Научная статья на тему 'Узоқ муддатли активларни тан олиш, баҳолаш ва ҳисобга олишнинг айрим жиҳатлари'

Узоқ муддатли активларни тан олиш, баҳолаш ва ҳисобга олишнинг айрим жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1856
164
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узоқ муддатли активлар / баҳолашда статик ёндашув / баҳолашда динамик ёндашув / баланс қиймати / мулкий алоҳидалик / узлуксизлик / ҳисоблаш тамойили / харажатлар / даромадлар / инвестицион қарорлар / long term assets / statistic view of evaluation / dynamic view of evaluation / residual value / property liability / continuity / accruing principles / expenses / incomes / investment decisions

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исманов И. Н.

Мақолада узоқ муддатли активларни тан олиш, баҳолаш ва ҳисобга олишда статик ва динамик ёндашувнинг моҳияти ва аҳамияти ҳамда молиявий ҳисоботларда узоқ муддатли активларни акс эттириш тамойиллари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME PECULIARITES OF LONG TERM ASSETS ACCEPTING AND ACCOUNTING

There is considers in the article essence of long term assets, apply of static and dynamic views in evaluating and assessment of long term assets in financial reporting.

Текст научной работы на тему «Узоқ муддатли активларни тан олиш, баҳолаш ва ҳисобга олишнинг айрим жиҳатлари»

Исманов И.Н.,

ФарFона политехника институти профессори, иктисод фанлари доктори

УЗОК МУДДАТЛИ АКТИВЛАРНИ ТАН ОЛИШ, БАХ,ОЛАШ ВА ^ИСОБГА ОЛИШНИНГ АЙРИМ ЖИ^АТЛАРИ

ИСМАНОВ И. Н. УЗОК МУДДАТЛИ АКТИВЛАРНИ ТАН ОЛИШ, БАЦОЛАШ ВА ЦИСОБГА ОЛИШНИНГ АЙРИМ ЖИЦАТЛАРИ

Маколада узок муддатли активларни тан олиш, бах,олаш ва х,исобга олишда статик ва динамик ёндашувнинг мох,ияти ва ах,амияти х,амда молиявий х,исоботларда узок муддатли активларни акс эттириш тамойиллари ёритиб берилган.

Таянч иборалар: узок муддатли активлар, бах,олашда статик ёндашув, бах,олашда динамик ёндашув, баланс киймати, мулкий алох,идалик, узлуксизлик, х,исоблаш тамойили, харажатлар, даромадлар, инвестицион карорлар.

ИСМАНОВ И.Н. НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ПРИЗНАНИИ, ОЦЕНКИ И УЧЕТА ДОЛГОСРОЧНЫХ АКТИВОВ

В статье раскрывается сущность долгосрочных активов, сущность и значение статических и динамических взглядов при учете и оценке, а также принципы отображения долгосрочных активов при финансовых отчетах.

Ключевые слова: долгосрочные активы, статический подход при оценке, динамический подход при оценке, балансовая стоимость, имущественная самостоятельность, непрерывность, принцип начисления, расходы, доходы, инвестиционные решения.

ISMANOV I.N. SOME PECULIARITES OF LONG TERM ASSETS ACCEPTING AND ACCOUNTING

There is considers in the article essence of long term assets, apply of static and dynamic views in evaluating and assessment of long term assets in financial reporting.

Keywords: long term assets, statistic view of evaluation, dynamic view of evaluation, residual value, property liability, continuity, accruing principles, expenses, incomes, investment decisions.

Узоц муддатли активларни тан олиш, бацолаш ва цисобга олишда уларнинг бухгалтерия балансида акс эттиришнинг статик ва динамик усуллари муцим ацамият касб этади. Активлар цийматини ушбу усуллар талабларидан келиб чициб балансда акс эттириш натижасида, мос равишда, статик баланс ва динамик баланс тузилади.

