43ТАРИХИ ЕЫЛЫМДАР / ФИЛОСОФИЯ / Д1НТАНУ HISTORICAL SCIENCES / PHILOSOPHY / RELIGION ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ / ФИЛОСОФИЯ / РЕЛИГИОВЕДЕНИЕ
XFTAP 13.91
Г.С. Касбаева
АН. Гумилев атындагы Еуразия улттык, университет^
Нур-Султан, К,азакстан (E-mail: [email protected])
Абай К^нанбайулыныц дYниeтаным к;азынасы -к;азак; руханиятыныц TeMipK;a3biFbi
Ацдатпа. Казау улт руханиятыныц зацгар бит Хакм Абайдыц улттыу мэдениет-тен элемдк мэдениетке deüímí жолы мен даналыу уазынасы mÍA, эдебиеттану, философия, тарих, психология, элеуметтану т.б. уогамдыу-гуманитарлыу гылым саласында зерттелт келедь БYл мауалада Абайдыц уазау руханиятын элемдК децгейге квтере алган ууаттылыгы мен оныц шыгармашылыгыныц уалыптасуына, всуне, жеттуте mmÍ3 болган уазау халуыныц квптеген гасырлар бойы жадында, санасында саутап келген рухани мэдениетi, Шыгыс халыутарыныц дана-ауындары мен орыс халуы аруылы Еуро-па мэдениетше кркуi туралы айтылады.
Казау мэдениетт байытып, уазау жазба эдебиетжщ негiзiн уалауда вшпес жол салган, Хакм Абайдыц шыгармаларында улттыу болмыс, уазаутыц турмыстршит, дуни-етаным, мтез, дт, дт, mm мен рух тэрбиестщ мэселелр сипатталып, уазiргi вскелец урпау ушж бага жетпес мура боп кеAедi.
Бэрiмiзге беAгiAi Абайдыц негiзгi уарастырган, суреттеген нысаны - адам, ягни толыу адам децгейiндегi тулга. Сол тулганыц эстетикалыу, этикалыу талгамы, арман-мауса-ты, вмiрiнiц мэш, сезMi мен туйст, болмысы мен улттыу ойлау ерекшелш гулама-ой-шылды терец mебiренiске туйрген. Сондай-ау, Абай вAецдерi философиялыу, курескер-мк уасиетке бай. Ол, ец алдымен, уазаутыц бай ауыз эдебиетнен сусындап, батырлар жыры мен гашыутыу жырларыныц yрдiсiне мурагерлт еmmi. Мауалада Абай мурасы-ныц уундылыгы оныц шыгармашылыгымен тыгыз байланыстырылган. Ty^h сездер: Абай, уазау мэдениет^ Шыгыс мэдениет^ Батыс мэдениет^ элмдт мэдениет; дуниетаным; руханият; мэдени мура; шыгармашылыу.
https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-132-3-6-13
Kipicne. К,азак, халкыныц руханият элемш- шыгыс мэдениет!, батыс мэдениет1, орыс мэ-де ерекше орын алатын «Абай мэдениетшц» дениет б1рЫп, казак, мэдениетшщ арнасына улттык мэдениеттен элемдДк мэдениетке дей- куйылып, тогыса келш, Абай даналыгыныц каши жолын карастырганда, Абай ем1р сурген занында кайнаган жэне улылыктыц санасында уакыт пен кещспктщ казак улттык, мэдени- пайда болган жаца келбетке ие болганы белпль епнщ толганыска тусш, жаца болмыска ие Сондыктан Абайдыц болмысын тануды, кай болып жатканына, эаресе, назар аудара- кырынан алып карастырса да, тутас б1р улттыц мыз. Абайдыц дуниетанымдык казынасында даналык казынасыныц какпасы ашылады.
Мак,саты. Казак мэдениетш байытып, казак жазба эдебиетшц непзш калауда ешпес жол салган, улт руханиятыныц зацгар биiгi Хаюм Абайдьщ шыгармаларында улттык бол-мыс, казактьщ турмыс-тфшлш, дYниетаным, MiHe3, дiн, дДл, тiл мен рух тэрбиесшщ мэселе-лерi сипатталып, Ka3ipri ескелец урпак Yшiн бага жетпес мура боп келед! Рухани жацгыру аясында Абайдыц мол мурасын ой елегiнен етюзу макаланыц максаты болып табылады.
