Научная статья на тему 'УЗУМНИНГ КИШМИШБОП НАВЛАРИНИНГ ВЕГЕТАЦИЯ ФАЗАЛАРИНИНГ ЎТИШ МУДДАТЛАРИГА ЎСТИРУВЧИ МОДДАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

УЗУМНИНГ КИШМИШБОП НАВЛАРИНИНГ ВЕГЕТАЦИЯ ФАЗАЛАРИНИНГ ЎТИШ МУДДАТЛАРИГА ЎСТИРУВЧИ МОДДАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ерток / фенологик фаза / туп / кшмишбоп / куртак / назорат вариант / гуллаш / ғужум. / early method / phenological phase / vine / raisin / bud / control variant / flowering / cluster.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Султонов К. С., Жўлбеков И. С.

Ушбу мақолада узумнинг кишмишбопнавларини ерток усулида етиштиришда асосий фенологик фазаларнинг ўтиш муддатларига ўстирувчи ва ўсишни бошқарувчи моддаларнинг таъсири бўйича илмий тажрибалар ва кузатишлар олиб борилгани ҳамда олиб борилган тадқиқотлар натижалари тўғрисида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Гуманитарные науки , автор научной работы — Султонов К. С., Жўлбеков И. С.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF GROWTH REGULATORS ON THE TRANSITION PERIODS OF THE VEGETATION PHASES OF RAISIN VARIETIES OF GRAPES

This article presents scientific experiments and observations on the influence of growth regulators and growth management substances on the transition periods of the main phenological phases in the cultivation of raisin varieties of grapes using an early method, as well as data on the results of the conducted research.

Текст научной работы на тему «УЗУМНИНГ КИШМИШБОП НАВЛАРИНИНГ ВЕГЕТАЦИЯ ФАЗАЛАРИНИНГ ЎТИШ МУДДАТЛАРИГА ЎСТИРУВЧИ МОДДАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

Султонов К. С. профессор

Ташкентский государственный аграрный университет

Эгамбердиев П.Э., кандидат наук

доцент

Гулистанский государственный университет

Жулбеков И. С.

Гулистанский государственный университет

УЗУМНИНГ КИШМИШБОП НАВЛАРИНИНГ ВЕГЕТАЦИЯ

ФАЗАЛАРИНИНГ УТИШ МУДДАТЛАРИГА УСТИРУВЧИ МОДДАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

Аннотация. Ушбу мацолада узумнинг кишмишбопнавларини ерток усулида етиштиришда асосий фенологик фазаларнинг утиш муддатларига устирувчи ва усишни бошцарувчи моддаларнинг таъсири буйича илмий тажрибалар ва кузатишлар олиб борилгани уамда олиб борилган тадцицотлар натижалари тугрисида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: ерток, фенологик фаза, туп, кшмишбоп, куртак, назорат вариант, гуллаш, гужум.

Sultonov K.S. professor

Tashkent State Agrarian University Egamberdiev P.E., PhD associate professor Gulistan State University Zholbekov I.S. Gulistan State University

INFLUENCE OF GROWTH REGULATORS ON THE TRANSITION PERIODS OF THE VEGETATION PHASES OF RAISIN VARIETIES

OF GRAPES

Abstract. This article presents scientific experiments and observations on the influence of growth regulators and growth management substances on the transition periods of the main phenological phases in the cultivation of raisin varieties of grapes using an early method, as well as data on the results of the conducted research.

Keywords: early method, phenological phase, vine, raisin, bud, control variant, flowering, cluster.

