Научная статья на тему 'Ўта эртаги картошка ўстириш технологиясида нав, экиш муддати ва мульчалаш турларининг ўрни'

Ўта эртаги картошка ўстириш технологиясида нав, экиш муддати ва мульчалаш турларининг ўрни Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
378
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўта эртаги картошка / нав / экиш муддати / мульчалаш / маҳсулдорлик / ҳосил тўплаш / товар ҳосилдорлик / сверхранний картофель / сорта / сроки посадки / мульчирование почвы / продуктивность / накопление урожая / товарная урожайность

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Остонақулов Т.Э., Саидмуродов Х.И

Мақолада ўта эртаги картошка етиштиришда экиш муддатлари ва мульчалаш турларининг ўрнини белгилаш бўйича тадқиқотлар натижалари келтирилган. Картошка тезпишар ва ўртатезпишар навларини (Гала, Силвана, Савиола, Аризона кабиларни) январь ойи охири, февраль ойи бошида нишлатилган уруғлик туганакларидан экиб, гўнг ва ёруғлик ўтказувчи плёнка билан пушта юзасини мульчалаш тупроқнинг ҳарорат ва намлик режимини бошқариш орқали ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши, ҳосил шаклланиши ва юқори товар ҳосил (28-30 т/га ва зиёд) олишга имконият яратилиши илмий асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Остонақулов Т.Э., Саидмуродов Х.И

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье изложены результаты установления места сроков посадки и мульчирования почвы при возделывании сверхраннего картофеля. Научно обосновано, что посадка ранних и среднеранних сортов картофеля (Гала, Силвана, Савиола, Аризона и другие) в конце января, начале февраля пророщенными клубнями и мульчирование поверхности гребня перепревшим навозом+светопрозрачной плёнкой позволяет управлять режимами температуры и влажности почвы, создать благоприятные условия для роста, развития, формирования урожая и возможности получения высокого товарного урожая (28-30 т/га и выше).

Текст научной работы на тему «Ўта эртаги картошка ўстириш технологиясида нав, экиш муддати ва мульчалаш турларининг ўрни»

УДК:635.21:631.51 Остонакулов Т.Э., Саидмуродов Х.И.

УТА ЭРТАГИ КАРТОШКА УСТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДА НАВ, ЭКИШ МУДДАТИ ВА МУЛЬЧАЛАШ ТУРЛАРИНИНГ УРНИ

Остонакулов Т.Э. - к.х.ф.д., проф. (Сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадкикот институти Самарканд илмий тажриба станцияси); Саидмуродов Х.И. - ассистент (КарМИИ)

В статье изложены результаты установления места сроков посадки и мульчирования почвы при возделывании сверхраннего картофеля. Научно обосновано, что посадка ранних и среднеранних сортов картофеля (Гала, Силвана, Савиола, Аризона и другие) в конце января, начале февраля пророщенными клубнями и мульчирование поверхности гребня перепревшим навозом+светопрозрачной плёнкой позволяет управлять режимами температуры и влажности почвы, создать благоприятные условия для роста, развития, формирования урожая и возможности получения высокого товарного урожая (28-30 т/га и выше).

Ключевые слова: сверхранний картофель, сорта, сроки посадки, мульчирование почвы, продуктивность, накопление урожая, товарная урожайность.

The article presents the results of establishing the place of planting and soil mulching when cultivating superearly potatoes. It is scientifically substantiated that planting early and mid-early potato varieties (Gala, Sylvana, Saviola, Arizona and others) in late January, early February with sprouted tubers and mulching the surface of the ridge with rotted manure + translucent film allows you to control the temperature and moisture conditions of the soil, create favorable conditions for growth, development, yield formation and the possibility of obtaining a high marketable yield (2830 t/ha and above).

Key words: very early potatoes, varieties, planting dates, soil mulching, productivity, yield accumulation, marketable yield.

Картошкани эртаги экин сифатида устириб, ута барвакт х,осил олиш тезпишар, уртатезпишар навларни тугри танлаш, ер танлаш ва тайёрлаш билан бир каторда кулай экиш муддатлари, уруглик туганакларни экишолди тайёрлаш технологияси усуллари ва мульчалаш турларига боглик.

Далада ута эртаги картошка х,осили олиш учун экиш эрта бах,орда кишлок хужалик техникалари далага кириш мумкин булган куниёк бошлаш талаб килинади. Эртаги картошка экиш кечиктирилган х,ар бир бах,орнинг куни х,осилдорликни бир фоиз камайтиришга олиб келади [4,5].

