ДИАЛОГТіК ОқЫТУ АРқЫЛЫ СТУДЕНТТЕРДің СЫН ТұРғЫСЫНАН ОЙЛАУЛАРЫН ДАМЫТУ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

ж

Вестник «Oрлеу»-kst

ДИАЛОГТ1К О^ЫТУ АРЦЫЛЫ СТУДЕНТТЕРД1Ц СЫН Т¥РГЫСЫНАН ОЙЛАУЛАРЫН ДАМЫТУ

КУШМУРЗИНА Д.Х, Цостанай мемлекеттгк педагогикалыц институты,

Цостанай цаласы

БYгiн окыту парадигмасы мен муFалiмнiц рeлi езгердь Ендi муFалiм - бiрден-бiр бшм кeзi емес, тек модератор, уйымдастырушы, окушыларды бiлiм кeзiне баFыттаушы. Олай болса, бшмнщ сапалы да саналы тYрде берiлуi бiлiм беру жYЙесiндегi педагогтар-дыц, зиялылар кауымыныц децгешне байла-нысты. ДэстYрлi бiлiм беру жYЙесiнде бiлiктi мамандар даярлаушы кэаби бiлiм беретiн оку орындарыныц басты максаты - мамандыктар-ды игерту Fана болса, ал казiр элемдш бiлiм кецестшне ене отырып, басекеге кабшетп туета дайындау Yшiн адамныц кузырлылык кабiлетiне CYЙену аркылы нэтижеге баFдар-ланFан бiлiм беру жYЙесiн усыну - казiргi тацда непзп eзектi мэселелердщ бiрi [1].

Болашак муFалiмдердi даярлауды жетш-дiру студенттердi диалогтiк сейлеу жаFдай-ларында жэне ец алдымен оларды кэсiби ю-эрекеттершде эртYрлi тiлдiк куралдарды кещнен колдана бiлуге Yйрету керектiгiмен байланысты. Оларды окыту мен оку YPДiсiн-де окушыларFа тиiмдi эсер ететiндей сейлеу мэдениетше Yйретiп, олардыц таза, дурыс, терминологиялык накты жэне мэнерлi сейлеу бшктшктерш жетiлдiру кажет.

Окушылармен карым-катынас жасауында оныц сейлеу сазы, жауап беру мэнер^ баFа-лаушы птр айтуды орынды колдануы, сей-леуде колданылатын iлеспелi мимикалар мен ым-ишараттардыц сипаты аса мацызды бо-лып табылады.

Бiрак казiргi жоFары оку орнында окитын студенттердщ, яFни болашак педагог маман-дардыц бiр-бiрiмен карым-катынас жасаула-рында осы сейлеу эрекеттершщ даму дец-гейлерi алацдаушылык бiлдiруде [2]. Себебi студенттер оку YPДiсi кезiнде кeбiне интернет желiсiндегi дайын материалдармен Fана шек-теледi. Ал ез беттерiмен кiтап окуFа, жацаны iздеп табуFа, ез бiлiмдерiн жан-жакты жетш-дiруге, шыFармашылык-танымдык кабшет-

терш дамытуFа, белгiлi бiр мэселеге сын кезбен карауFа деген умтылыс жасамайды. Бул олардыц бiлiмдi де бшкп маман болып шыFуларына, диалогтiк сейлеулершщ ез дэре-жесiнде болуына, сейлеу тшдершщ толык да-муына керi эсерiн тигiзедi. Эйткенi диалогтiк катынаста, яFни ез ойларын бiлдiруде сездш корларыныц тeмендiгi, ой топшылауларыныц таяздь^ы олардыц жаца идеялармен, жаца жYЙелермен жумыс жасауына негiз болады деп айту киын. Оны мектепте тэжiрибелерден ету кездерiнде мектеп окушыларына жаца оку материалын тYсiндiрiп, бала тYсiнiгiне лай-ыкты жеткiзе алмауларынан керуге болады. Мундай студенттер аудитория алдында сез сейлеуден коркады. Бул олардыц алFан бшм-дерiн eмiрлiк мэселелерш шешуде колдана алу кузырлыктарын дамытпайды. Сондыктан олардыц бiр-бiрiмен карым-катынас жасаула-ры карапайым тYPде жYредi [2].