Зерттеу эд^темесь ¥сынылып отырган макаланыц зерттеу эдiстерi болып салысты-рмалы, герменевтикалык эдiстер, сондай-ак, тарихи жэне логикалык талдау эдiстерi табылады. Салыстырмалы эдiсте Абай шыгар-маларындагы «ЕскендДр», «Масгут», «Эз1м эцпмеа» поэмаларыныц шыгыс ойшыл акын-дарыныц ецбектерiмен салыстырып жэне олардыц рухани-болмысымен уксастыгын тYсiнуге болатындыгын угынсак, зерттеудщ келесi бiр тусында Хак1м Абай даналыгы Еу-ропа мен орыс философ, галымдарынан асып тYCпесе, кем тYCпесiн терец тYсiндiк. Герменевтикалык эдiс Абай шыгармашылыгын-дагы рухани кундылыктарды заманауи тари-хи-мэдени тYсiндiрулер негiзiнде ашады. 0з кезег1нде Абай ецбектерiне тYсiндiрме жасау, Абай емiр CYрген замандагы элеуметтiк-эти-калык жэне рухани-мэдени шынайылыкты интерпретация жасауга мYмкiндiк бере оты-рып, сондай-ак, сол кезецдеп адамгершiлiкт1ц философиялык жэне этикалык тYсiндiрмесiн заманауи Казак елiнiц рухани дамыган мэде-ниетп мемлекет болып калыптасуыныц не-г1зiмен байланыстыруга болады. Тарихи жэне логикалык талдау жасау эдш Хаюм Абай мурасындагы жан-жакты карастырылган казак мэдениетi болмысыныц калыптасуы-на талдау жасауга, сондай-ак, казакстандык когамныц рухани адамгершiлiк багытындагы руханиият мэселесш толыкканды кундылык ретiнде тYсiндiруге мYмкiндiк бередi.
Талкылау. К,азакстан Республикасыныц Президент! К,. Токаев ¥лы Абайдыц 175 жыл-дыгына арнаган «Абай жэне ХХ1 гасырдагы Казакстан» атты макаласында: «¥лы акынныц шыгармалары бY-г1н де езекплшн жогалткан жок. Абайдыц ой-тужырымдары баршамызга
кашанда рухани азык бола алады. Сондыктан ултымызды жацгырту idц4е оныц ецбектерiн басшылыкка алып, утымды пайдалану жайын тагы бiр мэрте ой елег1нен етазген жен», - де-ген болатын [1].
Абайдыц казак руханиятын элемдiк дец-гейге кетере алган куаттылыгы жетнде Г. Еамнщ: «Жаратушымыз казакка Бак бердД. Ол бак - Абай! Абай - хак1м! Ол - элемдДк тулга, адамзатка ортак казына», - деп жазган сездерiц басшылыкка аламыз [2].
Абайдыц бага жетпес муралары ХХ гасы-рдыц басынан берi т1л, эдебиеттану, философия, тарих, психология, элеуметтану т.б. когамдьщ-гуманитарльщ гылым саласын-да зерттелiп келедi. Олардыц кешбасында М. Эуезов, Э. Бекейхан, К,. Мухамедханов, К,. Жубанов, М. Мырзахметов, С. Каскабасов, Г. Еам, Ж. Шойынбет т.б. кептеген галымдар тiзiмiн Yзбей жалгастыруга болады. Абайтану мэселеане шетелдiк галымдар да Yлкен кы-зыгушылыктарын бiлдiрiп, оныц шыгарма-ларын ез тiлдерiне аударуда. Акынныц емiрi мен шыгармашылыгын терец зерттеуге к1р^-де. Мэселен, Абайдыц шыгармаларын элемге танытуга орасан Yлес косып жYргендер ката-рында Азияныц тарихи мэдениет багдарла-масыныц директоры, Азия, Еуропа жэне Таяу Шыгыс этнографиясыныц директоры Пол Тейлор (АКШ), Азия мэдениетш зерттеушi, этномузыкант Вильям Бредфорд Смит (АКШ), аудармашы, эрi эдеби сыншы Леонард Кошут (Германия), тYркiтанушы галым, абайтанушы Альберт Фишлер (Франция), аудармашы, талым Эдуардо Канетта (Италия), аудармашы, эрi Абай шыгармаларын насихаттаушы Ха Хуан Жан (Хабай) (Кытай) ерекше атап ету ке-рек. Бул аталган галымдар мен зерттеушiлер Абай шыгармашылыгы аркылы казак халкы-ныц рухани болмысы, салт-дэстYрi мен мэдениетш элемге танытуда зор ецбек аткарып келедi.
«Абай» жэне «мэдениет» деген угымдар-дыц езара байланыстылыгын сактай отырып, Хак1м Абайдыц элем мэдениетше кiрiгуiне эсер еткен факторлар туралы карастырудыц мацызды екендiгi аныкталды. ¥лылыктыц дэрежесiне жетiп туган Абай ез дуниета-
ным аясында тек казак ДYниетанымы мен салт-дэстур1нщ децгейiнде шектелiп калмай, элемдiк мэдениет жYЙесiне, элемдiк б1л1м-iлiмге, рухани болмыска бара алуына кандай идеялар туртй болды деген сауал да кызыкты-ратынын атап кету керек.