Кириш. Узбекистан Республикасида сунгги йилларда узумнинг кишмишбоп ва шаропбоп навларида токнинг ерток усулида етиштириш оркали узум хосилдорлигини ошириш буйича илмий тадкикот ишлари олиб борилган ва муайян натижаларга еришилган. Бирок, узумнинг кишмишбоп навларини етиштиришда занг ва новдаларнинг узум хосилдорлиги ва сифатига таъсирини урганиш буйича тадкикотлар олиб борилмаган. Узбекистон Республикасининг 2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясининг 30-максадида «кишлок хужалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш оркали дехкон ва фермерлар даромадини камида 2 баробарга ошириш, кишлок хужалигининг йиллик усишини камида 5 фоизга етказиш»40 хамда туманларни аник махсулот турини етиштиришга, жумладан богдорчиликка 46 та, узумчиликка 48 та туманни ихтисослаштириш, ушбу туманларда плантацияли усулда 25 минг гектар мевали бог, 50 минг гектар узумзор екилишини таъминлаш мухим вазифа килиб белгиланган. Бу борада узумнинг кишмишбоп навларини истокболли устириш усулларини танлаш, узумнинг кишмишбоп навларига устирувчи моддаларни куллаш усуллари, фенологик фазаларнинг утишига богликлиги ва вегетация фазаларининг утиш муддатларини аниклаш буйича илмий тадкикот ишларини кенгайтириш хам назарий, хам амалий ахамиятга ега булган долзарб вазифа хисобланади.

Тадкикотнинг объекти сифатида узумнинг Кишмиш чернийнави, Кишмиш белий овалний,Кишмиш согдиана, Ф1 Крра кишмиш, Ф1 Ок кишмиш, Ф1 Пушти Кишмиш навлари куртаклар ёзилгандан то гуллаш бошлангунча хамда гуллаш фазалари хизмат килган.

Тадкикот материаллари. Тажрибалар Х.Ч.Буриев, Н.Ш.Енилеев ва бошкалар томонидан ишлаб чикилган «Мевали ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси» (2014) [1.]., М.А.Лазаревскийнинг «Методу ботанического описания и агробиологического изучения сортов винограда» (1946), Витковского В.Л. Изучение сортов винограда (методические указания) (1988), номли услубий адабиётларида келтирилган тавсия ва услублар буйича утказилган [2].

Тадкикот натижалари. Токнинг йиллик ривожланиш даври усув ва тиним даврини уз ичига олади. Ток усимлигининг усув даври 6 та жараёндан иборат булиб улар куйидагилардир: биринчи фаза эрта бахорда хароратнинг кутарилиши билан шира харакатини бошланиши, (бу токда шира харакати бошланиб, куртакларнинг буртиши давригача, яъни куртаклар курингунга кадар давом этади); иккинчи фаза ток тупларида куртаклар ёзилгандан то гуллаш бошлангунча давом этади (бу даврда ток тупларини симбагазларга боглаш ишлари амалга оширилади); учинчи фаза гуллаш хисобланиб (бу

40 Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 28.01.2022 йилдаги ПФ-60-сон

давр жуда мухум х^исобланиб, х^омток килиш, ток катор ораларида агротехник тадбирларни бажариб булмайди чунки гултож калпокчаларининг тукилиши даражаси юкори булади, бу фаза гуллашдан то гуллар тукилганча давом этади); туртинчи фаза гужумларнинг тугиши ва новдаларнинг усиши х,исобланиб (бу даврда ток туплари хомток ишлари ва сугориш ишлари амалга оширилиб^осилдорликка эътибор берилади, гужумларининг пайдо булишидан бошланиб, гужумларнинг пишишини бошланиш давригача давом этади); бешинчи фаза узум гужумларининг пишиши (бу даврда барча агротехник тадбирлар хдмда ток туплприга кимёвий ишлов бериш ишлари якунланган булиши керак); ва баргларнинг тукилиши(хазонрезлик) Ш. Темуров [98; 3—110-б.].

Юкорида курсатилган узумнинг кишмишбопнавларини ерток усулида етиштиришда асосий фенологик фазаларнинг утиш муддатларини урганишга таъсири буйича илмий тажрибалар ва кузатишлар олиб борилди.

Узумнинг кишмишбоп навларининг куртаклари бурта бошлашини кузатиш шуни курсатдики, узумнинг урганилган кишмишбоп навларида куртакларнинг энг эрта буртиши (22/IV) Ф1 Кишмиш белый овалный навида кузатилди. Иклим шароитига боглик холда баъзи йилларда куртакларнинг буртиши курсатилган муддатдан сезиларли фарклансада, вариантлар кесимида юкорида таъкидлаб утилган тенденция сакланиб колди. Бошка вариантларда бирмунча кечрокФ1 Кора кишмиш ва Ф1 Ок кишмиш навларда (24/1У) куртакларнинг буртиши курсатилган вариантлар оралигида булди.