Бул эсiресе жоFары оку орындарында бiлiм алып жYрген болашак муFалiмдердi дайындау барысында баса назар аударуды кажет ететiн eзектi мэселе. Осы орайда, баланыц жеке туетасын жан-жакты дамытуда, азамат тулFа ретшде калыптасуына ^азакстан Республика-сыныц «Бшм туралы» зацыныц 41-бабында: «МуFалiм окушыныц бiлiм игеру децгейiнiц мемлекеттiк стандарттан темен тYCпеуiне ке-пiл болуы керек» деп мiндеттесе, 8-бабында, «Мемлекетпк стандартты басшылыкка алу аркылы бшмдшктщ децгейiн, жалпы бiлiм сапасын кетеру - бшм беру жYЙесiнiц мш-детi» деп шыFармашылыкпен жумыс iстеудi талап етедi [3].

Себебi, муFалiм - ол пэннiц окытушысы, эрi тэрбиешiсi. Сондыктан да осы жоFары-да айтылFан мiндеттердi OFан бшу ете кажет. Себебi, бYгiнгi ^н муFалiмдердiц алдында турFан басты мшдет - окушылардыц сабакка деген ынтасын арттыра бiлу, сол аркылы эр такырыпты олардыц санасына жеткiзе тусу.

Вестник «Орлеу^-kst

Б1рак; студенттердщ Ke6i мектепте педагоги-калык жэне eндiрiстiк тэжiри6елерiнен ету барысында осы айтылган мiндеттердi шешу-де 6iраз киындыктарга ушырап жатады. Се-6е6i, окушыларга оку материалын тYсiндiру-де 6ала тYсiнiгiне сай сез 6айланыстырулары кещлден шыкпай жатады. Са6ак барысын-да окушылармен карым-катынаска тYсуге, туындаган сурактардыц шешiмiн тез арады та6а бшуге, окушыныц 6iлiмiн багалауга ез-дершщ сенiмсiздiктерiн 6айкатады. МуFалiм-дер ужымымен, окушылармен, ата-аналармен карым-катынас жасауда, белгш 6iр педагоги-калык, шыгармашылык жагдаяттарды шешу-де кузырлык децгейлершщ темендш олардыц педагог маман ретiнде калыптасу мэселесiн шешудi талап етедi. Сондыктан мектептщ таяу уакыттарга багытталган талаптарына сэйкес жогары оку орындарында 6олашак муFалiмдердщ кэсi6и даярлыгын Yнемi жетш-дiрiп отыру аса кажет. Бул, тYрлi жагдайлар-да сын тургысынан ойлай 6iлуге мYмкiндi-гi 6ар, мэселенщ шешу жолын та6а бшетш, карым-катынастык кузырлыгы калыптаскан педагог маман калыптастыруды кeздейдi. Ол ез кезегшде окушы шыгармашылыгын, сыни кезкарасын, сындарлы ойлауын дамыту iсi Yздiксiз жYргiзiле 6ермек. Бул когам тала6ына сай туындайтын кажеттiлiк.

Сонымен, студенттердщ сын тургысынан ойлауларын дамытуда оларды бiр-бiрiмен диалог аркылы пiкiрлесуге шетелеп, 6iPrn^ 6iлмегенiн 6iрi толыктыруга мYмкiндiк берш-се, онда олар кез келген мэселенщ шешiмiн 6iрлесе, ой белюе табатын болады.

Диалог сейлеушшердщ санына байланыс-ты емес. Диалог ею адам арасындагы эцпме деген сез емес, кайта, 6iр-6iрiмен сейлесу мен эрекеттесу барысында аткарылатын жауапты ю, сабак. Бiр-6iрiнен Yйрену диалогтiк сей-леуде орын алады. Ол белгш 6iр сабактыц тYрiне байланысты емес. «Диалогпк сейлеуге жагдай жасау деген сез барлык бшмалушы-лар катысатын сабак. Ягни, «Жаца, киын нэр-селер туралы 6iрге ойлану, сейлесуге катысу» деген сез (GeiBner 2007).

Диалогпк окыту 6iлiмалушыдан да окы-тушыдан да ауызша коммуникация дагдысын талап етедi. Диалогтiк сейлеуде мотивация факторлары жогары децгейде колданылып,

ез бепмен оку YPДiсi iске косылады. Мунда креативтiлiк ете мацызды жэне элеуметпк, ужымдасып жумыс iстеу кузырлылыктары калыптастырылады жэне машыктандырыла-ды. Бiлiм алушылар оку YPДiсiн курастыруга негурлым кe6iрек тартылган сайын, олардыц 6iрге ойлануга жэне бiрге жумыс жасауга ын-тасы согурлым зор болады. «Сейлесе отырып ойлану» басты кагида. Сонымен катар, басты оку максатыныц 6iрi - сейлеу юкерлшн ка-лыптастыру (диалогтiк сейлеу кузырлылыгы).