Статик усулга кура бухгалтерия баланси-ни тузишда узок, муддатли активларнинг ай-нан шу вактдаги киймати асос килиб олина-ди. Статик х,исобнинг асосий максади кор-хонанинг барча активларини сотишдан ол-ган фойдани уша вактда мавжуд булган кре-диторлик карзларни тулаш учун етарлили-ги туFрисидаги ахборотни беришдан иборат. Статик баланснинг устувор максади булиб, хужалик юритувчи субъектни маблаF билан таъминловчи шахслар уртасида таксимлаш учун ярокли булган активларнинг кийматини намойиш килиш х,исобланади.

XIX асрнинг охири-ХХ асрнинг бошлари-да хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги низолар буйича кабул килинган ажрим-лар мазмунида баланснинг асосий вазифаси мулкни бах,олашга каратилган. Хисоботлар, энг аввало, корхоналарнинг уз мажбурият-лари буйича тулов кобилиятига эга экан-лиги х,акида маълумот бериши лозим, деб х,исобланган. Статик баланснинг бош максади кредиторлар манфаатларини х,имоя килиш ва руй бериши мумкин булган банкротлик-нинг олдини олиш, деб таърифланган. Шу-нинг учун х,исобот тузишда бозор нархлари-ни асос килиб олиш ва корхона фаолияти-нинг пировард молиявий натижасини факат у тугатилгандан кейин х,исоблаб чикиш мумкин, деб эътироф этилган.

Реал тулов воситалари факатгина корхона активларини сотиш оркали аникланиши мумкин булгани учун кредиторлар:

х,исобот тузишда бозор нархларини асос килиб олиш кераклигини;

корхона фаолиятининг охирги молиявий натижасини факат у тугатилгандан кейин х,исоблаб чикиш лозим, деб таъкидлашган.

Узлуксиз фаолият тамойилига амал килинишини назарда тутган х,олда, х,укукшунослар корхонани сохта тугатишни, яъни инвентаризация якунлари буйича х,ар бир узок муддатли активларни уларнинг со-тилиши мумкин булган нархида бах,олашни тавсия этганлар. Шундай килиб, статик х,исоб доирасида жорий бозор нархларини баланс тузишда асос килиб олиш тартиби х,амда х,исоботга субъективлик элементи киритил-ган.

Мулкни бах,олашнинг объективлигини аниклаш мезони ва курсаткичи булиб айир-

бошлаш киймати х,исобланган. Одатда, айир-бошлаш киймати чакана ёки биржа бах,оси сифатида намоён булган. Айирбошлаш киймати бозорнинг объективлигига айнан шу тартибга кура корхона х,исобчилари х,ар бир х,исобот санасига объектнинг, унинг олдин-ги даврда кандай ба^оланганлигидан катъий назар, жорий кийматини аниклаши лозим эди. Амортизация тушунчасига балансда асосий воситалар кийматини пасайтириш, деб каралган. Бундан ташкари, бах,олаш балансда акс эттирилиши лозим булган активлар дои-расини кандай аниклаш масаласига боFлик булмаган ^олда куриб чикилган.

Активларни балансда акс эттиришга бун-дай тартибда ёндашиш, албатта, жорий ак-тивларга нисбатан туFри келиши мумкин, ле-кин узок муддатли активларга нисбатан бун-дай тартибни жорий этиш хатолик булар эди. Чунки узок муддатли активлар корхоналар фаолиятида бир неча х,исобот даври мобай-нида иштирок этиши ва даромад келтириши-ни назарда тутадиган булсак, уларни кайта ба^олаб, дастлабки кийматини узгартириб юбориш мумкин булади ва бунинг натижаси-да объективлик йуколади.

Бозор муносабатлари шароитида статик балансни тузиш тамойиллари куйидаги вази-фаларни ечиш имконини беради:

корхона мулки кийматини батафсил акс эттириш;

мулк эгалари ва кредиторлар х,укукларини х,имоя килиш;

риск микдорини аниклаш; корхона банкротга учраган вазиятда унинг мулкини кредиторлар ва мулкдорлар уртасида таксимлаш;

соликка тортиладиган базани шаклланти-риш максадида кичик тадбиркорлар фаолиятининг молиявий натижасини х,исоб тадбир-ларини утказмасдан аниклаш.

