi сыйлау, жеарш, жет1мш жатка телм1ртпеу, б1реудщ ала ж1бш аттамау, жакыныцды жат кылмау, таспен атканды аспен ату, таза жолмен жYрiп, ецбек ету, отаныцды, туган жер1цдД, ултыцды, т1л1цд1, дДл1цдД, дДтцдД сатпау, ар уялар к кылмау тагы баска толып жаткан 1зг1л1к, енеге жолын айтуга болады. ДэстYP дегетм1з -ата-бабамыздыц б1зге калдырып кеткен мол
мурасы, казынасы, кагидасы, ережеа, шеказ байлыгы. Дэстур езгередД. Б1рак б1з оныц дэнш, нэрш сактап калуымыз керек. Б1з сонда казак боламыз.
Эрб1р мемлекет ез1нщ улттык дэстуршщ негшнде керкешп дамиды. Мемлекет ретшде айшыктайтын ерекшелш де - дэстур. Олай болса, элемдДк озык мэдениеттт б1з тек улттык мэдениет аркылы кабылдауымыз кажет. Казак мэцг1, 1ркел1 ел болу Yшiн езшщ гасырлар бойы сурыпталган, дэстYрiн, мэдениетш, дДлш, ттлш жэне дДнш сактай б1лу керек.
Терт1нш1 саты - Мэцг1л1к ел болашагы т1келей ел еамше, демографияга катысты. Отбасында бес бала болса халыктыц ес1м1 болар едД. Эрине, ел1м1здщ демографиясы ец эуел1 эйел кауымына т1келей байланысты. Ата-бабаларымыз Yшiн отбасындагы ардакты саналган басты кундылыкка келсек, ол кундылык - кыз бала. Кыз баладан аскан халыкта кундылык жок. Казактыц «Кыз ессе - елдщ керк1» деген сез1 нег1зг1 дYниетанымына айналган. «Кызга кырык YЙден тиым» деп когамда кыз баланыц тэл1м-тэрбиесше, жагдайына ерекше кещл белш келген. Когамда карап отырсак, эдетте кыз бала емес, эйелдер, кеп балалы аналарды коргау мэселеа кетер1ледД де, кыз бала мэселеа умыт калган. Сондыктан да басты кундылыктардыц б1р1 - «Казак кызы». Ол -болашак келш, болашак ана. Кезщде аналар б1р рулы елдщ атын шыгарган, ел билеген. Мысалы Тумар ханым (Томирис), Айша биб1, Домалак ана, Айпара ана, Айганым ханым, Абак керей, Жанбике, Мурын, Жет1-Момын тагы баскалар. Кешег1 Отан согысында Элия мен МэншYк бастаган казак кыздары ерл1ктер1мен элемд1 ездерше караткан. Тагы да, ез1м1здег1 «Желтоксанда» кей жшттер1м1з бугып калганда, агаларымыздыц б1разы аузын аша алмай турганда казак кыздары алдыщы сапта жYргенiн эл1 ешк1м умыта койган жок. БYгiнде б1здер кыз баланыц агасы жок - дейм1з. Неге?!.. 0ткен гасырдагы классик жазушы Мухтар Эуезов кыз бала мэселесш езшщ «Коргансыздыц кYнi» шыгармасында кетерш кеткен болатын. Когамда кыз бала Yлкен кемекке зэру. ¥лттыц улт болып
сакталуы кыз баланьщ тэрбиеане, оныц MaK,caT-MYA4eciHe т1келей байланысты. Кргамда кыз бала ешк1мнен жэбiр KepMeyi TMic. Сондыктан басты мэселе - кыз баланы коргау. Материалдык жагдайын TY3ey Yшiн баска улт eкLлiмен неке киып, турмыс курып жатса елiмiзге Yлкен сын жэне улттка тенген кlауiп деген сез.
Беciншi саты - урпактар сабактастыты мэселес1. Сабактастык - кундылыктардыц ауысуы, берiлуi деген матынаны беретш утым. Мэцпл1к ел болу Yшiн тарихи жадыны, дэcтYрдi 61р урпак ары карай келеа урпакка бере алатын сабактастык сакталуы керек. Сабактастык Yзiлcе, осыган дейiн келе жаткан урпактардыц сабактастыты суга кетедi. ¥рпак жасы отыз жас десек, осы отыз жастыц iшiнде Yш урпак ем!р CYредi. Ата урпак, Эке урпак, Немере урпак. Сабактастыктыц непзп факторы ата, ул, немере болып табылады.