В.И.Зуев ва бошкаларнинг (2005) таъкидлашича, мульча бегона утлар купайиши, каткалок х,осил булиши, тупрокда нам парчаланишини олдини олиш билан бирга, тупрок хдроратини кескин узгаришини камайтиради, фойдали микроорганизмлар фаолиятини яхшилаш учун шароит яратади [2].

Тупрок юзасини мульчалашда асосан чириган гунг (3,0-5,0 т/га), ёгоч кириндиси, ковочок ва турли калинликдаги шаффоф плёнкалардан фойдаланилади. Картошкачиликка ихтисослашган хужалик ва томоркаларда мульчалаш максадида одатдаги чигит калин (0,08 мм) ва юпка (0,008 мм) плёнкалар хдмда курук чириган ва эланган гунг ишлатилади. Бирок экиш муддатлари ва навлар негизида мульчалаш усуллари картошкадан ута барвакт х,осил етиштиришда шу кунгача урганилмаган, бах,оланмаган.

Шуни х,исобга олиб, биз Кашкадарё вилояти Карши тумани сугориладиган шурланмаган ва кучсиз шурланган оч тусли буз тупроклари шароитида картошка Гала, Савиола, Силвана, Аризона каби тезпишар ва уртатезпишар навларини 4 та муддатларда -15-20, 30.01-5.02, 15-20.02 ва 2-7.03-назораткунлари) экиб, х,ар бир муддатда 4 хил мульчалаш турларини (мульчасиз - назорат, гунг, пленка ва гунг+плёнка билан мульчалашларни) ургандик. Дала тажрибаларидаги барча кузатиш, улчаш, х,исоблаш ва тах,лил ишлари умумкабул килинган услуб ва тавсиялар асосида олиб борилди [1,3].

Эртаги картошка навларида экиш муддатлари ва мульчалаш усуллари фенологик фазаларнинг руй бериши ва утишига сезиларли таъсир курсатиб, эртаги картошка синалган навлари 15-20 январда экилганда тез ва кийгос униб чикиш (31-32 - кунлари ёки мульчасиз вариантга нисбатан 3-7 кун олдин) гунг+плёнка билан мульчаланганда кузатилди. Лекин, мульча турига карамасдан кукариб чиккан усимликлар сову; таъсирида нобуд булди ва кайта кукариб усиш ва ривожланишини кейин давом эттирди.

Экиш 30.01-5.02 муддатда утказилганда мульчасиз (стандарт) вариантда униб чикиш Савиола навида 25-куни, Силвана навида - 21-куни, Аризона навида - 23-куни кузатилди. Гунг билан мульчаланганда эса тегишли равишда 22, 20 ва 21-кунлари, плёнка билан мульчаланганда эса 20-21, 19 ва 19-20-кунлари, яъни навлар буйича 2-5 кун эрта униб чикиш кузатилди.

Экиш 15-20 февралда утказилганда мульчалаш самараси камайиб, униб чикиш урганилган навлар буйича 2-3 кунгача тезлашгани маълум булди.

Картошканинг урганилган навларида эрта муддатларда (30.01-5.02) экиш ва гунг хдмда плёнкалар билан мульчалаш эвазига усимликнинг усув даври навлар буйича 2-4 кунгача узайганлиги аникланди.

Эртаги картошка уртатезпишар Силвана нави 30.01-5.02 муддатда мульчасиз (назорат) экилганда усимлик буйи усув даври бошида (10-15.04) 22,0 сантиметрни, мульчаланган вариантларда эса 28,2-32,4 сантиметрни ёки 6,2-10,4 сантиметр зиёдни ташкил этди. Ушбу усимликнинг буйчан булиш конунияти усув даври давомида сакланиб, охирги улчовда (20-25.05) тегишли равишда 70,8 ва 79,6-84,0 ёки 8,8-13,2 сантиметр булди. Бошка урганилган экиш муддатлари ва тезпишар навларда х,ам худди шундай конуният кузатилди.

Синалган картошка навлари эрта (30.01-5.02) экилганда усимликнинг буйи кеч (2-7.03) экилганга нисбатан мульчасиз вариантда 8,3-10,2 сантиметрга, мульчаланган вариантларда эса 6,6-10,0 сантиметрга баланд буйли булди.