Абайтанушы галымдардыц пiкiрiне CYЙен-сек, олардыц айтуынша, Абай Кунанбайулы-ныц шыгармашылыгы калыптасуына, есуiне, жет1луше Yш мэдениет негiз болган. Олардыц бiрiншiсi - казак халкыныц кептеген гасырлар бойы баспасы жоктыгына карамастан, халык жадында, санасында сактап келген рухани мэдениет! (гажайып ертеплер, лирикалык жэне каhармандык эпостар, эдет-гурыптар туралы жырлар, шешендiк сездер, халык компози-торлары мен акындарыныц, сал-сер1лер1нщ, т.б. муралары); екiншiсi - Шыгыс халыктары-ныц, эсiресе, араб, парсы, тур1к т1лдес - эз1р-байжан, езбек, кыргыз, татар, т.б. елдер1ндеп дана-акындардыц Абай шыгармашылыгын-дагы орны; Yшiншiсi - орыс халкыныц жэне сол аркылы Еуропа мэдениет1нiц Абай аркылы к1р1гу1. Бэрiмiзге белг1лi Абайдыц не-г1зг1 карастырган, суреттеген нысаны - адам, ягни толык адам децгешндеп тулга. Сол тулганыц эстетикалык, этикалык талгамы, ар-ман-максаты, ем1р1нщ мэн1, сезiмi мен тYЙсiгi, болмысы мен улттык ойлау ерекшелiг1 гула-ма-ойшылды терец теб1рен1ске тYсiрген.
Шыгыс ойшылы рет1нде Хак1м Абай адам мэселеан Yлкен аукымда, яти когамдык, руханилык, кундылык тургыдан зерделед1. Ол адам табигатын адамгерш1л1к, эдепт1л1к тургыда карай отырып, «сепз кырлы, б1р сыр-лы» сырбаз адам, яки кемелше жеткен, «толык адам» кейпшде алга тартады. Б1р1нш1с1, Абай елецдер1 - философиялык, кYрескерлiк каси-етке бай. Ол, ец алдымен, казактыц бай ауыз эдебиетшен сусындап, батырлар жыры мен гашыктык жырларыныц Yрдiсiне мурагерл1к етт1. «ЕскендДр», «Масгут», «Эз1м эцг1мес1» - Абайдыц шыгармашылык мурасындагы поэмалары шыгыс халкына ортак сюжетке курылган. Осы шыгармаларынан Абайдыц поэма жанрындагы шыгармашылык 1здет-стер1 аз болмаганын керем1з. «Абай поэмаларыныц шшдегг ец Yздiгi - «Ескенд1р», ...акын
бYкiл шыгыс эдебиет1нде талай классиктер жырлаган Александр Македонский (б.ж.с.д. -356-323) жайын езшше баян етед1», - дейд1 Айкын Нуркатов [3].
З. Кабдолов «ЕскендДр» шыгармасыныц ерекшел1г1 туралы: «Муныц ез1 онша келемд1 де, кYрделi де поэма емес: сюжет1 шагын, окигасы аз, бэр1 б1р к1шкене гана арнаныц бой-ында жатыр; окигага катысатын нег1зг1 (аты мэл1м) кешпкерлер екеу-ак», - деп аныктайды [4]. Галым З. Кабдолов, поэмага аркау болган шындыктыц сол кезд1ц турмыс-т1рш1лшнен туган 1ргел1 мэселен1ц ез1 емес, б1р гана бутагы тэр1зд1 екетн байкаган.
«Ескенд1р» поэмасынан Yзiндi алып кара-стырайык:
Осы журт ЕскендДрдД б1ле ме екен? Македония шаhары - оган мекен. Филипп патша баласы, ер кец1лд1, Мактан CYЙгiш, кызганшак адам екен. Акын ЕскендДрдщ ем1рбаяндык дерек-тер1н дэл келт1ред1 де, оныц дYние жYзiн жа-улап алмак болган шапкыншылык саясатын сынайды. Соган орай поэмага жас кезшде Ескенд1рд1ц тэрбиеш1с1 болган улы философ-гуманист Аристотельд1 к1рг1зед1. Эцг1ме-де жауыздыкка жетелейтш тойымсыздык екетн керсете келш, эд1лд1к пен даналыкты соган карсы кояды.
Жолдасы Аристотель акылы мол, Лактырган CYЙектi алады сол. Хата айтты: «Касиет бар бул CYЙекте, Кезще керсетешн, хабардар бол».