Кецес Yкiмет1 тусындаты адаскан урпактыц орнын К,азакстанныц тэуелciздiк аясында дYниеге келген тутас «таза» урпак алмастыра бастады. Тэуелdздiк заманында Yш буын калыптасты. Олардыц ерекшелiг1не токталсак: 1. 30-45 жас, тэуелаздДктщ б1ршш1 толкыны. 2. 23-26 жас аралыты, тэуелаздДктщ курдастары. 3. 14-16 жас аралыты, ХХ гасырдыц соцы мен ХХ1 гасырдыц басында туылгандар. Булар саны жатынан кеп, сапасы жатынан жогары.
Тэуелс1зд1к заманында дYниеге келген бYг1нг1 урпакты жаца кундылыктар, жаца акпараттар, жаца кажетт1л1ктер кYт1п отыр. Бул урпак б1здщ кYшiмiз, б1здщ болашагымыз! Демек, б1р кезде адаскан урпак категориясына карсы туратын тутас урпак категориясы калыптасты.
Ата буын жэне немере буын арасы 4050 жыл аралытын камтиды. Арасындагы рухани-тарихи тэж1рибеш ата буын берш, немере буын кабылдауы керек. Эцпме калай кабылдайды?
Ал осы кундылыктарды калай берем1з, калай езгертем1з, олар кундылыктарды сактайды ма, сактамайды ма? Немереге кандай кундылыктар берш отырмыз? МYмкiн кYнi ет1п кеткен кундылыктар ма, элде уакыт етсе де касиетплшн жогалтпаган эмбебап
кундылыктар ма? Оны калай аныктауымыз кажет? Бул сурак Yлкен. Оны аныктайтын каз1рп заман жастары.
¥рпактардыц тарихи-мэдени муралары, тэж1рибелер1 халык ауыз эдебиет1нде, макал мэтелдерде, жыраулар мурасында, бабалар сез1нде сакталган. Б1рак, неге Yш урпакты б1рге айтып отырмыз. Ойткет олар осы бYгiн ем1р CYрiп отыр. Б1р отбасы кай заманда болмасын Yш урпакты камтыган. Бул сабактастык деген сез. Yшеуi дискурс жасайды. ¥рпактар дискурсы. Жотарты ата буын к1ш1 ягни немере буын Yшiн мацызы ете зор. Ал орта ата буын эл1 кемелше жетпеген буын.
Ел б1рлш эс1ресе, осы Yш урпактыц арасындаты сабактастыкта болуга тшс. Б1рак бYгiнг1 мэдениетт1ц инновациялык дамуыныц нэтижес1нде осы сабактастык каншалыкты сакталып отыр? Б1р отбасында дастархан басында отырган ата, эке, немеренщ арасында ортак эцпме ерби ала ма? Б1р-б1рш тYdне ме? Осы туртыдан карасак, кундылыктардыц атадан экеге, экеден немереге ету сабактастыты Yлкен мэселе. Кундылыктар сабактастытын езшщ бойынан етк1зу казактыц жаксы казак атануыныц бшк дэрежеа. Бул сабактастыктыц мэш ел б1рлш деген угымды б1лдДредД. Буындар арасындаты сабактастык сакталуы керек. Бул - ел б1рлшнщ непз! Сабактастык дэcтYрмен келед1 К,азак болу, халык болу сабактастыктыц нэтижеа.
Алтыншы саты ол - жацаша, инновациялык ойлау. Ойлаудыц Yш тYрi болады. Еск1ше, жацаша, инновациялык. Ешкашан магынасы, мэш езгермейт1н эмбебап ойлау жYЙелерi бар. Олар сонау атам заманда калыптасып, гасырлар бойы урпактармен б1рге жасасып, б1здщ заманымызга да келш жеткен жацаша ойлаудыц Yлгici болып отыр.