Диалогтiк окыту студенттердщ бшм алу Yрдiсiне интенсивт тYPде ат салысуына кол жеткiзедi, оку материалына шынайы кы-зыгушылык оятады, окытушыларды тац кал-дыратын креативтi YДерiске кол жеткiзедi.

Ал диалогтiк окыту аркылы сын тургысынан ойлауды дамыту кепшшк алдында ойын еркш, жYЙелi тYPде жеткiзудi дамытады

[4].

Сын тургысынан ойлау - езшдш жэне жеке ойлау. Ал сабак сын тургысынан ойлау болып табылады. Сонымен, сабак сын тургысынан ойлау принциптерше непзделетш болса, эр-юм ез ойлары мен пiкiрлерiн жэне багалаула-рын баскалардан тэуелсiз куратын болады.

Сын тургысынан ойлау «ойлау туралы ойлану». Ол мацызды мэселелердi талкылау жэне тэжiри6енi ой елегшен eткiзудi камтиды. Сын тургысынан ойлау - ^азакстандагы 6iлiм берудi дамыту Yшiн мацызды болып табыла-тын казiргi ец басты педагогикалык тYсiнiк.

«Сын тургысынан ойлау» угымы 6елгiлi 6iр идеяларды кабылдай отырып, оныц неге катысты екенiн зерттеу, оларды жецiл септи-калык ойларга карсы коя 6iлу, салыстыра алу, сол идеяларга карсы кезкарастармен те-пе-тецдiкте устап зерттеу, оларга сешммен ка-

рау [5].

Диалог аркылы сын тургысынан ойлауды дамыту кепшшк алдында ойын еркш, жYЙелi тYPде жеткiзудi дамытады [4]. Сондыктан диалогпк окыту аркылы студенттщ сын тургысынан ойлауларын дамыту кездел-ген сабактарды топтык жумыс тYрiнде жYр-гiзу тиiмдi болып табылады. Ондай топтык жумыста студенттердiц ой-ерютерщ байла-ныстырып сeйлеулерiн дамытуга жэне олардыц езара бiр-бiрiмен пшр алмасуларына мYмкiндiк жасалады. Мунда олардыц ойлары

78

Вестник «Орлеу^-kst

да, тiлдерi де, дYниетанымдары да жэне та-нымдык Yрдiстерi де дамып, жетiлiп отырады.

Сындарлы о^ытуга негiзделген сабактар студенттерге ез бiлiмдерi мен устанымдары жайында ойланып, сурактар койып, бiлiмiн то-лыктырып, белгiлi бiр такырыпты окып-бшу кезещнде ез тYсiнiгiн езгертуге мYмкiндiк бе-редi. Бул YДерiс студенттщ ез болжамдарына сенiмсiздiкпен, сыни тургыдан карай отырып, сол аркылы элем, пршшк, жаратылыс туралы езшщ тусшшн терецдепп, кецейтуге умтылу мYмкiндiгiн улгайтады.

Сын тургысынан ойлау - студенттердщ де, окытушылардыц да сын тургысынан ойлау ка-бiлетiн дамытады, саналы жэне оймен кабыл-дауын максат етедi. Сондыктан сын тургысынан ойлауды дамытудыц бiр жолы - сабак барысында белгш бiр такырыпка топ болып постер жасауды усыну. Ол студент болсын, окушы болсын олардыц бiрлiгiн ныгайтады, жауапкершiлiктерiн, кызыгушылыгын оята-ды, iзденушiлiкке жетелейдi, белгш бiр акпа-рат тецiрегiнде утымды тужырым жасауга y^ ретедi жэне де бэсекелеспкке умтылдырады.