Эртаги картошка навларининг поя х,осил килишига экиш муддатлари ва мульчалаш усулларининг таъсири сезилмади, лекин Силвана нави х,ар бир тупда 4,0-4,5, Савиола нави -3,6-4,3, Аризона нави куп поя х,осил килиши билан ажралиб, 4,0-4,8 донани ташкил этди.

Эртаги картошка урганилган навлари тупи барг сатх,ининг узгаришига экиш муддатлари ва мульчалаш усулларининг таъсири сезиларли булиб, эрта (30.01-5..02) муддатда экилганда урганилган уртатезпишар навлар мульчасиз вариантдаги усимлик барг сатх,и усув даври бошида (10-15 апрелда) 0,18-0,21 м2 ни ташкил этган.

Тупнинг мульчаланган вариантларда барг сатх,и шакллантиришдаги усув даври бошидаги устунликлари охиригача сакланиб, юкори барг сатх,и мульчалашда гунг+плёнкадан фойдаланилганда кайд этилди.

Картошкани кеч (2-7.03) экиш амалга оширилганда мульчасиз (назорат) вариантда навлар буйича усув даври бошида (10-15.04) 0,12-0,15, мульчаланган вариантларда эса 0,25-0,26 м3 барг сатх,и х,осил килиб, унинг шаклланиши жадал суръатларда 10-15.05 гача кечди. Сунгра барг сатх,и шаклланиши урганилган навларда сусайди. Усув даври охирида эрта (30.01-5.02) мульчасиз экилганда урганилган навларда 0,55-0,64 м2, гунг билан мульчаланганда тегишли равишда 0,70-0,86 м2, плёнка билан мульчаланганда 0,78-0,86 м2, гунг+плёнка билан мульчаланганда эса энг юкори 0,81-0,93 м2 барг сатх,и х,осил килган.

Экиш кечиктирилганда (2-7.03) усимлик барг сатх,и мульчасиз вариантда 0,43-0,53 м2 дан, мульчаланган вариантларда эса 0,50-0,76 м дан ошмади.

Эртаги картошка синалган навлари пайкалида барг сатх,ининг узгаришига экиш муддатлари ва мульчалаш усулларининг таъсири аникланганда, энг юкори барг сатх,и (40,0-50,2 минг м2 гектарда) урганилган навлар 30.01-5.02 муддатда гунг+плёнка билан мульчалаб, экилган вариантларда кайд этилди. Нисбатан юкори барг сатх,и плёнка мульча сифатида ишлатилганда кузатилди.

Экиш муддати кечиктирилганда (2-7.03) мульчасиз вариантда навлар буйича майдон бирлигидаги барг сатх,и 24,6-30,3 минг м2 дан, мульчаланган вариантларда эса 28,6-43,4 минг м2 дан ошмади.

Демак, эртаги картошка тезпишар ва уртатезпишар навларидан ута барвакт хосил олиш максадида усиш ва ривожланишини бошкариш кулай шароит яратиш учун 30.01-5.02 муддатда гунг билан плёнкани биргаликда мульча сифатида ишлатиш мумкин. Шунда баланд буйли, сербаргли, пояли, кенг барг сатхли, бакувват ва махсулдор усимликлар шаклланади. Кузатишлардан аникланишича, 30.01-5.02 муддатда экилганда тупрокнинг 0-10 см катламида экилгандан кейинги суткаларда харорат сутка давомида уртача 6,0-7,80С ни ташкил этиб, энг юкори курсаткич 1-2 см калинликда чириган гунг билан мульчаланган вариантда булди. Кейинги кузатишларда хам конуният тегишли равишда руй берди, бирок март ойида куёшли кунлар купрок кузатилиши эвазига, плёнка билан мульчаланган вариантдаги хдрорат хам гунг билан мульчаланган вариант курсаткичига тенглашди, буни эса плёнка иссикликни тез ва купрок узлаштиришидан деб изохлаймиз. 10-20 см катламда хам юкоридаги холат кузатилади, дастлабки кузатишларда 0-10 см катламдагига нисбатан сутка давомида харорат уртача 1,0-1,40С кам булсада, бирок март ойидаги куёшли кунлар хамда мульча материаллари таъсирида тупрок харорати 0-10 см катламдагига нисбатан сутка давомида уртача 1,1-0,90С га ортди, бу эса уз навбатида картошка илдизларининг чукур катламларга таралишига олиб келди.