Статик баланс тамойилларидан солик конунчилиги меъёрларини купол равиш-да бузишга йул куядиган солик туловчилар устидан солик назоратини урнатишда фойда-ланиш мумкин.

XX асрда купчилик х,олларда амалда бозор ба^оси ^исобланадиган "адолатли киймат" тушунчаси пайдо булди. Бу эса бухгалтерия х,исобида дастлабки нархлар буйича бах,олаш тамойилининг ^укмронлигини шубх,а ости-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

га куйди. Ушбу холат корхоналарда статик хисобни жорий этиш ва статик балансни ту-зиш заруриятини тугдиради. Статик баланс аудит максадлари учун жуда кулайдир. Бирок амалиётда статик хисобни юритиш кушимча ишларни амалга оширишни такозо этади. Хозирги вактда бухгалтерлар бахолашнинг мантикан мувофик булмаган хар хил турла-ри, хисобнинг максадлари, вазифалари ва концепцияларини узида мужассамлаштир-ган битта анъанавий баланс тузишни маъкул курадилар.

Динамик хисоб - бу муайян вактга кор-хонага киритилган капиталнинг айланма харакатини балансда ифодалашга имкон бе-рувчи хисоб юритиш услубидир. Динамик балансда хисобнинг барча объектлари уларнинг таннархи буйича акс эттирилади. Динамик баланснинг устувор максади булиб капитал карама-каршиликларини акс эттириш ва мо-лиявий натижаларни даромадларнинг хара-жатлардан ортиб кетиши сифатида хисоблаб топишдан иборат. Бунда солиштирма даро-мадлар ва харажатларни максадга мувофик ва асосланган холда бирхиллаштириш ва фойдани хисоблашга урFу берилади. Бундай хисоблаш асосида активларга йуналтирилган куйилмаларнинг таннархига, яъни дастлабки нархларига эътиборни каратиш ётади. Реал молиявий ахволни акс эттириш иккинчи да-ражали максад булганлиги учун, активларни кайта бахолаш ва бозор нархларини куллаш керак эмас, деган тушунча бу ерда устун ту-ради.

Динамик балансда бахолашнинг бирхилли-ги тамойилига риоя килиниши лозим, чунки активларнинг хар кандай кайта бахоланиши молиявий натижаларни бузиб курсатилишига сабаб булиб колиши мумкин. Бахолашни тан-лашда захираларни харид килиш нархи ёки таннархнинг, бозор нархи ёки сотиш нархи-нинг энг паст булган нархларда бахолашни талаб килувчи эхтиёткорлик тамойилига риоя килиниши лозим. Энг паст нархлар тамойи-ли балансни идеал динамик талкин килишга мос келмайди, лекин шунга карамасдан унга устунлик берилади. Динамик талкин тараф-дорлари активларни балансда уларнинг таннархи (харид килиш киймати, ёки ишлаб чикариш таннархи, ёки ишлатиш киймати) буйича бахолашни афзал куришади, бундан

ташкари баланснинг реаллигини тасдиклаш услуби булиб факат даромадлар ва харажатларни хужжатли текшириш мумкин, деб уктирадилар, кайта санаш услублари эса ин-кор этилади1.

Динамик баланснинг узига хос хусусият-ларидан бири булиб харажатлар ва сарфлар уртасидаги фаркни аниклаш хисобланади. Харажатлар деганда, хаки туланган ёки туланиши лозим булган активлар тушунила-ди. Сарфлар деганда эса уз вазифасини ба-жара олмай колган, хисобдан чикарилган активлар тушунилади. Шунинг учун бухгалтерия хисобининг вазифаси харажатларнинг сарфларга айланишини туFри акс эттиришдан иборат булади.