Бул - адам кез CYЙегi, - дедД хата. Тоя ма адам кез1 мыц мен сата? Жем1т кез жер жYзiне тоймаса да, 0лсе тояр, кезше кум куйганда. Адамныц кез CYЙегiн символ ретщде алады да, ол жумбактарды акылга шешт1ред1. Ойт-кет, сез жок, Александр Маке-донский си-якты каhар колбасшыга жен айту, ашу Yстiн-де артык кеткенш керсет1п, акылга бастау Yшiн, кемшде, Аристотельдей данышпан гана керек. Баска б1реу айтты десе немесе «б1р данышпан» айтты десе де, «мактансYЙгiш» адамныц бет1н кайыруы нанымсыз болар едД. Керкем шыгармага койылатын талаптарды
Абай тугендеп, композициясын толыктырып, нанымды арнада ep6iTegi [5]. Акылы мол жол-дасыныц даналык ce3i канагатсыз ЕскендДрге ой салады, ол алган бетшен кайтады. Сeйтiп, акын Аристотельге Ескенд1рд багындыртып, жауыздыкты эдДлетке жецг1зедД. Поэмада ацыз сюжет1 сакталганмен, акын оны eMip шындыгына жакындатып, peалиcтiк нeгiздe баяндайды.
Ал «Масгут» поэмасы адам болмысы, кан-дай кYpдeлi мэселелер кeзiкce де, адамдык шeшiм табу, адамгepшiлiк канондарынан таймау туралы танымдык, тагылымдык ой, мазмунга толы. Поэмада:
Я, Алла, курметтнде достыц Махмут, Тiлгe жар бер, б1лшан тура максут..., - деп Жаратушы атымен басталатын эpi карай да бipнeшe рет Алла eciмiмeн жалгасын таба-тын ецбег1нен иманды да адал, акылды кей-iпкepiмiз Масгуттыц адами кeлбeтi мен бол-мысына окырманы тэнт1 болады. Тоналып жаткан 61р байгус шалга кемектескен Масгут, сол шалдыц ризашылыгына кeнeлiп, шал оны Y^^ шакырып, eзiнiц бау-бакшасынан Yш тYpлi жeмicтi усынады.
б1р1 - ак, 61р1 - кызыл, 61р1 - сары, ... Акыл- Байлык - Сeнi эйел CYЙep ..., - деп си-паттарын да таныстырады.
Кешн Масгутка кeздeceтiн кария - му-сылмандардыц д1ни ацыздарыцда жYpeт1н Кызыр, казакша Кыдыр деп аталады. Масгут кызыл жeмicт1 жеп, эйелдердщ достыгын алудыц орнына, акылды да, рухани бай кш болып шыгады. 1с жYзiндe ол кызыл жeмicтi жеген к1а емес, кайта eзi жемеймш деген ак жeмicтi жеген к1а боп, Yлкeн акыл иеа боп, тшт, Шэмcи-жиhан атанады. Акыл-парасаты аркылы ханныц кызмeтшici болган дeлiнeдi. Осы шыгармада да дана Абайдыц адамдык сапа-касиеттерд мeйлiншe сараптан eткiзiп, кашан да адами кундылыктар 6и1к туратын-дыгын дэлелдеген.
Келеа «Эз1м эцпмеа» атты бiтпeй калган поэмадагы шыгарма окигасы «Мыц 61р TYH» ертепандеп сюжетке курылган. Акын оны: б1р ceзiм «Мыц 61р тYннeн» окып кepгeн, 0лец кып сол ceзiмдi айткым келген... , -деп аныктама бepiп кepceтeдi.
Абай «Мыц 61р тYн» эцг1мeciнiц 61р тара-уын eлeцгe айналдырады. эз1м - басты кей-iпкep, Эзiмгe кездескен жэдДгой шал тэр1зд1 сум-суркиялар галымдар ашкан гылыми жацалыктарды eздepiнiц баю мYДдeciнe пай-далануы, ол Yшiн неше тYpлi зымияндыкка барулары мYмкiн. Жэдiгeй шал - солардыц 61р1. Оны байлыкпен ауыратын адам ретшде сипаттайды. 0м1р1н1ц ец кызыгы, ец непзп максаты тек баю гана деп угынушылар кан-дай зулымдык, ic-эрекеттерден де тайынбай-ды. Поэмадагы алхимик жэдДгой шал eзiнiц зымияндык максатын орындау Yшiн эз1мд1 колына алдап тYcipeдi де, тау басына, ысыл-даган жылан, айдаhаpлаpдыц !ш!нде кал-дырады. эз1м eзiнiц жастыгы, ацкаулыгы, тэжipибeciздiгiнiц кecipiнeн кулкынныц кулы болган ку шалдыц баю жолындагы курбан-дыгы болады. Поэманыц аягында ол кандай адам болатынын белпаз, бipaк эзipгe эз1мн1ц дiнiнe бер1к, жYpeктiлiг1нeн баска кacиeтi бай-калмайды. Поэма б1тпей калса да, оны эл1 де жан-жакты зерттей тYcудi керек етет1н1н галымдар да атап гарсетедД.
