"оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту" технологиясының қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

Жайлибаева Н.А.,

ДМКК «Достанай ауылшаруашылыц колледжг», цазац mmi мен эдебиет пэнг 1 санатты MYsrniMi

Нег1зг1 свздер: заман та-лабы, шыгармашылыц, ой-лау, багдарлама, нэтиже, цызыгушылыц, ой-толганыс, эдiстер.

Ключевые слова: требования времени, творчество, думать, программа, результат, интерес, размышление, методы.

Keywords: a time requirements, a creativity, to think, a program, a result, an interest, thinking, methods.

«ОЦЫТУ МЕН ЖАЗУ АРЦЫЛЫ СЫН Т¥РГЫСЫНАН

ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ» ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫЦ ЦАЗАЦ Т1Л1 МЕН ЭДЕБИЕТ САБАЦТАРЫНДА

Ацдатпа

Б^л макалада «Окыту мен жазу аркылы сын т^ргысынан ойлауды дамыту» технологиясынын казак тш мен эдебиет сабактарында заман талабына сай тиiмдi эрi орынды колда-ну жолдарын тэжiрибе жYзiнде дэлелдегет сез етiледi. Оны тэжiрибе барысында колданган накты мысалдармен дэлел-дейдд. Технология к¥рылымыньщ Ym кезещ сарапталып, толык талдау жасалады. Аталган эдютщ ен басты елшемi -онын, тиiмдiлiгi, нэтижелiгi,жанашылдыFы.

Аннотация

В данной статье рассмотрены пути применения критического мышления на уроках казахского языка и литературы. Использование критического мышления позволяет развивать творческие способности студентов. Самым главным преимуществом критического мышления является эффективность, результативность, инновация.

Annotation

This article describes ways of applying the critical thinking on the lessons of Kazakh language and literature. Using critical thinking allows to develop students' creative skills. The main advantages of the critical thinking are efficiency, effectiveness and innovation.

ХХ1 гасырдыц жан-жакты зердел^ дарынды, талантты адамын калыптастыру багытындагы бтм беру мэселе-ш мемлекетiмiздщ басты назарында. Сондыктан да окыту

жYЙесiн заман талабына сай Yйлестiре алу мiндетi туындап, ^

бiлiмге, барлык оку - эдiстемелiк жYЙеге жаца талап койыл- К

ды. Осы талаптарды ескере отырып, алдыма койган макса- м

тым - студента окуга кызыктыратын, кабiлетiн арттыратын ^

жагдай тугызу. Оныц негiзгiсi - оку YPДiCiн жацаша ^йымда- м

стыру, студенттердщ ойлау дагдыларын жетiлдiру, eздiгiнен 3

бiлiм алу процешнде бiрлесе эрекет ету» [1]. о

Демек, эр ^стаз, жас маман, бiрiншiден, педагогикалык ^

шыгармашылык пен шеберлiгiн арттыру кажет, еюншщен, ^

эдiстердi сол калпында колданбай, оны жагдайга байланы- м

сты тиiмдi сэйкестiгiн таба бiлу керек, Yшiншiден, Yздiксiз щ

шыгармашылык iзденiсте болу керек, тeртiншiден, сабак о

заман талабына сай к¥растырылган жен. ^

Бiлiм берудщ жаца мазм^ны студент пен мYFалiмдi

Yздiксiз бiлiм алуга кажеттiлiгiн, жаца бтм игерудеп шыгар- д

машылык карым-катынасын, ез еркiнше бiлiм мен юкерлш- § терiн калыптастыруга негiзделедi. Жаца заман м¥Fалiмi ез

т

о

Рч РЧ

О

О

о &

Й -а X X О

т

о

X

бiлiмiн колданумен катар, шэкiрттерiн зерт-теушшк^зденушшк эрекетiн уйымдастыру-дыц эдiс-тэсiлдерiн мецгеру керек. Алдыцгы сатыда устаздыц eзi iзденiмпаз болганы аса мацызды [2].

^аз1рп тацда эдю-тэсшдщ тиiмдiсiн м:рашм ез еркiмен тацдайды. ^.Жубанов ай-тпакшы: «Егер муFалiм пэндi жаксы бiлсе, онда дурыс эдiстi де табады». Сондыктан тур-лi эдiс-тэсiлдердi саралай отырып, тиiмдiсiн eзiндiк ой ецбепмен уштастыра алса, эр са-бак ез нэтижесiн беретiнiне сенемш. Заман талабына сай шэкiрт шыгармашылыгын да-мытуга, муFалiмнщ кажеттiлiктерiне жан-жакты жауап беретш тиiмдi технологиялар шеказ. Тэжiрибеде сол технологияларды колдану, оцын-солын тану, зерттеу, пысыктап корытынды жасау-эр устаздыц мiндетi. ^азакстан мугал1мдер1 танысып, колдау кер-сетiп, ез тэж1рибесше кiрiктiрген шетелдiк танымал технология, багдарлама, эдiстемелер де бYгiнгi iзденiсiмiзге аркау болуда. Менщ тэжiрибемде колданган технологиялардыц бiрi - «Окыту мен жазу аркылы сын тургы-сынан ойлауды дамыту» багдарламасы [3].