Окыту мен оку YPДiсiнде диалогтiк окыту аркылы студенттердщ сын тургысынан ойлауларын дамыту максатында «Аралас, жуптас, козгалма, ой белю», «Ой шакыру», «Мига ша-буыл», «Венн диаграммасы», «Кластер», «Бес жол елец» жэне т.б. стратегияларын колдану тиiмдi. Студенттердiц топта бiр-бiрiн, езiн-езi жэне топтардыц езара бiрiн-бiрi сыни тургыдан багалауы кезiнде «Екi жулдыз, бiр тшек», «Стикердеп диалог», «Бiлемiн. Бiлдiм. Бшпм келедi» эдiстерiн колдану да студенттердщ бiр-бiрiмен диалогке тYсе бiлуiне зор ыкпа-лын тигiзедi.

Осы стратегияларды колдану нэтижесiнде эрбiр студент тарапынан осындай сурактар туындайды.

- Мен не бшемш?

- Мен жацаша неш бiлдiм?

- Менiц бiлiмiм калай езгердi?

- Мен осы бшммен не iстей аламын?

Мiне, осы туындаган сурактарына жауап-

ты студенттердщ ездерi тауып, ездерiнiц бiлiмдерiнiц калай езгергендшн тYсiнiп сезiнулерiне ыкпал ететшдей тапсырмалар жYЙесi берiлiп отырылады. Содан ездершщ орындаган жумыстарын талдату, баскалармен пiкiр алмасу, алынган мэлiметтердi топшылау

аркылы оныц мацызын тYCiнулерi эркшнщ езiне сыни кезбен карауына, езше есеп беруь не жетелейдi.

Сондыктан сабакта «Маган айт - мен умытып каламын, Маган керсет - мен еам-де сактаймын, Маган езiме жасат - мен тYсi-немiн» кагидасы Yнемi непзге алынады.

Сонымен катар, студенттердiц тез ойлап, тез ой алмасулары Yшiн «Мига шабуыл» эдiсiн колдану ете тшмдь Ал «Ой шакыру» эдiсi аркылы студенттер белгiлi бiр мэселенiц шешiмiн табуда ездерiнiц бар бiлiмдерiн еске ту^рш, оны практикада колдана алды. Сонымен катар, теориялык материалда берш-ген угымды бiр-бiрiмен пшрлесе отырып, талкылай алды. Студенттер ездершщ сездш корларын, байланыстырып сейлеулерiн да-мытуга лайыкталган «Бес жол елец» эдiсiн кызыгушылыкпен орындайды. «Кластер» эдiсi сабакта бiр-бiрiнiц пiкiрлерiн жинактап, жYЙелеп, накты тужырымдар жасауда сыни тургыда пiкiрлесулерiн калыптастыратын топтык жэне диалогпк окыту эдiсi ретiнде орындалады.

Сонымен катар, студенттерге сабак ба-рысында орындаган тYрлi жумыстарыныц мацызын ацгарту, ездершщ ой елегшен ет-кiздiру максатында оларга мынадай сурактар койылып, керi байланыс алынып отырылады. Мысалы:

1. Топта жумыс жасау аздерге унады ма? Нелiктен?

2. Бiздiц бурынгы дэстYрлi сабактары-мыздан кандай айырмашылыгы бар?

3. Жеке жумыстан топпен жасаган жу-мыстыц артыкшылыгы неде?

4. Бiз кандай белсендi эрекеттердi бiр-лесiп орындадык?

5. Бiр-бiрiцiзбен диалогке тYCке сiздерге не бередi?

Мундай сурак-жауап эдiсi студенттердiц орындаган ю-эрекеттерш корытындылауга, бекiтуге жэне колданылган эдiс-тэсiлдердiц педагогикалык бiлiм беру жYЙесiнде муFалiм мен окушыFа окыту мен окуда пайдасыныц мол екендiгiн уFынуларына мYмкiндiк бередi.

Педагогикалык устаным мен стратегияларды педагогикалык тэж1рибеде студенттердщ кэаби бiлiмдерi мен бiлiктерiн калыптастыру, оларFа сабакта диалогтiк окытудыц мацызын уFындыру жэне диалогтiк оку аркылы сыни

79

турFыдан карап, екi уйFарым бiреуiн тацдауFа, саналы шешiм кабылдауFа сабактарда YЙрету максатында мына теменде-п модульдер кецiнен колданылып отырылса, бул студенттердщ алдаFы кэсiби iс-эрекетке шыцдала тYсулерiне ете мацызды болып та-былады:

- Окыту мен окудаFы жаца тэсiлдер: «диалогтiк окыту» жэне «калай окыту керек-тiгiн YЙрету» (дербес бiлiм алу);

- Сын турFысынан ойлауFа YЙрету;

- Окыту мен окуда АКТ колдану;

- Оку Yшiн баFалау жэне окуды баFалау.