Абайдыц eлeцдepi, поэмалары, кара ceз-дер1 (Гаклият) (осы арада Мурат Эуезовт1ц «Кара ceздepгe» «Гаклият» деген ек1нш1 атау берешк деген усынысын колдайтынымды айта кетк1м келед1) [6] - акынныц ceз e^pi^e-г1 кepкeмдiк куатын, философиядагы даналык дYниeтaнымын даралап кepceтeдi.
Абай ешкашан eз бет1мен б1л1м алып, к1тап окудан кол Yзбeйдi, бос уакытында тeл мэде-ниет1нен бастап, араб, парсы, шагатай т1лдер1 аркылы шыгыс мэдениетш, кей1н орыс т1лш Yйpeнiп, орыс мэдениет1н, орыс т1л1 аркылы батыс мэдениет1н мецгере бастайды. Шыгыс эдебиеттнщ алыптары Рудаки, Фирдоуси, Низами, Саади, Хафиз, Хайям, Руми, Физули, Науаи, т.б. акындарыныц eлeцiн жаттап eceдi. Сол бала кутнде жаттаган кейб1р eлeцдepi улгайып, кэр1л1кке жеткен уакытына дешн еанен шыкпаган, умытылмаган» деген тужы-рымы болашак гулама-акынныц калыптасу кезещн айгактайды.
Абай киел1 мэдениет пен эдебиет элемше жетелеген улагаты мол жолыныц, улы сапа-рыныц басында:
Физули, Шэмси, Сэйхали, Науаи, Сагди, Фирдауси, Хожа Хафиз - бу hэммэси Мэдэт бер я шагири фэрияд - деп шыгы-стыц жетi шайырынан бата сурайды. Бул - казак, мэдениетiнен канганша суарылып ескен таза бэйтеректщ болмысын танытады.
Абай 11з1м1нде басталатын Физулидщ шыгармашылыгы турю эдебиет Yшiн гана емес, кYллi Таяу Шыгыс эдебиетшщ дамуы-на зор Yлес коскан. Ал Шамси ез заманыныц беделдi сопысы болган. Рухани тэжiрибесi ете биiк, сопылык поэзияныц белдi екLлi болган. Эл1шер Науаи - эдеби мурасы ете бай, ез елещн ендi парсы т^нде емес, бiрнеше рет кыпшак тiлiнде жазуга туцгыш бекшген данышпан. Сагди - эйгiлi «^лстанныц» авторы, оныц гажайып жырлары мен атагы тiрi кезш-де-ак шыгыс элемiне тег1с тараганы белгiлi. Адамзат тарихында Фирдоуси элемдiк эдеби-ет казынасына алтыннан багалы «Шахнаменi» сыйлаган акын едi. Ал парсыныц улы акыны Хафиз Шамсидинге сол кездердеп айтыстар-да бYк1л парсы елшен тец келетiн акын табыл-маган деседi.
Мiне, Хак1м Абай езш-ез1 тануда жэне терец ой, терец гылым iздеудегi даналык жо-лында шыгыстыц осындай ойшыл-акында-рыныц ецбектерiмен сусындап, бага жетпес рухани азык алган.
Абайдыц мэдениет мухитына ендеген ке-ле0 сатысы - орыс халкыныц мэдениет1мен танысуы ед! жэне сол аркылы Европа мэдени-ет1не шыккан болатын.
Осы туста Абайдыц Еуропа мэдениет1мен, атап айтканда, грек халкыныц 61зд1ц заманы-мыздан бурын емiр CYрген улы философы Сократ ецбектерiмен калай таныс болганы туралы токталып кетешк. Кептеген зерттеушiлер Абайдыц Сократ, Платон, Аристотель ецбек-терiмен таныстыгын атап керсетедД. Бул Yш философтыц ес1м1, олардыц данышпандык келбетiмен Абай шыгармаларында кездеседi. Мысалы, Абайдыц «Жиырма жетiншi сезi» «Сократ Хэк1мнщ сезi» деп те аталады. Жога-рыда аталган «Ескендiр» поэмасында «акылы мол» бYкiл грек iшiнен «дара шыккан» Ари-стотельдiц образы суреттелетiнi тагы белпль
ТYптеп келгенде, Сократ, Платон, Аристо-тельдiц философиялары тек элемдiк филосо-фияны гана емес, тутас адамзаттык мэдениет^ де орап жатады. Осы данышпандардыц 1з1н баскан Абай да сондыктан «Адам баласын CYЙ, адам баласы - бауырыц» деген бшк дэре-жеге кетерiле алганы анык.
Сократ, Платон, Аристотель, Абай айткан адамгершiлiк нормалары - адамзат когамын, адами мэдениетт1ц курайтын, коргайтын, сактайтын, ки1з YЙдiц алтын баулары сиякты, мэдениеттiц алтын т1н1 болып табылады. Сондыктан Абай - элемдДк мэдениетт1ц нег1з1н калаушылардыц катарында ес1м1 аталуы ти1с тулга.
