Научная статья на тему 'УЗОҚ МАСОФАЛАРГА ЮГУРУВЧИЛАРНИ КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИДА ТАКТИК ҲАРАКАТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ'

УЗОҚ МАСОФАЛАРГА ЮГУРУВЧИЛАРНИ КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИДА ТАКТИК ҲАРАКАТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
408
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИК / УЗОқ МАСОФАГА ЮГУРИШ / КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК / МАШғУЛОТ / ТЕХНИК ТАКТИК ТАЙЁРГАРЛИК

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Умматов Н.Р.

Ушбу мақолада спорт такомиллашуви босқичида узоқ масофага югурувчилар учун ишлаб чиқилган тактик тайёргарлик методикасини турли вариантларда қўллаш ва уларни спорт натижаларига таъсир этиш имкониятлари илмий асосда очиб берилган.В данной статье раскрываются научно обоснованные возможности применения разработанной методики тактической подготовки бегунов на длинные дистанции в различных вариантах, а также эффективность влияния на спортивные результаты.This article highlights scientifically substantiation opportunities of tactical training of developed method for long distance runners in various embodiments, as well as the effectiveness of influence on sports results.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЗОҚ МАСОФАЛАРГА ЮГУРУВЧИЛАРНИ КЎП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИДА ТАКТИК ҲАРАКАТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ»

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Диццат Курсатмаларни бехато бажариш Бажарилаётган буйрукларнинг ноаниклиги, машкларни бажаришда хатолар Буйрукларнинг секин бажарилиши

Хол-ахвол (кайфият) Хеч кандай шикоят йук Чарчок, нафас кисилиши, юрак уриши шикоятлари Бош огриги, кукрак сохасида ачиш, кунгил айниши

2-жадвалда чарчоги уч хил: энг катта, ахамиятли, катта даражаларга булинган спортчининг асосий чарчок аломатлари такдим этилган. Шунингдек, чарчокнинг олтита аломати: нафас, харакат, тери ранги, терлаш, диккат ва хол-ахвол (кайфият) ажратиб курсатилган. Чарчок даражалари жадвалда таклиф этилган ушбу аломатлар укув-машгулот жараёнидаги машкларни бажаришда спортчи организмининг чар-чаш холатларини мониторинг килишга имкон беради.

3-жадвал

Маииллот юкламаларини ташкил этиш ва утказишда спортчи-ларнинг ахво.шнн (кайфияти) мониторинг цилиш (балларда)

т/р Организмнинг даражаси, холати Балл

1. Аъло даражада 10

2. Яхши ишчанлик, яна ишлаш истаги 9

3. Урта холат, яна ишлаш истаги 8

4. Урта даражадан паст, енгил толикиш 7

5. Машгулотдан кейин чарчаш, оёкларда огирликни хис килиш 6

6. Кучли чарчок 5

7. Жуда кучли чарчок, мушакларда огрик хисси 4

8. Холсизлик 3

9. Касаллик 2

10. Касаллик, ётокли тартиб (ётокда дам олиш)

3-жадвалда организм холатининг 10 дан 1 гача балларда келтирилган унта даражаси тавдим этилган. Шунингдек, жадвалда организмнинг унта холати ва укув-машгулот жараёнини ташкил этишда ушбу холат-лар мониторинга тавдим этилган, бу эса машгулот ва му-собака юкламаларини тугри меъёрлашга имкон беради.

Хулоса килиб айтадиган булсак, 1,2,3-жадвалларда такдим этилган параметрлар спортчиларнинг куп йил-лик тайёргарлик тизимида укув-машгулот жараёнини анча самарали олиб боришга имконият яратади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси туррисища"™ ПФ-4947-сон Фармони (Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда, 20-сон).

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январ-даги "Узбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни янада такомиллаштириш ва оммалаштириш чора-тадбирлари туррисища" ги ПФ-5924-сонли фармони. Lex.uz Lex.uz.

3. Волков НИ. Биоэнергетика спорта: монография / Н.И. Волков, В.И. Олейников. - М.: Советский спорт, 2011. - 160 с.

4. Кулаков В.Н. Программирование тренировочного процесса высококвалифицированных бегунов на средние, длинные и сверхдлинные дистанции: автореф. дис. д-ра. пед. наук / В.Н. Кулаков. - М., 1995. - 48 с.

5. Рахматов Н.А., Махмудов Т.М., Мирзаев С. Чидамкорликнинг биокимёвий асослари ва уни ривожлантириш услублари //Биокимё: Дарслик. - Т., 2007. - Б. 390-396.

6. Югуриш ва юриш буйича мусобакрларни утказиш кридалари // Енгил атлетика: Укув кулланма. - Т., 2007. - Б. 98-100.