Дорыта айтканда, ойлау мен бшм алуды

байланыстыра баFыттайтын окыту технологи-ясы - сын турFысынан ойлауды дамыту екен-дiгiне кeзiм жеттi. Эйткенi, белгiлi такырып-таFы ойды сын турFысынан карай отырып,

= Вестник «Oрлеу»-kst ^^^^^^^^^^^^^^^^ бiр пiкiрдiц ой-толFау, суреттей алу, еске ту^ру, болжау

студенттi бiлiм алуFа баFыттайтын ете тиiмдi технология. Ал диалогпк окыту - ужымдык тYсiнудi калыптастыру максатында окушы-лардыц сындарлы карым-катынас жасауына ыкпал ететш окыту. Жэне де диалогтiк окыту

- студенттердщ ойлануына, ойын жYЙеленуi-не, ойын жеткiзуде тiлдiк даFдыларын калып-тастыруларына жэне бiлiм алуFа зор Yлес ко-сатын езара ю-эрекеттщ тиiмдi тYрi.

Сондыктан эр муFалiм заман аFымынан калмай езшщ педагогикалык тэжiрибесiн жетiлдiрiп отыру керек деп ойлаймын. Бiлiмнiц нэтижелi болуы тiкелей муFалiмге байланысты. МуFалiмнiц шеберлш, кузырет-тiлiгi, инновациялык технологияларды игеруi

- сапалы бiлiмнiц кепiлi болмак.

ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:

1. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы: Оку куралы: Алматы: «Зац эдебиетi», 2007. - 413 бет.

2. Кушмурзина Д.Х. Карым-катынастык кузырлык педагогикалык мэселе ретшде. //Ха-лыкаралык «Бiлiм берудеп интеграциялык YPДiстерi: мэселелерi жэне болашаFы» атты Fылы-ми-практикалык конференцияныц материалдары. Костанай мемлекеттiк педагогикалык институты, 2012, 493-497 б.

3. Бшм туралы Казакстан Республикасыныц 2007 жылFы 27 шшдедеп N 319 Зацы. «Еге-мен Казакстан» 2007 жылFы 15 тамыз N 254-256.

4. Студентке арналFан нускаулык, Бiрiншi басылым. - «Назарбаев Зияткерлш тектептерi» ДББ¥, 2015.,184б.

5. Элiмов А.К. Интербелсендi оку эдiстемесiн мектепте колдану. Оку куралы. - Астана: «Назарбаев Зияткерлiк мектептерЬ» ДББ¥ Педагогикалык шеберлiк орталыFы, 2014.-188 бет.

ТЕХНИКАЛЬЩ ЖЭНЕ КЭС1ПТ1К Б1Л1М БЕРУДЕ ДУАЛДЫ О^ЫТУ ЖYЙЕСIН ЕНГ1ЗУДЕГ1 ПЕДАГОГТ1К Ц¥ЗЫРЕТТ1Л1КТ1 АРТТЫРУ МАЦЫЗДЫЛЫГЫ

МЕДЕТБЕКОВА М.А., «Орлеу» БА¥О АК,Ф ОКО бойынша ПКДАИ «Басцару мен бшм беру сапасы» кафедрасыныц мецгерушга, ф.г.к.

КР бшм берудi дамытудыц 2011-2020 жылдарFа арналFан мемлекеттiк баFдарлама-сыныц басты максаттарыныц бiрi - жацарту жYЙесiнiц ТжКББ саласында сураныска сай экономиканыц индустриалды заманауи ер-кендеуi болып табылады.

Сондыктан да Елбасы Н.Назарбаевтыц 2012 жылдыц 10 шшдесшде жарияланFан

«Казакстанныц элеуметтiк жацFыртылуы: Жалпы^а Ортак Ецбек КоFамына карай 20 кадам» атты Жолдауында бiлiм беру жYЙесiн жацFырту жeнiнде Yш басты кадам: бшм беру мекемелерш оцтайландыру; оку-тэрбие Yдерiсiн жацFырту; бiлiм беру кызметтершщ тиiмдiлiгi мен колжетiмдiлiгiн арттыру накты-ланып берiлдi. Осы орайда халыкты ецбекпен