Абайдыц грек философыныц кейб1р птр-лерш кабылдап, ал кейб1р птрлерше сын кез-бен караганда, Сократ пен Абайдыц, эаресе, д1н, моральдык, адамгерш1л1к жайындагы ой-ларымен кел1скен де, карама-кайшы птрлер де айткан кездер1 болган. Абайдыц «Жиырма жет1нш1 сезшщ» косымша такырыбы - «Сократ Хэк1мнщ сез1». Бул гаклият нел1ктен «Сократ сез1» деп аталады? Осы сурактарга жауап Мэскеудег1 В.И. Ленин атындагы мемлекетт1к кттапханадан Ксенофонттыц ецбектер1нен та-былган. Сократтыц т1р1 кез1нде де б1зд1ц Абай сиякты шыгармалары басылмаган, колжазба сакталмаган. Ол кезде философиялык ой-лар езара эцпме, диалог рет1нде жYргiзiлген. Б1здщ заманымызга Сократ шыгармалары Платонныц «Диалогтары», Ксенофонттыц «Естел1ктер1» аркылы жеткен. Сондыктан Ксенофонттыц, Платонныц естел1ктер1, Сократтыц шыгармасы рет1нде саналады.
Абайдыц «Жиырма жетшш1 сез1» мен Ксенофонттыц «Воспоминание о Сократе» шыгармасын салыстыра кел1п, ек1 кемец-гердщ б1р-б1р1мен уксастыгын, уштастыгын керуге болады. Абай Сократтыц шыгарма-ларымен, оныц философия, дДн, этика сала-ларындагы тк1рлер1мен кашан жэне к1мдер аркылы таныскан? деген суракка жауап беру Yшiн, Абай ем1рбаяныныц 1870-1880 жылдар-ды еске алу керек. Бул кездер Абай орысша жаксы YЙренiп, жаксы тYсiнетiн, сондыктан Семейде кыс айларында узак уакыт жатып, кттапханадан шыкпайтын. Сол СемейдДц к1та-пханасынан Петербургтен сол жылдары ай-
далып келген Е.П. Михаэлиспен (1841-1913 жж.) танысады. Басында жай кездеап жYpiп, артынан достасып кетедД. Сол Е.П. Михаэлис аркылы осы кезецде Абай Харьковтен айда-лып келген Н.И. Долгополовпен (1857-1922 жж.) танысып, кешн онымен де достасып кетедД, олар да Абайдыц аулына барып турады.
Абай Ксенофонттыц «Сократ туралы естел1ктер1мен» осы ек1 к1а аркылы да таныс болуы эбден мYмкiн. Сол жылдары екеу1 Се-мейге айдауга келгенде Сократ туралы естел1к орыс т1л1нде баспадан жаца гана - Киевте 1876 жылы, Петербургте 1878 жылы шыккан екен. Сократ пен Абайдыц eмip жолдарында кeп уксастык бар. Мысалы, Сократ eз кезшде грек халкыныц, грек жастарыныц арасында жаца-ша тэрбие жYpгiзiп, когам eмipiнe адамгер-ш1л1к тургыдан карауды Yйpeтпeк болган [7].
Сократ пен Абайдыц географиялык ор-тасы да, элеуметт1к ортасы да, eмip CYpгeн уакыт мерз1м1 де б1р-б1ршен алшак, б1р-б1р1-не уксамайды. Осындай алыс кещст1к жэне уакыт айырмашылыктарына карамастан, ек1 ойшылдыц птрлерш салыстыруда, олардыц арасында гаптеген уксастыктар, сонымен б1р-ге, б1р-б1рше мYлдe уксамайтын, эркайсысы-ныц тек eзiнe гана тэн кeзкapacы бар екетн тануга болады.
Сирек кездесетш деректерге CYЙeнceк, жогарыда атап eткeндeй, Абайдыц орыс до-стары агартушылык жагынан, ягни Еуро-па галымдарыныц кгтаптарын орыс т1л1нде оку аркылы оныц дYниeтaнымын кецейтуге Yлec косса, соныц кайтарымы рет1нде Абай eз халкыныц тарихын, эдет-гурпын, филосо-фиясы мен дшш терец тYciнугe ^местет. Абайдыц к1тапханамен тыгыз байланысын С1б1р мен Алтайга саяхат жасаган американ-дык журналист Джордж Кеннанныц естелш-нен байкауга болады. Абай туралы Леонтьев оган экономика, саясат жэне кукык бойын-ша ецбектерге кызыгушылык танытканы туралы айтып бердД. Кеннан eзiнiц «Сибирь и связь» атты к1табында Семей к1тапханасын: «Карапайым кала орталыгында агаштан са-лынган гимаратта жайлы оку залы бар, онда барлык орыс газеттер1 мен журналдарын та-буга болады жэне онда eтe сирек кездесет1н кгтаптар жинакталган.... Мен Спенсер, Бокль,
Лъюис, Милль, Тэн, Леббок, Гексли, Дарвин, Лайель, Тиндаль, Уэллес жэне сэр Генри Мэнныц шыгармаларын, Скотт, Диккенс, Мариэт, Жорж Элиот, Жорж Мак-Дональд, Эккерман-Щатриан, Эдгар По жэне Брет Гарттыц романдары мен повестерш кepiп кат-ты тацкалдым. Gcipece, гылыми шыгармалар мол, оныц кeбici саяси экономия жeнiндe-п шыгармалар екен», - деп тацданыс б1лдДре сипаттаган [8]. Осылайша, деректерден Семей к1тапханасы Абай Yшiн элем руханияты-на жол ашкан Yлкeн б1л1м ордасы болганын сешммен айта аламыз.