Экиш 15-20 февралда амалга оширилганда дастлабки текширишда тупрокнинг 0-10 см катламида мульчалаш турларига боглик холда харорат сутка давомида уртача 7,3-9,50С ни ташкил этди ва бу экиш муддатида хам гунг билан мульчаланганда тупрок бошка мульчалаш турларига нисбатан сутка давомида уртача 0,2-2,10С куп харорат туплади. Март ойининг иккинчи ярмида (20-22.03) хаво харорати ортиб бориши билан вариантлараро курсаткичлар кисман узгарди ва плёнка билан мульчаланган вариантда бошка вариантларга нисбатан харорат сутка давомида уртача 0,3-2,40С юкори булди.

Тупрокнинг 10-20 см катламида хам юкоридаги холат кузатилди, плёнка билан мульчаланганда тупрокда харорат нисбатан куп тупланди. Картошка экишнинг бу муддатида тупрокнинг урганилган хар иккала катламида харорат нисбатан фаркланмасада, бирок мульчалаш турлари таъсирида 10-20 см катламдаги харорат сутка давомида бироз юкори булиши таъминланди.

Бу холат туганаклар 2-7 мартда экилган муддатда хам такрорланди._Экишдан кейинги дастлабки кузатишларда тупрокнинг 0-10 см катламида тупрок харорати сутка давомида уртача 9,3-11,50С ни ташкил этди, бунда энг юкори курсаткич тупрок юзаси гунг+плёнка билан мульчаланганда кузатилди хамда мульчасиз-назорат вариантга нисбатан сутка давомида уртача 2,20С юкори булди. ^айд этилган холат бошка саналарда хам тегишли равишда такрорланди.

Эртаги картошка етиштиришда экиш муддатлари ва мульчалаш усулларига боглик холда тупрок намлиги урганилган вариантларда турлича булганлиги аникланиб, экиш муддати 30.01-5.02 булган вариантда экишдан олдин тупрокнинг 0-10 см катламида намлик мульчалаш турларига боглик холда 19,3-19,7%, 10-30 см да 21,2-21,4%, 30-50см да 24,3-24,7 % булган булса, учинчи сугоришдан олдин тупрок намлиги 0-10 см да 19,3-20,2%, 10-30 см да 20,5-21,8% ва 30-50 см да эса 23,1-25,9% ни ташкил этди.

Тупрокнинг урганилган барча катламларида намлик микдори мульчасиз-назорат вариантга нисбатан мульчаланган вариантларда, айникса, гунг+плёнка билан мульчаланганда куп булганлиги аникланди.

Урганилган барча экиш муддатларида мульчасиз-назорат вариантда тупрокдаги намлик микдори дастлабки микдорга нисбатан камайиб бориши кузатилган булса, турли мульчалаш вариантларида эса намлик микдори дастлабки микдорга нисбатан купайганлиги аникланди.

Демак, эртаги картошка етиштиришда тупрокни турли материаллар билан мульчалаш тупрок хароратини ошириш билан бирга намлик микдори купайишини хам таъминлайди, айни вактда экиш муддатини кечиктириб юборишда тупрок намлиги кам булишига ва бу эса картошканинг кейинги усиш ва ривожланишига салбий таъсир этади.

Эртаги картошка синалган навларида турли экиш муддатлари ва мульчалаш турларининг палак, илдиз массаси ва туганак шаклланишига таъсири урганилганда,

мульчалаш эвазига палак вазнининг ошиб бориши, экиш муддати кечикиши билан палак вазнининг камайиб бориши буйича конуният урганилган барча картошка навларида кузатилиб, усув даврининг охиригача сакланди.

Усув даври охирида 20-25 майда бир туп палак вазни 30.01-5.02 муддатда экилганда мульчасиз вариантда Силвана навида - 341, Аризона навида - 316, Савиола навида -320 граммни, мульчаланган вариантларда навлар буйича тегишли равишда 364-385; 345-375; 352-375 граммни ташкил этди.

Экиш кеч, 2-7 мартда экилганда эса бу курсаткичлар нисбатан кичик булиб, мульчасиз вариантда бир туп палак вазни Силвана навида - 319, Аризона навида - 303, Савиола навида - 309 граммни, мульчаланган вариантларда эса навлар буйича тегишли равишда 337-356, 321-351, 332-350 грамм булди.