Динамик балансда дебиторлик карздорлиги сифатидаги даромад билан даромадларнинг келиб тушиши уртасига катъий чегара куйилади. Даромадлар уз ичига нафакат хисобот даврининг тушумлари-ни, балки булажак сотишларнинг эхтимолий кийматини хам олиши керак. Дебиторлик карздорлигини хисобга олиш бухгалтерия регистрларида туловни кечиктирилганлиги учун фоизларни акс эттирмасдан юритили-ши керак. Бу балансда факат реал куйилган капитални акс эттириш зарурати билан ту-шунтирилади. Фоизлар "Фойда ва зарарлар" счёти буйича факат уларни тулаш пайтида акс эттирилади. Кредиторлик карз активларнинг, асосан, пул маблаFларининг келгусида-ги чикиб кетиши сифатида талкин этилади.

Динамик балансда ишчанлик обруси - бу сарфларга айланиши ва келажакда даромад келтириши лозим булган харажатдир. Шунинг учун мувофиклик тамойилига кура, кей-инги хисобот даврларида бу харажат аморти-зацияланади.

Динамик балансда амортизация узок муддатли актив кийматини кучириш жараёни сифатида куриб чикилиб, у активни ишлатиш шароитлари билан асосланади. Амортизация-ланадиган актив кийматининг таксимланиши актив келтирадиган нафга боFлик холда амалга оширилади. Бунда унинг тугатиш киймати олдиндан режалаштирилади, шунинг учун

1 Рудановский А.П. Анализ баланса. - М.: "Макиз", 1926. -С. 278.

1-расм. Узок, муддатли активла

амортизация меъёрлари активларнинг ишла-тиш муддатлари билан боFланмайди.

Динамик х,исобда амортизация активларнинг амортизацияси эмас, балки улар эски-ришини акс эттирувчи актив х,исобларга нисбатан контрактив сифатида акс эттирилади.

Узок, муддатли активларни тан олиш, бах,олаш ва х,исобга олиш тизимини шакллан-тириш муайян бир тамойилларга буйсуниши керак. Узок муддатли активларни х,исобга олишда бевосита кулланиладиган тамойил-лар 1-расмда келтирилган.

Биринчи тамойил - бу мулкий алох,идалик тамойили. Бу тамойилга мувофик корхона-нинг мулки ва мажбуриятлари мазкур корхона эгаларининг мулки ва мажбуриятла-рига аралаштирилмасдан, алох,ида-алох,ида х,исобга олинади. Мулкий алох,идалик тамойили иктисодий субъектнинг унинг эгаси-га нисбатан юридик мустакиллигини таъмин-лайди.

Мулкий алох,идалик тамойилининг мох,ияти, ах,амияти уни статик ва динамик баланс тузишда кулланиши Э.Шмаленбах ва Ж.Ришарларнинг статик ва динамик баланс

1 МХ.ХС ва БХ.МС асосида муаллиф томонидан тузил-ган.

<и х,исобга олиш тамойиллари1

х,исоботи назариясига баFишланган асарлари-да атрофлича келтиритилган. Чунончи, ушбу асарда мулкий алох,идалилик тушунчасининг мазмуни мазкур тушунчанинг кайси х,исоб (статик ёки динамик) йуналишга боFликлиги билан фаркланган. Бу олимларнинг фикрича, "динамик бухгалтерия х,исоби - бу корхонани тугатиш мумкинлигидан катъий назар, унинг самарали хужалик фаолиятининг узлуксиз ёки киска оралик вактлар ичидаги холатини кайд килиб бориш максадидаги х,исобга олиш ти-зимидир. Динамик бухгалтерия х,исоби кор-хонанинг узлуксиз фаолият юритиш тамойи-лига асосланади.

Статик бухгалтерия х,исоби - бу корхона-нинг барча активларини сотиш пайтида, ун-дан тушган маблаFлар унинг кредиторлик карзларни коплашга етарлими ёки йуклигини аниклаш имконини берадиган х,исоб тизими-дир. Статик бухгалтерия х,исоби корхона фаолиятининг узлуксизлик тамойилига зиддир"2.

Молиявий х,исобот концепциясига мувофик, мулкий алох,идалик тамойилида бухгалтерия х,исобини динамик юритиш асос

2 Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. / Под ред. Я.В.Соколова. - М.: "Финансы и статистика", 2000. -С. 44.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

килиб олинади ва динамик бухгалтерия ба-ланси тузилади.