Абайдыц казак мэдениеттнщ Х1Х гасырдыц аягы мен ХХ гасырдыц басында жаца сападагы децгейге ec^^e т1ренет1н Тем1рказыгы, CYЙe-нетш акылманы болган жолыныц б1р кырын карастыра келе, ойымызды келеа тушндеу-лермен жинактагымыз келедД.
К,орытынды. Б1здщше, Абайдыц казак мэдениетш жаца сапалы децгейге кeтepудeгi мацызды орнына назар аудармайынша, казак мэдениет1тц, казакы мэдениеттщ бол-мысы мен калыптасу, даму жолдары туралы мэселелерд зерттеу мYмкiн емес. Ойткеш Абай - eзiнe дейшг1 Керей мен Жэтбек хан-нан басталган казакы мэдениеттщ, оныц аргы жагындагы ата-бабалардыц мэдени мурасын б1р бойына жинактай алган парасат иеа, аса саналы тулга. Сол мэдени мураны шыгыстыц, орыстыц, батыстыц мэдениеттмен салгасты-ра отырып, каркынды даму жолына тYCкeн жалпыадамзаттык мэдениеттщ алтын кeшiнe казак мэдениетш 1леспрген де - Абай! Олай деуге Абай мураларындагы казак, Шыгыс, Батыс мэдениеттмен табиги тYpдe уштаскан-дыгын танытатын тeл шыгармалары дэлел бола алады. Хак1м Абайдыц, баска елдерге, сырт мемлекеттерге саяхат жасамай-ак, сол Шыцгыс тауыныц бeктepiндe, эке-шешеа мен бауырларыныц жанында жYpiп-aк, eзiнiц ду-ниетанымдык куатыныц кYшт1лiг1мeн, ерек-ше зешшмен, гылымга деген ересен куштар-лыгыныц аркасында элем мэдениетш он орап алып, жалпыадамзаттык адамгерш1л1кт1ц алтын бауымен казак мэдениетш де элемдДк мэдениетке ттркегенше сешмдДм1з жэне бYгiн-г1 кYннiц болмысына карап гарт те отырмыз деуге болады.
Эдебиеттер Ti3iMi
1. Токаев К. Абай жэне XXI гасырдагы Казахстан, 09 Кацтар, 2020. - [Электрон. ресурс]. - 2020. - URL: https://cutt.ly/ohuYpUW (Колданган крт: 25.06.2020)
2. Ес1м F. Гулама-наме. Гылыми трилогия. I к1тап. Хак1м Абай / F. Ес1м. - Астана: Хас-Сак, 2016. - 200 б.
3. Нуркатов А. Элец - ceздщ патшасы, ceз сарасы. // Абай институты журналы. - [Электрон. ресурс]. - 2012. - URL: http://abai.kaznu.kz/?p=1118, 2012. ( Колданган ^т: 10.06.2020)
4. Кабдолов З. Абайдыц акындыгы. - [Электрон. ресурс]. - 2012. - URL: abai.kaznu.kz/?p=1070, 2012( Колданган к^ш: 01.06.2020)
5. Тайшыбай З. Абайтану арнасында: (1889-1916) / З. Тайшыбай. - Астана: Петропавл, 2005. - 258 б.
6. Токаев К. Казак халкыныц тагдыры тарих таразысында тур, 25 маусым, 2020. -[Электрон. ресурс]. - 2020. - URL: https://cutt.ly/hhuOqr7 (Колданган 26.06.2020)
7. Габдуллин Н. Абай тагылымы / Н. Габдуллин. - Алматы: Жазушы, 1985. - 432 б.
8. Кумырзакулы А. Б1л1мге сусындаткан - Семейдег1 Абай ютапханасы. -[Электрон. ресурс]. -2016. - URL: https://e-history.kz/kz/news/show/196/ , 2016( Колданган крт: 27.06.2020).