Элемдш озык идеялар негiзiнде жасалган жобалардыц бiрi - американдык педагог-га-лымдар Чарльз Темпл, Куртис Мередит, Джинни Стилл усынган «Окыту мен жазу аркылы сын тургысынан ойлауды дамыту» багдарламасы. «Сыни ойлау» тYсiнiгiне аныктама бере отырып, белгiлi талым Дайа-на Халперн - ол ойлаган нэтижеге жету Yшiн танымдык техникаларды пайдалану аркылы шыгармашылыкпен эрi карай багыттай ойла-ну - деген пшр бiлдiредi. [4]. Технологияныц философиясын тану Yшiн осы жерде сыни ойлау угымыныц мэнш ашу кажеттiлiгi туын-дайды. Сыни ойлау «сын» сeзiмен тeркiндес болганымен сынау, сын айту, мiнеу деген тYсiнiк бермейдi. Сыни ойлауды дамыту тех-нологиясыныц дэстYрлi окытудан басты айыр-машылыгы бшмнщ дайын ^йнде берiлмеуi. Накты жагдайда «мынаны былай жазу немесе айту керек» деп керсетпей, студенттщ езшщ шыгармашылык ойлауыныц орын алуына мYмкiндiк беру, шешiм кабылдауга Yйрету. Технология курылымы 3 кезецнен турады:

1. Къзыгушылыкты ояту;

2. Магына тану;

3. Ой-толганыс.

I кезецде алынган мэлiмет жазылады, тыцдалынады, талкыланады, жумыстар жеке - жуптаса - топтаса орындалады. Мысалы, кандай да такырыпты етпес бурын оны бала-ныц жас еркшелшн ескерiп, кызыгушылыгын арттыратындай eмiрмен байланысы бар ка-рапайым эдiстердi колдануга болады. «Сино-нимдер» такырыбын еткенде тактага «жYЗде-су, амандасу, сэлемдесу, есендесу т.б.» деген сeздердi жазып, магыналарына талдау жасап, студента езшдш бiр ойга жетелеп, ереже шыгаруга немесе «Буын тYрлерiн» еткен кезде ертеп элемiмен уштастырып: «Ерте, ерте, ер-теде Буын деген бай бопты, Оныц Бiтеу, Туй-ык, Ашык атты Yш улы болыпты. Yш улыныц мiнездерi Yш тYрлi болыпты...» деп бастап, окушыларга улдарыныц есiмдерiне сэйкес эркайсысына мiнездеме берулерш сурай отырып, аныктама курастыруга болады. «Шак тYрлерiн» еткенде мына жумбак аркылы eмiр-мен байланыстыра отырып такырыпты ашуга болады. Мэселен, Тацертец тертеу, тYCте екеу, кешке Yшеу. Осы жумбак аркылы адам eмiрiнiц eзi Yш шактан туратындыгын аныкта-уга болады. Ал курмалас сeйлемдi еткен кезде тeмендегi мысалдарды келтiрiп, eмiрлiк уста-нымын аныктауга болады. Адам туган тiлiн курметтемесе, eзiн де курметтемейдi (Шарт-ты багыныцкы сабактас), Галым болу - мшдет емес, бiлiмдi болу - парызыц (Карсылыкты салалас), Бэсекеге кабшета 50 елдiц катарына ену Yшiн, бiз бiлiмдi болуымыз керек (Максат багыныцкы сабактас), Бiз казак тшн дамы-туымыз керек, себебi улт болашагы тiлiне тэу-елдi (Себеп-салдар салалас), Менщ ойымша, максатка жетудщ Yш жолы бар: бiлiм жолы, ецбек жолы, сенiм жолы (Мезгш багыныцкы сабактас). Ал такырып окушыларга таныс, бурын еткен болса, онда «Суреттер сейлей-дi» атты тэсшмен (Иассауидiц «Даналык юта-бы» атты такырыпты еткенде интерактивтш тактага гуламаныц eмiрiне байланысты суреттер шнд^ студенттердiц бурынгы алган бiлiмдерiн еске ту^руге болады. Эдебиет сабагында мэтшнщ такырыбын ашу Yшiн студенттердiц ассосациясын кестеге тYсiруге болады. Студенттiц ойын автор ойымен салы-стыру Yшiн «Венн диаграммасын » пайдала-нуга болады. Бул эдiс аркылы студенттер ез

дербестшн, уксастыгын ажыратады.