Инновациялык ойлау деген не? Инновацияныц непзп магынасын алганда жацаша ойлау деген сез, б1рак жацаша ойлаудан езгешелш бул аналогы жок ойлау, бурын болмаган ойлау. Инновациялык ойлау непзшен тылымта эс1ресе, технологията катысты. Мысалы, инновациялык ойлау нэтижеанде б1р енертапкыш дYниеде болмаган б1р технологиялык жацалык ойлап
табады. (Мысалы, APPLE-дД ойлап тапкандай). Сол сиякты ешкандай жерде болмаган, Yлгiсi жок, жаца технологиялык жацалык экелуд инновациялык ойлау дейм1з. Бул инновациялык ойлау казак ел1 Yшiн ете кажетт1 мэселе. Мэцг1л1к кундылыктар жаца заманда сай тYрленiп шыгуы керек. Мэселен, адамныц ар-ожданы мэселеа. Алдагы ^ндер1 ел1м1здщ саясатында ар болуы Yшiн, болашак мамандар елш, жерш, ултын CYЙген азамат болып калыптасуы Yшiн бул мэселеш де пэн рет1нде окыту керек. Ягни, оныц непзшде мэцг1л1к кундылыктардыц жацаруы (ренессанс) жатыр. Б1з Инновациялык ойлауга жеткен кезде бэсекеге каб1летт1 30 елдщ катарына енем1з, ары карай асамыз.
Жет1нш1 саты. Жогарыда айтылган алты саты казакты «жаксы казак» деген дэрежеге шыгарады. Жаксы казак деген к1м? Жаксы казак деген ел имидж1, Казакстанныц болашагы туралы идея. Жаксы казактыц тулгалык касиеттер1 болуы керек. Б1ршш1ден, туган елше, ата-мекенше, туган т1лше, отанына деген ниет1 адал болу керек. ЕкшшЦен, оныц id жаксы болу керек. Кандай к жаксылыкка бастайды, кандай iC 1зпл1кке бастайтынын аныктай алатындай оныц каб1лет1, касиет1 болу керек. Yшiншiден, жаксы казактыц харекет1 жаксы болу керек. Харекет1, 1анщ нэтижеа жаксы болу керек. Шайтанныц 1с1 - эрекет. Эрекет - бос, нэтиже бермейдД. Нэтиже беретш iC - харекет. Абай айтады: «пысыктардыц жасап жYрген харекет1 -эрекет». Ягни, етмаз кпен шугылдану дегешм1з - эрекет. Элш б1лмеген элек деген сез осыдан шыгады. Жаксы казак езшщ колынан келет1н кке баруга тшс.
Енд казак болганнан кешн м1ндетт1 тYрде б1р кауымга, саяси жYЙелерге, когамдык жYЙелерге м1ндетт1 тYрде катысы болады. Сонда жаксы казактыц кандай багыты, багдарламасы болу керек? Б1ршш1ден, жаксы казак тYрiкшiл болу керек. БYкiл тYрiкт1к кундылыктарды бойына ащрш кабылдай алатын касиет1, каз1рг1 технологиялык жарыстагы озык Yлг1лердi кабылдай алатын тур1кш1лдш болу керек. Адамдык тургыдан казак б1р арнамен жYPу керек. Су арнамен
агады, сонда езен деп аталады. Сол сиякты казактыц арнасы тYркiшiлдiк болу керек.
ЕкшшЦен жаксы казак - мусылман болуы керек. Мшдетг1 тYрде мусылмандык позицияда болтаны дурыс. Мусылмандык кундылыктардыц бурыщы тYрiкт1к эдеби таныммен ежелден байланысы бар, казактар Yшiн еш оташтыты жок. Ата-бабаларымыздыц ем1р CYPу тэж1рибеа, б1здщ мэдениет1м1з, мынау Кожа Ахмет Яссауи муралары, буныц бэр1 мусылмандык кундылыктар. Б1з булардыц бэрш ысырып тастап жаксы казак бола алмаймыз. Сондыктан, мынау каз1рп вестерцдк мэдениет болсын, баска мэдениеттщ калдыгы болсын, б1здщ кетпейт1н ек1 сара жолымыз бар. Ол: турк1ш1лд1к жол мен мусылмандык жол. Булардыц бэрш коскан кезде жаксы казак утымы калыптасады.
Ел имиджш кетеру Yшiн жаксы ниетпен ецбектену керек, эрдайым жацаны табута тырысу керек. Жаксы казак атансак, ел1м1з мэцп болады - [4].
Казак ел1 - мэцг1л1к - улттык идея. Елдщ мэцплшн армандаудан аскан аскак идея жок. Эрб1р жеке адамныц гумыры елшеул1 болганымен, ол урпагымен мэцг1л1к. Сондыктан бул болашакка бастайтын, келешекке деген нык сешм калыптастыратын идея. Сонымен б1рге казак ел1 мэцг1л1к деу урпактар алмасуына, олардыц сабактастыгына, солармен б1рге халыктыц табши кундылыктарыныц жасампаздыгына деген сешм.