1-жадвал

Ута эртаги картошка х,осилдорлигининг экиш муддатлари ва мульчалаш турларига

бOF ЛИКЛИГИ

№ т/р Экиш Навлар буйича х,осилдорлик, т/га

муддати Мульчалаш тури С и л в а н а С а в и о л а А р и з о н а

н а в и н а в и н а в и

1. Мульчасиз (назорат) 24,8 22,3 22,7

2. 15-20.01 Гунг 27,3 25,5 27,0

3. Гунг+ плёнка 32,2 29,6 30,8

4. Плёнка 30,5 28,4 29,6

5. Мульчасиз (назорат) 25,3 22,8 23,1

6. 30.015.02 Гунг 28,0 26,1 26,3

7. Гунг+ плёнка 32,9 30,4 31,5

8. Плёнка 31,1 29,7 30,8

9. Мульчасиз (назорат) 23,1 21,5 22,0

10. Гунг 26,4 23,9 24,1

11. 15-20..02 Гунг+плёнка 30,0 28,0 28,8

12. Плёнка 29,1 27,4 28,0

13. Мульчасиз (назорат) 19,6 19,0 19,2

14. 2-7.03 Гунг 22,3 20,8 20,6

15. (ст) Гунг+плёнка 26,7 23,4 24,4

16. Плёнка 25,0 23,1 24,0

Демак, энг бакувват палакли усимликлар эртаги картошка навлари эрта 30.01-5.02 муддатда гунг+плёнка билан мульчаланганда кайд этилиб, шунда бир туп палак вазни навлар буйича 375-382 граммни ташкил этди ва кеч 2-7 мартда экилганга нисбатан палак вазни 25-30 граммгача зиёд эканлиги маълум булди.

Умуман олганда, эртаги картошка тезпишар ва уртатезпишар навларини кулай экиш муддатларида гунг ва плёнкалар билан мульчалаб экиш оркали ута эртаги х,осил олиш учун замин яратилиб, бакувват палак хдмда илдиз массаси шаклланишига имконият тугилди.

Картошка уртатезпишар Силвана нави эрта 30.01-5.02 муддатида экилганда мульчасиз (назорат) вариантда х,осилдорлик гектаридан 25,3 тоннани, чириган гунг билан мульчаланганда 28,0 тоннани, плёнка билан мульчаланганда 31,1 тоннани, гунг+плёнка билан мульчаланганда 32,9 тоннани таъминлаб, мульчалаш турлари гектаридан 2,7-7,6 тонна кушимча х,осилдорликни таъминлади. Бу курсаткич бошка урганилган навларда гектаридан 3,2-8,4 тоннани ташкил этди (1-жадвал).

Энг юкори х,осилдорлик урганилган навларда (29,7-32,9 т/га) экиш 30.01-5.02 муддатда утказилиб, гунг+плёнка билан мульчаланганда олинди. Энг паст х,осилдорлик (19,0-19,6 т/га) экиш 2-7 мартда мульчасиз экилганда кайд килинди.

Хулоса. Ута эртаги картошка тезпишар ва уртатезпишар - Гала, Силвана, Савиола, Аризона каби навларини эрта январь ойи охири февраль ойи бошида экиб, гунг ва плёнка билан мульчалаш оркали тупрок харорати ва намлик режимини бошкариш билан усимликнинг барвакт усиш ва ривожланишига кулай шароит яратиб, баланд буйли (74,6-87,0 см), барг сатхили(0,81-0,93 м2), бакувват палакли(345-385 г) ва илдиз массали булиб шаклланди. Натижада хар гектаридан 28,3-30,9 тоннадан ошириб ута эртаги (1 июнгача) хосил олишга имконият яратилиши маълум булди.

АДАБИЁТЛАР

1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. -М.: "Агропромиздат", 1985. - С.280-285.

2. Зуев В.И., Кодирхужаев О., Буриев Х,.Ч., Азимов Б.Б. Картошкачилик. Т., 2005. - Б. 336.

3. Методика исследований по культуре картофеля (ВНИИКХ). М., 1967.-С.210.

4. Остонакулов Т.Э., Зуев В.И., Кодирхужаев ОД. Мевачилик ва сабзавотчилик (Сабзавотчилик). Тошкент. Навруз. 2019. -Б. 552.

5. Остонакулов, Т. Э. Узбекистонда туганакмевали экинлар.Т.,2020.-Б.324.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.