Мулкий алох,идалилик тамойили корхо-на активларини бошка корхоналар актив-ларидан алох,ида ажратилган х,олда х,исобга олиб боришни такозо этади. Мазкур тамой-илга мувофик, корхонанинг бухгалтерия ба-лансида корхонага тегишли булган мулклар-гина уз аксини топади. Корхонанинг назора-ти остида булган, аммо корхонанинг мулки х,исобланмаган активлар бухгалтерия балан-сидан ташкари счётларда акс эттирилади.

Узок муддатли активларни мулкий алох,идалик тамойилига кура тан олиш ва бухгалтерия балансида акс эттириш 2-расм-да келтирилган тартибда амалга оширилади.

Молиявий х,исоботнинг халкаро стандар-ти (МХХС) талабларига кура, узок муддатли активлар бухгалтерия балансида акс эттирилади, улар туFрисидаги маълумотлар ёри-тиб берилади. Бухгалтерия х,исобининг мил-лий стандартлари (БХМС) талабларига кура эса узок муддатли активлар туFрисдаги ах-борот бухгалтерия балансида, шунингдек, "Асосий воситалар х,аракати туFрисидаги х,исобот"да (факатгина асосий воситалар-га тегишли булган кисми) ёритиб берилади. Бизнинг фикримизча, узок муддатли ак-тивларнинг факатгина бир объектига тегишли ахборотни молиявий х,исобот таркибида алох,ида шаклда бериш етарли эмас. Чунон-чи, ушбу х,исобот шакли МХХСда х,ам кузда тутилмаган. Корхоналарда асосий восита-лардан ташкари, узок муддатли активлар-нинг бошка турлари х,ам мавжуддир. Шу боис "Бухгалтерия х,исоби туFрисида"ги конуннинг 16-моддасида келтирилган "Асосий воситалар х,аракати туFрисидаги х,исобот"ни бекор килиб, унинг урнига, узок муддатли активлар х,аракати туFрисидаги маълумотни молиявий х,исоботга илова тарикасида келтириш-ни максадга мувофик, деб х,исоблаймиз.

Бухгалтерия х,исобини тартибга солувчи конунлар х,амда Фукаролик кодекси уртасида мулкий алох,идалилик тамойилининг маъ-носини талкин килишда айрим зиддиятли-клар мавжуд. Жумладан, Фукаролик кодек-сига мувофик мулкий алох,идалилик тамой-илида нафакат мулкий х,укукнинг мавжудли-ги, балки унинг ишончли бошкарув асосида эътироф этилиши х,ам тушунилади. Мулкий

алох,идалилик тамойилини талкин килишнинг юридик тушунчаси бухгалтерия ^исоби ту-шунчасига караганда кенгрокдир.

МХХСда мулкий ало^идалилик тамойили асосий тамойиллардан х,исобланмайди. Агар-да компания фойда олишни назорат кила билса, у х,олда ижарага олинган мулк унинг активи булиб х,исобланади. 17-сон МХХС "Ижара"га асосан, операциялар узининг юридик шаклига эмас, балки мох,иятига кура ^исобга олинади ва х,исоботда курсатилади. Молиявий ижара шартномасининг юридик шакли ижарага олинаётган активга эгалик х,укукининг утишини кузда тутмаслиги мум-кин. Шунга карамай, ижарачининг бухгалтерия балансида молиявий ижарани корхонанинг активи сифатида акс эттириш талабла-рини кузда тутади. 17-сон МХХС "Ижара"да шундай кайд этилади: "Агар бундай ижа-ра операциялари ижарачининг балансида курсатилмаган булса, бунда иктисодий ре-сурслар ва мажбуриятлар даражаси сунъий пасайтирилган деб каралиб, молиявий муно-сабатлар бузилганлигини билдиради"1.

Статик ^исоб концепциясига биноан, бар-ча ижарага олинаётган воситалар, опера-тив ёки молиявий ижара шартномаси буйича олинган активлар булишидан катъи назар, балансга киритилмаслиги ва балансдан ташкари счетларда акс эттирилиши керак. Динамик х,исоб концепцияси эгалик х,укуки деган тушунчани эътиборга олмайди. Ушбу концепция нуктаи назаридан, корхона фой-даланадиган х,ар кандай актив бухгалтерия балансида курсатилиши керак.