Элем халыктарыныц еркениетт1к Yрдiстерiн кабылдай б1лу жэне соган бешмделе отырып, елд1к кундылыктарымызга жаца сапалык ер1с ашу, соныц нэтижеанде элемдег1 еркениетт1 елу елдщ катарына ену -алдагы басты м1ндет1м1з болуга тшс.
Нэтижелер. Жаксы казак» тужырым-дамасын академик Рарифолла Еам тек теория жYзiнде гана айтып коя салган жок. Ралым ез1нщ осы тужырымдамасындагы тыц идеяларын iс-жYзiнде жYзеге асырып жатыр. Мэселен, осы айтылган сатылар бойынша соцгы бес-алты жылдан бер1 университет1м1зде б1л1м берет1н «философия», «мэдениеттану»
багыты бойынша бакалавр жэне магистратура, докторантура оку багдарламасына арнайы пэндДк багдарлама ецпз1лш [5, 95], буг1нде шэк1рттер б1л1м алуда. Аныктап айтсак, «Жаксы Казак» тужырымдамасыныц б1ршш1 сатысы бойынша «Дэулет филдософиясы» пэт, екшш1 сатысы бойынша «1скерл1к философиясы», ушiншi саты бойынша «ДэстYP философиясы» пэш, терт1нш1 саты бойынша «Казак кызы» пэш, бесшш1 саты бойынша «Сабактастык философиясы» пэт, алтыншы саты бойынша «Жацаша-инновациялык ойлау философиясы» пэш, жетшш1 саты бойынша «Жаксы казак» пэш окылып келедД.
Бул жет1 сатыныц когамдык iC-шаралармен де уштасып, жузеге асырылып жаткандары бар. Мэселен, ойшыл Семей ещр1нде «Казак кызы» идеясын ягни, ултты сактайтын казак кызын кашанда коргауды мецзеген «Газиза» ескертюшш орнату 1сш бастады. Бул реттеп жумыстыц аркауы ХХ гасырдыц басында кемецгер жазушы Мухтар Эуезовтыц шынайы окигага суйене отырып, жазып калдырган «Коргансыздыц ^m» эцпмеа едД. Кемецгер Мухтардыц эцпмеанщ шынайы кешпкер1 эр1 казак кызын кортау идеясыныц жиынтык бейнесше айналган Газизаныц Семей ещрщдеп елеуаз жаткан жерше ескертюш кою 1с1 колга алынды. Сонымен катар, наурыз мейрамыныц мацызын арттыруда езщдДк жоба жасап, тYрлi семинар, децгелек устел жэне БАК аркылы «Наурыз - гарыштык мейрам», «Наурыз- Жыл басы», «Наурыз символы - Жауказын», «Наурыз мейрамыныц басы -Кер1су», «Наурыз мейрамын от жатумен ашу», «Наурыз - каникулдары», «Наурыз -дастарханы», «Наурыз кшм улг1сi», «Наурыз -жасесшр1мдер мен жеткшшектер мейрамы», «Наурыз мейрамы - экологиялык мейрам», «Наурыз - 1скерл1кке баулу мейрамы» секшдД атаулар бойынша тамаша идеяларымен белДсп.
Биылгы оку жылыныц пандемия себебшен онлайн окуга кешуше байланысты академик Гарифолла Ес1м заманауи технологияны пайдаланып, ез аудиториясын кецейте тYCт1. Ай сайын езект1 философиялык мэселелер бойынша классиктер шыгармалары негшнде
элеуметт1к жел1 facebook аркылы барша халыкка т1келей эфирде дэр1с окиды. Дэрктен соц тыцдармандарга сол ецбект1 окуга, ез1ндДк ой тYЮге б1р апта уакыт берш, zoom платформасында болатын семинарга шакырады. Б1р аптадан соц академик окыган дэр1с бойынша керемет птр-талас алацы пайда болып, гуманитарлык салада журген барша эрштестердщ катысуымен кещрек талкыланып келедД. Академикт1ц эдетке айналдырган бул онлайн эдДа ел1м1здщ барша университеттер1нде кызмет ет1п журген галымдар мен б1л1м алушыларга улг1 болуда.
Корытынды. Академик Гарифолла Еамнщ мазмуны терец дэр1стер1, шыгармалары, ецбектер1, гылыми семинарлары,
сухбаттары жэне усынган «Жаксы казак» тужырымдамасы казаки болмыстыц еркш еркендеуше, елдеп болып жаткан тYрлi саяси-элеуметт1к мэселелердщ оцтайлы шеш1лу жолында мацызы зор. Бугiн де оныц кызмет етш журген ортасы, философия кафедрасы езшщ профессор-окытушылык кауымы мен б1л1м алушылардыц гылыми даму багыты б1р кездеп академикт1ц уйымдастырган жуйесi бойынша ез багдарын алып, есш, еркендеп келе жатыр.