1-жадвал

Узумнингкишмишбоп навларида куртаклар буртишини бошланиш

муддатлари(2021-2023 йиллар)

Т/р Вариантлар 2021 2022 2023 Уртача

1 Кишмиш черыйнави 23/1У 20/1У 17/1У 20/1У

2 Кишмиш белый овалный 15/1У 17/1У 18/1У 17/1У

3 Кишмиш Согдиана 23/1У 22/1У 18/1У 21/1У

4 Ф1 Кора кишмиш 24/1У 22/1У 19/1У 21/1У

5 Ф1 Ок кишмиш 24/1У 22/1У 19/1У 21/1У

6 Ф1 Пушти Кишмиш 22/1У 23/1У 18/1У 21/1У

Узумнинг кишмиш черный навида куртакларнинг буртиши уртача 20/IV да кузатилган булса, Кишмиш белый овалный навдида 17/IV да, Кишмиш Согдиана, Ф1 Кора кишмиш, Ф1 Ок кишмишдамда Ф1 Пушти Кишмишнавларида 21/IV да кузатилди. Йиллар кесмида куртакларнинг буртишини кузатилганда энг эрта муддатдаКишмиш белый овалный 15/ГУ да кузатилган булса энг кеч муддатда шу йилнинг узидаФ1 Кора кишмиш ва Ф1 Ок кишмиш навларида 24/IV да кузатилиши аникланди.

Ток усимлигининг гуллаш ва гулларининг очилишидан гултож калпокчаларининг тукилишидан бошланади ва гужумлар тукилишига давом этади. Узумнингкишмишбопнавларини гуллашни бошланиш муддатлари 2021-2023 йиллар давомида куйидаги курсаткичларга эга булди. УзумнингКишмиш черыйнави ишлов берилмаган (назорат) вариантида гуллашнинг бошланиш муддати уртача 20/V ташкил этган булса, Гиббереллин ИКС 25 мг/л, Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин кулланилагнда гулашнинг уртача муддати назорат вариант билан бир муддатда булиши кайт этилди. Йиллар кесимида урганилганда энг эрта гуллаш 15АУ да бошланган булса, энг кеч муддатда 23/V дабулиши кайт этилди.

Узумнинг Кишмиш белый овалныйнавида ишлов берилмаган (назорат) вариантда гуллашнингуртача бошланиш муддати 15/V да булди. Гиббереллин ИКС 25 мг/л, Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин кулланилагнда гулашнинг уртача муддати 17/У да булдива назорат вариантдан икки кун кейин бошлаши кузатилди. Йиллар кесимида урганилганда энг эрта муддатда 14/У да бошланган булса, энг кеч муддат иккинчи вариантда 18/У да булиши кузатилди. Назорат вариантдантурт кун кеч гуллаши кайт этилди.

Узумнинг Кишмиш Согдиана навида ишлов берилмаган (назорат) вариантда гуллашнингуртача бошланиш муддати 15^ да булди. Гиббереллин ИКС 25 мг/л, Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин кулланилагнда гулашнинг уртача муддати 16/У да булдива назорат вариантдан бир кун кейин бошлаши кузатилди. Йиллар кесимида урганилганда энг эрта муддатда 13^ да бошланган булса, энг кеч муддат иккинчи вариантда 18/У да булиши кузатилди. Назорат вариантдантурт кун кеч гуллаши кайт этилди.

2-жадвал

Узумнингкишмишбопнавларини гуллашни бошланиш муддатлари

(2021-2023 йиллар)

Т/р Вариантлар 2021 2022 2023 Уртача

Кишмиш черыйнави

1 Ишлов берилмаган (назорат) 15/У 20/У 17/У' 20/V

2 Гиббереллин ИКС 25 мг/л Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин 23/У 21/У 18/У' 20/V

Кишмиш белый овалный

1 Ишлов берилмаган (назорат) 14/У 16N 15/У' 15/У

2 Гиббереллин ИКС 25 мг/л Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, 16/У 18/У 17/У 17/У

Кишмиш Согдиана

1 Ишлов берилмаган (назорат) 13/V 16/IV 15/V 15/V

2 Гиббереллин ИКС 25 мг/л Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, 15/ V 18/ V 16/ V 16/V

Ф1 Кора кишмиш

1 Ишлов берилмаган (назорат) 18/V 22/V 20/V 20/V

2 Гиббереллин ИКС 25 мг/л Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, 20/V 24/V 23/V 22/V