II кезецде жаца акпараттарды шын мэншде тутынуга мYмкiндiк (эр балага таратып беру, фильм, дэрiс, параграф материалдарын слайд тYрiнде, т.б.) берiледi. Бул кезецде жеке неме-се жуптаскан тYPде жумыс жасатуга болады. Бул фазада мынадай нэтижелерге жетуге бо-лады:

• Белсендi iс-эрекетте болу;

• Баскалармен карым-катынас жасау;

• Баскаларды тыцдай бiлу;

• ^ажет болса ез кезкарасын езгерту;

• Топтык тужырымга келе бiлу;

• 0з тужырымын айта бiлу, коргай бшу... Бул сатыда муFалiмнiц iзденiсi мен шыгар-

машылыгына карай эдiс-тэсiлдердi турлен-дiруге болады. Мысалы, эдебиет сабаFында кез келген кейiпкердiц мiнезiн «Журек кар-диограммасы» аркылы ашуFа болады:

• оц касиеттерi

• терю касиеттерi

ШыFарма мен кейiпкерледiц уксастыгын мен ерекшелiгiн салыстыру Yшiн кестелi тапсырмалар курастыруFа болады.

Бiлемiн ! Жаца бiлдiм !!! Бiлгiм келедi?

III кезец шы^армашылык iзденiс, талдау, интерпретация жэне т.б. акпаратты зерделеу жумыстары жеке - жуппен - топпен аткары-лады. Бул кезецнiц студенттке коятын талабы жоFары. Сондыктан да студент сапалы бiлiм мен шыFармашылыFын уштастыра бiлу ке-рек. Yшiншi кезецде шы^армашылык жумыс, зерттеу жумыс, Fылыми жумыстар ерекше орын алады. Мэселен, студенттердщ тапкы-рлыFын аныктау барысында тeмендегi тапсы-рманы бердiм. Тапсырма: Суреттi курмалас сейлеммен байланыстырып, корытынды ой шыFар (Эз сабаFымда окушылардыц айткан пiкiрлерiн жазып отырмын). «Мидыц» су-ретi... (Жауап: ...Адамныц миы, басы жалFыз болFанмен, ойы сан кырлы болады, сол ойын курмалас сейлемдер аркылы сыртка шы^ара-ды.) «Алтыбакан» суретi... (Жауап: ...Адамныц eмiрi алтыбакан сиякты кимыл-козFа-лыс пен iс-эрекеттен турады. Сол кимылын бакылап туратын алтыбакан сиякты, салалас пен сабактас сeйлемнiц маFыналык тYрлерi аркылы адам iс-эрекетiнiц мезгiлiн, себебш, шартын т.б. бiлдiредi.) А. Яссауидщ eмiрi мен шыFармашылын (Даналык ютап - Алла-ныц касиетiн баяндайтын кiтап) еткен кезде студенттерге тYрлi тYCтi каFаз берiп, осыдан бYгiнгi сабактыц модулiн курастыруды сура-дым. Студенттер берiлген каFаздан кYннiц шуаFын, ^уран кiтабын, адамныц алаканын, жYректi ойып алып: «ЖYрегiнде АллаFа де-ген сенiмi, иманы бар адамныц тшегш Алла таFала кабыл етш, нурын жаудырады» деген

ойларын ортаFа салды. Осындай ой шебер-лшн шыныктыратын тапсырмалар аркылы тыц жацалыктар да ашуFа болады. Ол Yшiн муFалiм iзденiске жетелейтiн зерттеу такы-рыптарын беруге болады. Мысалы, «Асан каЙFыныц Жеруйыкты казак жерiнен iз-деу себептерi мен болжамдары», «Махам-беттiц ерлiк философиясы», «Г. МYсiрепов шыFармаларындаFы аналар галереясы», т.б. Темендеп кесте бойынша технологияFа толык сипаттама беруге болады [5].

Дорыта айтканда, инновациялык бiлiм беру эдютемелершщ iшiнде сын турFысынан ойлау технологиясы - тиiмдi куралдыц бiрi. Инновациялык бшм - iскерлiктiц жаца турь Инновациялык кызмет пэндердiц мазмунын терецдетуге, устаздыц кэсiптiк шеберлiгiн арттыруFа, оку ^н дамытуFа баFытталFан. Ец бастысы, студента келешек eмiрге дайындап, бшм-бшктерш, iскерлiгiн eмiрде колдауFа жаFдай жасайды..

ЭДЕБИЕТ

1. Сманов, Б. ^азак эдебиет (эдiстемелiк нускау). Алматы: «Мектеп», 2003. 58-63 с.

2. Жумажанов, Т. Эдебиеттi окыту эдiсте-меа. Алматы: «Бiлiм», 2009. С-100

3. «^азакстан мектебi» журналы. 6, 2010. 15-16 с.

4. «^азакстан мектебЬ» журналы. №4, 2009. 8-11 с.

5. «Окыту-тэрбиелеу технологиясы» журналы. №8, 2009. 27 с.

т

о

^^

Рч РЧ

О

О

о &

о

Й -а X X О

к ?

т

о

X