Академикт1ц «Жаксы Казак» жуйелi тужырымдамасындагы фэлсафалык
ойлардыц кемелдш окырмандарын, шэюрттерш, тыцдаушыларын мойындатып, тацкалдырып, санасын сертлт1п кана коймай, олардыц болашакка деген зор сешмш ныгайтып, ецбектенуге ^ш-ж1гер сыйлайды. Университет1м1здщ оку багдарламасына енпзшген бул тужырымдаманыц арнайы пэндер1 б1л1м алушылардыц жацаша, инновациялык, сыни ойлау кабшетш, ултжандылык касиет1н дарытары анык.
Сондыктан да, академик Гарифолла ЕамдД казак философиясы, дДн, мэдениет, саясат сынды рухани б1л1м саласындагы тYЙткiл мэселелер тещрег1нде унемi философиялык ойлар ербтп, оларды жуйелi турде халыктыц, кешнг1 жас галымдардыц иплшне айналдырдырып, кептеген шэк1рт дайындап жYрген университет1м1здщ бетке устар жацашыл, талантты ойшыл, галымы деп тануымызга толык нег1з бар.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Казахстан Жолы - 2050: Бiр максат, 6ip мудде, 6ip болашак. Казакстан Республикасыныц Президент Н. Э. Назарбаевтыц Казахстан халкына Жолдауы. (Астана к., 2014 жылгы 17 кацтар) [Электрон. ресурс]. - 2014. -URL: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31495403 (Колданылган куш 27.02.2021)
2 Еам F. Гулама-наме. Гылыми трилогия / F. Еам. - Астана: Академия Абай, 2019.- 640 б.
3 Еам F. Ебелек - философия - Турюстан: Турюстан газетi. 2016, №24, Б. 6-8.
4 Мэцплш ел идеясы - Казакстандык патриотизмнщ тупказыгы. [Электрон. ресурс]. - 2014. - URL: https://www.enu.kz/info/zhanalyktar/25127/ (Колданылган куш 02.03.2021)
5 Академик Гарифолла Еам - Астана: Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У, 2016. - 320 б.
Шамахай С., Саркулова М.
Евразийский национальный университетЛ.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
В поисках истины
Аннотация. Многие вопросы и проблемы, связанные с будущностью народа, поднимаются и анализируются прежде всего представителями интеллигенции, в том числе и в университетских аудиториях. В этом плане выделяется Евразийский национальный университет им.Л.Н. Гумилева, один из крупнейших университетов страны, которому сегодня исполняется 25 лет. Кафедра философии, одно из структурных подразделений университета, так же не остается в стороне. Философия имеет огромное особое значение для культуры мышления современного человечества, формирования критического отношения к общественному облику страны, способствуя расширению духовного кругозора обучающихся и развития национального самосознания, духовного возрождения нации. Философия, ставшая одной из ведущих социально - гуманитарных дисциплин, изучаемых в высших и профессиональных учебных заведениях, с самых первых дней существования нашего университета посредством коллектива кафедры вносит свой вклад в развитие обучающейся молодежи.
На кафедре философии факультета социальных наук трудятся три академика НАН РК - Абдильдин Ж. М., Гарифолла Есим, Нурманбетова Д. Н. Кроме того, на кафедре работают около двух десятков докторов и кандидатов наук, что свидетельствует о высоком потенциале и профессиональной квалификации коллектива. В настоящее время кафедру философии возглавляет доктор философских наук, профессор Медеуова Кульшат Агибаевна. В данной статье речь пойдет о работе профессорско-преподавательского состава кафедры философии и в частности, о новых начинаниях и значении деятельности академика, мыслителя, писателя, педагога и общественного деятеля, доктора философских наук, академика НАН РК Гарифоллы Есима.
Начиная с 2013 года, кафедра философии успешно работает по новой системе научно-исследовательской, творческой, методической работы, основы которой были заложены академиком Гарифоллой Есимом.
Следует сказать, что Гарифолла Есим с момента своего прихода на кафедру философии после работы в Сенате получил возможности для структурирования и систематизации своих творческих поисков и идей, над которыми он размышлял всю свою жизнь, разработал философскую концепцию «Жаксы Казак», напрямую связанную с национальной идеей «Мэцплгк Ел». В данной концепции представлена сущность категории «Жаксы Казак», рассматриваемой с имиджевой позиции, и семь этапов ее достижения. Следует сказать о том, что эти семь ступеней отработаны в учебно-методическом плане и изучаются в образовательных программах «Философия», «Культурология» в качестве элективных дисциплин.