Ф1 О^ кишмиш

1 Ишлов берилмаган (назорат) 12/V 17/V 15/V 15/V

2 Гиббереллин ИКС 25 мг/л Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, 15/V 19/V 17/V 14/V

Ф1 Пушти Кишмиш

1 Ишлов берилмаган (назорат) 16/V 19/V 16/V 17/V

2 Гиббереллин ИКС 25 мг/л Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, 19/V 24/V 22/V 22/ V

Узумнинг Ф1 Кора кишмиш навида ишлов берилмаган (назорат) вариантда гуллашнингуртача бошланиш муддати 20/У да булди. Гиббереллин ИКС 25 мг/л, Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин кулланилагнда гулашнинг уртача муддати 22/У да булдива назорат вариантдан икки кун кейин бошлаши кузатилди. Йиллар кесимида урганилганда энг эрта муддатда 18/У да бошланган булса, энг кеч муддат иккинчи вариантда 24/У да булиши кузатилди. Назорат вариантданолти кун кеч гуллаши кайт этилди.

Узумнинг Ф1 Ок кишмиш навида ишлов берилмаган (назорат) вариантда гуллашнингуртача бошланиш муддати 15/У да булди. Гиббереллин ИКС 25 мг/л, Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин кулланилагнда гулашнинг уртача муддати 14/У да булдива назорат вариантдан бир кун олдин бошлаши кузатилди. Йиллар кесимида урганилганда энг эрта муддатда 12/У да бошланган булса, энг кеч муддат иккинчи вариантда 19/У да булиши кузатилди. Назорат вариантданетти кун кеч гуллаши кайт этилди.

Узумнинг Ф1 Пушти Кишмиш навида ишлов берилмаган (назорат) вариантда гуллашнингуртача бошланиш муддати 17/У да булди. Гиббереллин ИКС 25 мг/л, Борная кислота 50 мг/л, Ситогуммат 200 мг/л, Фитовак 100 мг/л, Магний 50 мг/л, гуллашдан олдин кулланилагнда гулашнинг уртача муддати 22/У да булдива назорат вариантдан беш кун кеч бошлаши кузатилди. Йиллар кесимида урганилганда энг эрта муддатда 16/У

да бошланган булса, энг кеч муддат иккинчи вариантда 24/V да булиши кузатилди. Назорат вариантданолти кун кеч гуллаши кайт этилди

Хулоса. Олиб борилган тадкикотлар натижалари шуни курсатдики устирувчи маддаларни кулланилса узумнинг кишмишбоп навларида назорат вариянтга нисбатан Кишмиш черыйнавида бир хил муддатда. Кишмиш белый овалный навида 2 кун, Кишмиш Согдиана навида 1 кун, Ф1 Кора кишмиш навида 2 кун, Ф1 Пушти Кишмиш навида 5 кун кеч булиши, Ф1 Ок кишмишнавида 1 кун эрта булиши аникланди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Буриев Х.Ч., Енилеев Н.Ш. ва б. Мевали ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси. - Т., 2014. - 2-51 б.

2. Витковского В.Л. Изучение сортов винограда (методические указания). -Ленинград. - 1988. - С. 58

3. Доспехов Б.А. Методика полевого опута. - М.: Агропромиздат. - 1985. -С. 311-320.

4.Темуров Ш. «Узумчилик» маъруза матнлари Тошкент -2004. - 45-50-б

5.Егамбердиев П.Е. Узумнинг хураки навларини воиш усулида етиштиришда куртак юкламаларини узум хосилдорлиги ва сифатига таъсири. - дисертация. - Тошкент, 2023. - Б. 52-85.

6. Сапаева З. Ш. и др. Влияние низкотемпературной обработки некоторых сортов винограда на их аминокислотный состав //Молодой ученый. - 2021. - №. 22. - С. 117-120.

7. Kamoliddin S., Pulatjon E., Ibrahim J. DEPENDENCE ON THE MECHANICAL COMPOSITION OF THE APPLICATION OF GROWTH SUBSTANCES TO THE GROWING VARIETIES OF GRAPES //Universum: технические науки. - 2024. - Т. 8. - №. 3 (120). - С. 37-40.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.