Бизнинг фикримизча, узок муддатли активларни х,исобга олишда мулкий алох,идалик тамойили билан юридик шаклдан иктисодий мазмуннинг устуворлиги тамойили уртасида узвий боFликлик булиши зарур. Бундан ташкари, ушбу икки тамойилнинг амал килиши даромад ва харажатларнинг мутано-сиблик тамойилига асосланган булиши ло-зим. Мулкдан фойдаланувчи активлардан фойдаланиш натижасида иктисодий наф олар экан, у х,олда мулкнинг юридик х,укуки актив-ларнинг бухгалтерия балансида акс эттириш-га асос булмаслиги керак.

1 Молиявий хисоботнинг халкаро андазалари (рус ти-лидаги нашри). - М.: "Аскери- АССА",1998. -384-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

Узок; муддатли активни тан олишни давом эттиради

2-расм. Узок, муддатли активларни тан олиш ва бухгалтерия балансида акс эттириш1

БУХГАЛТЕРИЯ ХИСОБИ ВА АУДИТ / БУХГАЛТЕРСКИЙ УЧЕТ И АУДИТ 55

Узок; муддатли активларни тан олиш ва бухгалтерия балансида

акс эттириш алгоритми

У зоц муддатли активлар буйича пул оцимларини олиш хукуки тугамадими?

Ха Узок муддатли активни

тан олиш тухтатилади

Иук

Корхона у зон муддатли активлар буйича пул окдмларини олиш ваколатини бопщага бермаганми?

Йук;

Корхона узоц муддатли активлар буйича пул окдмларини утказиб бериш мажбуриятини олганми?

Иун

Узок муддатли активни тан олиш давом эттирилади

Корхона узок; муддатли активлар буйича олинадиган наф ва рискларни бопщага бевганми?

1

ЙУК

Корхона узок; муддатли активлардан олинадига наф ва рискларни узида саклаб кщганми?

Иук

Узок; муддатли активни тан олиш тухгатилади

Узок; муддатли активни тан олиш давом эттирилади

_| Иук

Корхона у зоц муддатли активларни назорат кдлишни узида сакдаб цолдими?

Иук

Активни тан олиш тухгатилади

Бухгалтерия хисоби амалиёти ва юридик талкин нуктаи назаридан келиб чикиб узок муддатли активлар хисобига мулкий алохидалик тамойилини куллаш куйидагича ташкил этили-ши мумкин: шахсий мулкчилик, хужалик юри-тиш ёки оператив бошкарув хукукида булган узок муддатли активлар бошка юридик шах-сларнинг узок муддатли активларидан ажра-тилган холда хисобга олинади.

Узок муддатли активлар хисоби негизи-да ётувчи кейинги мухим тамойил - бу фао-лиятнинг узлуксизлигидир. Ушбу тамойил кор-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

хонани бир маромда фаолият юритишини ва якин келажакда уз фаолиятини давом этти-ришини билдиради. Узлуксизлик тамойили-га асосан, корхонада уз фаолиятини тугатиш ёки кискартириш нияти булмайди ва шунинг учун унинг мажбуриятлари урнатилган тартиб-да кондирилади.

Фаолият узлуксизлиги тамойили корхона активларини бахолаш усулларини танлаш имконияти асосида юзага келади. Профессор Я.В.Соколовнинг таъкидлашича, хукумат томонидан утказиладиган асосий воситаларни кайта бахолаш фаолият узлуксизлиги тамой-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

илининг мунтазам равишда бузилишига олиб келади1. Бизнинг фикримизча, утказиладиган кайта бах,олаш мазкур тамойилнинг бузилишига олиб келмайди. Мазкур тамойил асосида активларни узгармас бах,оларда х,исобга олиш эмас, балки фаолият юритаётган корхонани тан олиш ётади.