Ключевые слова: философия; культура; академик; идея; концепция; система; творчество; дисциплина.
Shamakhay S., Sarkulova M.
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
In search of the truth
Abstract. Many important issues and problems related to the future of the nation are raised and analyzed primarily by representatives of the intellectuals, including those in university classrooms. L. N. Gumilyov Eurasian National University is one of the largest universities in Kazakhstan. The university celebrates its 25th anniversary this year. The Department of Philosophy is involved in the celebration process as well.
Philosophy is of great importance for the culture of thinking of modern mankind, the formation of a critical attitude towards the social face of the country, contributing to the expansion of the spiritual outlook of students and the development of national consciousness, the spiritual revival of the nation. Philosophy, which is one of the leading disciplines in the social sciences and the humanities studied in higher and professional schools, from the first days of our university through the staff of the chair has contributed to the development of young students.
At the Philosophy Chair of the Faculty of Social Sciences work three academicians of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan - Abdildin J.M., Garifolla Esim, Nurmanbetova D.N. In addition, about two dozen of doctors and candidates of sciences work at the chair, which shows the high potential and professional skills of the staff. Currently, the Department of Philosophy is headed by Doctor of Philosophy, Professor Kulshat Agibaevna Medeuova. This article will talk about the work of the teaching staff of the Department of Philosophy and about new beginnings and the importance of the activities of academician, thinker, writer, teacher and public figure, Doctor of Philosophy, academician of the National Academy of Sciences of Kazakhstan Garifolla Yesim.
Since 2013, the Philosophy Department has been successfully working on a new system of research, creative, methodological work, the foundations of which were laid by Academician Garifollah Yesim.
It should be said that Garifollah Yesim from the moment of his arrival at the chair of philosophy after working in the Senate was able to structure and systematize his creative search and ideas, which he pondered all his life, developed a philosophical concept «Zhaksy Kazak», directly related to the national idea «Mangilik El». This concept presents the essence of the category «Zhaksy-Kazak» considered from the image position and seven stages of its achievement. It should be said that these seven stages are worked out in the educational and methodological plan and are studied in the educational programs «Philosophy», «Culture Studies» as elective disciplines.
Key words: philosophy; culture; academician; idea; concept; system; creativity; discipline.
References
1 Kazakstan Zholy - 2050: Bir maksat, bir mydde, bir bolashak. Kazakstan Respublikasynyn Prezidenti N. A. Nazarbayevtyn Kazakstan khalkyna Zholdauy. [Kazakhstan's way - 2050: common goal, common interests, common future. Address of the president of the Republic of Kazakhstan N. A. Nazarbayev to the people of Kazakhstan] (Astana city, 2014/01/17) Available at: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31495403 (Accessed 27.02.2021) [in Kazakh].
2 Yesim G. Gulama-name. Gylymi trilogiya [Genius-name. Scientific trilogy] (Abay Academy, Astana, 2019, 640 p.) [in Kazakh]
3 Yesim G. Yebelek filosofiyasy [Philosophy of Ceratocarpus] «Tyrkistan gazeti» [Turkestan newspaper], 2016. 24. P. 6-8. [in Kazakh].
4 Mangilik el ideyasi - Qazaqstandiq patriotizmnin typqazigi. [The idea of an eternal country is the core of Kazakhstan's patriotism] Available at: https://www.enu.kz/info/zhanalyktar/25127/ (Accessed 02.03.2021) [in Kazakh]
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(134)/2021 131
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
5 Akademik Garifolla Yesim [Academician Garifolla Yessim] (Astana, L.N. Gumilyov Eurasian National University, 2016, 320 p.) [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiмет:
Шамахай Сайра - Корреспонденция Yшiн автор, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык универ-ситетшщ философия кафедрасыныц ага окытушысы, Ph.D. докторы.
Саркулова Манифа Стаболкртзы - Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ философия кафедрасыныц доцент^ философия гылымдарыныц кандидаты.
Shamakhay Saira - Corresponding author, Ph.D., Senior Lecturer of the Department of Philosophy of the L. N. Gumilyov Eurasian National University.
Sarkulova Mani/а Stabolovna - Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor of the Department of Philosophy of the L. N. Gumilyov Eurasian National University.