Муаллиф билан богланиш учун:

info@namdu.uz

Мустакил изланувчи Н.Р. УММАТОВ1

Щаманган давлат университети Наманган шахри, Узбекистон

УЗОЦ МАСОФАЛАРГА ЮГУРУВЧИЛАРНИ КУП ЙИЛЛИК ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИДА ТАКТИК ХДРАКАТЛАРНИ ЦУЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ

Annotation

Аннотация

В данной статье раскрываются научно обоснованные возможности применения разработанной методики тактической подготовки бегунов на длинные дистанции в различных вариантах, а также эффективность влияния на спортивные результаты.

Ключевые слова: физическая подготовка, бег на длинные дистанции, многолетняя подготовка, тренировка, технико-тактическая подготовка, спортсмены.

Ушбу маколада спорт такомиллашуви боскичида узок масофага югурувчилар учун ишлаб чикилган тактик тайёргарлик методикасини турли вариантларда куллаш ва уларни спорт натижаларига таъсир этиш имкониятлари илмий асосда очиб берилган.

Калит сузлар: жисмоний тайёргарлик, узоц масофага югуриш, куп йиллик тайёргарлик, машгулот, техник-тактик тайёргарлик.

This article highlights scientifically substantiation opportunities of tactical training of developed method for long-distance runners in various embodiments, as well as the effectiveness of influence on sports results.

Key words: physical training, long-distance running, long-term training, training, technical and tactical training, athletes.

CM CM

о

CM

ro та t

0 ü w

1

Узок масофага югурувчиларни куп йиллик тайёргарлиг жараёнида тактик тайёргарликни боскичма-боскич шакллантириш спортчиларни спорт натижаларини юксалишига замин яратади. Крлаверса, мусобака жараёнининг самарадорлиги югуриш давомида тактикани куллаш ва югуриш техникасини аъло даражада бажариш билан белгиланади. Чунки югуришда техник харакатларни амалга ошириш спортчининг энергия сарфини тежалиши билан узаро

богликдир. Шунинг учун югуриш техникасини яхши узлаштириш спортчи харакатида энергия сарфини тежаш баробарида спорт натижасини юксалтиришга хизмат килади. Биз томонимиздан узок масофага югурувчиларни спорт натижаларини киёсий тахлил этганимизда, республика чемпионатларида биринчи уринни кулдан бермасдан келаётган спортчиларни курсатган натижалари жуда юкори куринсада, аммо халкаро мусобакаларда курсатилаётган натижалардан

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

бир мунча ортда колаётганлигини курсатмокда. Бундай натижаларни курсатиши бизнинг фикримизча, тайёргарлик даврида такомиллаштирилиши лозим булган техник-тактик тайёргарлик омилларини етарлича узлаштирилмагани сабабли ортда колаётганлигимиз педагогик тахлил жараёнида аникланди.

Маълумки, узок масофаларга югуришда спорт натижалари ва ракобатнинг кучайиши спортчилар тайёрлаш тизимида соха вакилларини машгулот жараёнларини илмий асосда ташкил этишни талаб этмокда. Бу сохада етакчи булган давлатлар Кения, Эфиопия, Уганда, Буюк Британия, Испания ва бошка-лар каторида сунгги йилларда юртимиз спортчилари хам Осиё микёсида етакчи хисобланиб келмокдалар.

Аммо шунга карамай, хали жойлардаги спорт мактабларида, таълим муассасаларида фаолият курсатаётган спорт тугаракларида утказилаётган машгулотлар ва мусобакалар сифати ва самарадорлигини етарли деб булмайди. Жумладан, азалдан Олимпия уйинлари дастуридан жой олган енгил атлетика республикамиз буйлаб мунтазам утказилиб келинаётган барча мусобакаларда, хусусан, "Умид нихоллари", "Баркамол авлод", "Универсиада" каби мусобакалар таркибидан жой олган булсада, хали ушбу спорт тури буйича жахон микёсда ракобатлаша оладиган спорт натижасини курсата оладиган спортчилар етиштирилмаяпти.

Агар енгил атлетиканинг мазкур ихтисослиги буйича укув-машгулот ва такомиллашув гурухларида шугулланаётган спортчиларнинг тайёргарлик даврига мансуб умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик боскичларида утказилаётган машгулотлар мазмуни, хажми, шиддати ва йуналиши нисбатан максадга мувофик деб тан олинса, тайёргарликнинг мусобака олди ва мусобака боскичларида кулланиладиган техник-тактик тайёргарлик компонентлари замон талаблари даражасида шаклланмаган. Шунингдек, ушбу боскич ва даврларда спортчилар галабага эришишга етакловчи тактик харакатларни хам куллашни куп йиллик тайёргарликни режалаштиришда катта ахамият касб этиши билан бугунги кунда соха мутахассислари томонидан долзарб масалалар сифатида караб келинмокда.

Тадкикотнинг максади. Узок масофага югурувчи спортчиларни куп йиллик машгулот жараёнида техник тайёргарлигини назорат килиш оркали спорт натижаларини яхшилаш.

Тадкикот вазифалари:

- мавзуга оид илмий услубий, укув адабиётларни урганиш ва тахлил этиш;

- узок масофага югурувчиларни жисмоний тайёргарлигини аниклаш;

- узок масофага югурувчиларни машгулот

жараёнида тежамли югуриш техникаси ва тактикасини шакллантириш дастури асосида, мусобакаларга тайёрлаш микроциклини ишлаб чикиш.