Динамик х,исоб концепциясига биноан, асосий воситаларни дастлабки ёки тикланиш бах,олари асосида бах,олаш корхона активла-рининг рентабеллигини х,исоблаш учун за-рур. Корхона фаолияти узлуксизлиги тамой-или мос келиш тамойили билан солиштири-лиши лозим, яъни унга кура, харажатлар уша х,исобот даврига шундай мос келиши керак-ки, шунга яраша даромад олинган булиши ке-рак. Инфляциянинг усиб борувчи ва тайёр мах,сулотнинг нархни оширишга олиб келувчи даражаси мазкур корхонанинг асосий восита-ларини кайта бах,олаш заруриятини келтириб чикаради.

Фаолият курсатаётган корхона учун узок муддатли активларни бах,олаш баланс киймати буйича амалга оширилади, бу ерда баланс киймати деганда дастлабки киймати, шунинг-дек, жорий тикланиш, ёки утказилган кайта бах,олашлар ёрдамида х,исоблаш, ёки эксперт йули билан аникланган жорий бозор бах,олари тушунилиши мумкин. Чекланган хизмат мудда-тига эга булган узок муддатли активлар учун мазкур муддат давомида дастлабки киймат тизимли равишда камаяди. Шунга асосланиб, корхонанинг бухгалтерия балансида узок муддатли активлар колдик кийматда кайд этила-ди. Агар корхона уз фаолиятини тугатса, кор-

хона фаолиятининг узлуксизлик тамойили бу-зилади. Бундай шароитда корхона мулкини бах,олаш усулини узгартириш лозим.

Уз фаолиятини тугатаётган корхона учун узок муддатли активларни бах,олашда со-тиш киймати усули кулланилиши лозим. Бунда куйидаги х,олатлар вужудга келиши мумкин:

юридик шахснинг узок муддатли активла-рини сотиш киймати кредиторлик карзларини коплаш учун етарли булади;

юридик шахснинг узок муддатли актив-ларини сотиш киймати кредиторлар талаби-ни кондира олмайди ва улар узларига тегиши мумкин булган улушнинг бир кисмини олади;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

юридик шахснинг узок муддатли активла-рини сотиш киймати карзлардан анча куп ва у карзларни тулалигича коплаш учун етарли булади.

Шундай килиб, корхона фаолиятининг узлуксизлик тамойилини узок муддатли активлар бухгалтерия х,исобига татбик этиб, куйидагича ифодалаш мумкин: фаолият олиб бораётган корхонанинг узок муддатли актив-лари баланс киймати (дастлабки, жорий ти-кланувчи, жорий бозор бах,олари, колдик бах,олар)да бах,оланади. Корхона фаолияти тухтатилиб, оралик тугатиш баланси ту-зилаётганда узок муддатли активлар сотиш киймати буйича бах,оланади. Тан олиниб бах,оланган ва х,исобга олинган ^амда моли-явий х,исоботларда акс эттирилган узок муддатли активлар туFрисидаги маълумотлар-нинг объективлигини таъминлайди. Бу эса, уз навбатида, объектив инвестицион карорлар кабул килинишини таъминлайди.

Адабиётлар:

1. Исманов И.Н. Узок муддатли активларни бах,олаш. // "Узбекистон кишлок хужалиги", 2008, № 1. -28-б.

2. Молиявий х,исоботнинг халкаро андазалари (рус тилидаги нашри). - М.: "Аске-ри- АССА", 1998. -384-б.

3. Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. / Под ред. Я.В. Соколова. - М.: "Финансы и статистика", 2000. -С. 44.

4. Рудановский А.П. Анализ баланса. - М.: "Макиз", 1926. -С. 278.

5. Соколов Я.В., Палий В.Ф., Ремизов Н.А. и др. Реформа бухгалтерского учета. Российские и международные стандарты. Практика применения. - М.: "Книжный мир", 1998. -С. 13.

1 Соколов Я.В., Палий В.Ф., Ремизов Н.А. и др. Реформа бухгалтерского учета. Российские и международные стандарты. Практика применения. - М.: «Книжный мир», 1998. -С. 13.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.