G.S. Kasbayeva
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan World heritage in Abay Kunanbayev's works as the core of Kazakh spirituality
Abstract. Over the years, the spiritual heritage of the great Abai Kunanbayev has been studied in terms of various aspects of socio-humanitarian science, such as linguistics, literary criticism, philosophy, history, psychology, sociology, etc. This article reflects the creative intentions of the thinker, who raised the spiritual potential of the Kazakh people to the world level, as well as the influence of European and Russian culture on Abai's work.
In Hakim Abai's works, the problems of the national life of the Kazakhs, their worldview, character, religion, mentality, language and spirituality are raised, which are an invaluable heritage for the modern younger generation.
As we know that in Abai's studies, the main object is a person, i.e. personality who is perfect and worthy of respect. The scientist-thinker deeply impressed by aesthetic, ethical preferences, dreams, the meaning of life, feelings and intuition, the peculiarities of being and thinking of his imaginary image of a perfect Kazakh. Abai's poems are rich in philosophical reflections and patriotic appeals. He found inspiration in Kazakh folklore and preached ideas and images of national heroes. Furthermore, the article represents the connection between the achievements of Abai's poetic heritage and its creative potential in general.
Key words: Abay; Kazakh culture; Eastern culture; Western culture; world culture; worldview; spirituality; cultural heritage; creativity.
Г.С. Касбаева
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Мировоззренческое сокровище наследия Абая Кунанбаева как стержень казахской духовности
Аннотация. На протяжении многих лет духовное наследие великого Абая Кунанбаева исследовалось с точки зрения различных аспектов социогуманитарной науки, таких как языкознание, литературоведение, философия, история, психология, социология и др. В данной статье нашли отражение творческие интенции мыслителя, продемонстрировавшего духовный потенциал казахского народа на мировом уровне, а также влияние европейской и русской культуры на творчество Абая.
В произведениях Хакима Абая поднимаются проблемы национального быта казахов и их мировоззрения, характера, религии, менталитета, языка и духовности, что является бесценным наследием для современного подрастающего поколения.
Все мы знаем, что исследованиях Абая основной объект - человек, т. е. личность, которая является полноценной и достойной уважения. Эстетические, этические предпочтения, мечты, смысл жизни,
чувства и интуиция, особенности бытия и мышления его воображаемого образа совершенного казаха глубоко поразили ученого-мыслителя. Стихи Абая богаты философскими размышлениями и патриотическими призывами. Он находил вдохновения в казахском фольклоре и проповедовал идеи и образы национальных богатырей и героев. Кроме того, в статье отражена связь достижений абаевского поэтического наследия с его творческим потенциалом в целом.
Ключевые слова: Абай, казахская культура; культура Востока; культура Запада; мировая культура; мировоззрение; духовность; культурное наследие; творчество.
References
1. Tokaev K. Abay zhane XXI gasyrdagy Qazaqstan [Abay and Kazakhstan in XXI century]. Available at: https://cutt.ly/rhuYLhf [in Kazakh]. (Acccessed: 25.06.2020 )
2. Esim G. Gulama-name. Gylymi trilogia. I kitap. Hakim Abaj [Science Trilogy.Book I. Hakim Abay] (Has-Saq, Astana, 2016).
3. Nurqatov A. Olen - sozdin patshasy, soz sarasy [Poetry is the king of words, the master of words], Abay instituty zhurnaly [Journal of Abay Institute]. Available at: http://abai.kaznu.kz/?p=1118, 2012.[in Kazakh]. (Accessed: 10.06.2020).
4. Qabdolov Z. Abaydyn aqyndygy [Abai's poetry]. Available at: abai.kaznu.kz/?p=1070, 2012. [in Kazakh]. (Accessed: 01.06.2020).
5. Taishybai Z.S. Abaytanu arnasynda (1889-1916) [On the channel of Abay studies] (Petropavl, 2005).
6. Tokaev K. Qazaq halqynyn tagdyry tarih tarazysynda tur [The fate of the Kazakh people is on the scales of history]. Available at: https://cutt.ly/hhuOqr7 [in Kazakh]. (Accessed: 26.06.2020).
7. Gabdullin N. Abay tagylymy [Abay's wisdom] (Zhazushy, Almaty, 1985).
8. Qumyrzaquly A. Bilimge susyndatqan - Semeidegi Abay kitaphanasy [Inspired by knowledge - Abay's Library in Semey]. Available at: https://e-history.kz/kz/news/show/196/ (accessed:27.06.2020).
Автор жайлы мэл^мет:
Касбаева Гулназ Сержк^ызы - философия кафедрасы «Мэдениеттану» мамандыгыныц докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет, Нур-Султан, Казахстан.
Kasbayeva Gulnaz Serikovna - Ph.D. doctoral student in Cultural Studies of the Department of Philosophy, Faculty of Social Sciences, L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(132)/2020 13
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