Тадкикот натижалари ва уни мухокамаси. Югуриш тактикасини куллашнинг энг яхши варианти, купчилик тан олганидек, тез старт олиш, масофа буйлаб бир маромда югуриш хамда марра якинида тезликни бирмунча ошириб югурушни талаб этишдир. Масофада югуриш суръатини узгартириш вактида олдин ишлаб чикилган вариантларни кулламас эканмиз, охир-окибат организимни чарчаб колишига олиб келади, колаверса, ушбу кулланилган усул факат тактик нуктаи назардан узини оклаши мумкин. Демак, масофа буйлаб бир маромда югурмаслик кувватни тежамсиз сарфлашга олиб келади. Натижада белгиланган вактда масофани югуриб утиш имкониятини чеклайди. Шунинг учун хам бу фазилатни доим тарбиялаб боришга тугри келади, акс холда, бошка югурувчилар билан бир тоифага кирадиган спортчи, агар шундай тактик куролга эга булмас экан, хар доим тартибсиз югуриш окибатида тактик режадаги натижага эришолмайди.

Сунгги утказилаётган халкаро мусобакаларда руй бераётган тактик усулни тахлил киладиган булсак, стартга чиккан спортчилар ракибларини пухта урганиб мусобака жараёнида айрим тактик усулларни куллаш асосида голиб булмокдалар. Жахон спорт амалиётида енгил атлетиканинг узок масофаларга югуриш турларида чидамлиликни тарбиялашда "фартлек" усули мавжуд булиб, унда спортчилар маълум бир масофани юкори тезликда босиб утиб кейин яна доимий тезлигида югуришни давом эттириши мумкин. Бир оз вакт утиб бу ишни яна кайтариб масофа буйлаб югуришни давом эттирадилар. Масофанинг узунлигига караб тезланиб югуриш масофаси узайиб боради. Агар 3000 метр ёки 5000 метрга югуриш масофаларида асосан бир айлана 400 метрга булиб амалга оширилади. 10 000 метр масофага югуришда эса бу масофа 600-800 метр булиши мумкин. Шу тарика масофа буйлаб югуриш вактида жисмоний тайёргарлиги паст спортчилар секин аста ортда кола бошлайдилар. Тактикани уз вактида тугри куллаган спортчилар голибликни кулга киритиш улуши бошка спортчиларга нисбатан ортиб боради ва голиб булиш имкониятлари кенгаяди.

Биз куйида ушбу тактикани куллаш учун масофаларни югуриб утишда тахминий вакт меъёрларини тавсия этиш оркали спортчиларни республика ва халкаро мусобакаларда стартга чикиш жараёнида тактикани куллаш методикасини ишлаб чикдик. Ишлаб чикилган методика жадвалда берилди.

см см о см

го га

0 ^

и

1

с го

№2-2022

www.fansports.uz

13

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Жадвал

Узоц масофаларга югурувчи спортчиларни масофаларни булаклаб югуриб утиш тактикаси

Масофалар Асосий тезлик Тактик тезлик Финиш

3000 м 0-1000 м 1000-2000 1000-2000 2000-3000 2600-3000

3.00-3.05 2.58-3.00 2.50-2.52 2.48-2.50 0.58-1.00

5000 м 0-2000 2000-5000 0-3000 3000-5000 4000-5000

3.16-3.20 3.15-3.12 3.05-3.06 3.03-3.05 2.58-3.00

10000м 0-5000 5000-10000 0-5000 5000-10000 9000-10000

3.30-3.24 3.25-3.20 3.20-3.12 3.15-3.17 3.05-3.10

Ярим марафон (21 097.5 м) 0-10 км 10 км-20 км 0-10 км 10 км-20 км 18 км-20 км

3.45-3.50 3.40-3.45 3.30-3.35 3.25-3.30 3.10-3.12

СМ

см о см

го га t

0

w

1

Ушбу берилган жадвал асосида спортчилар турли масофаларда уз имкониятларидан келиб чикиб тактик харакатларини амалга ошириши мумкин. Яъни 3000 метр масофага тахминан режалаштирилган югуриш вакти 8:50.0-9:00.0 дакика булганда дастлабки 1000 метрни босиб утиш тезлиги 3:00.0-3:05.0 дакикани ташкил этган булса, биз томонимиздан ушбу масофани 2:50.0-2:52.0 дакикада югуриб утишни тавсия бердик ва масофа давомида асосий тезлик булган 3:00.0-3:05.0 дакика югуриш тезлигида давом эттиради. Иккинчи 1000 метрли масофани 2:58.0-3:00.0 дакикада босиб утиш зарур, тактикани куллаш натижасида бу тезлик 2:48.0-2:50.0 дакикада югуриб утиш тавсия этилади. Бу холатда 2-3 марта 400 метрлик кесмаларни 60-63 сония тезликда югуриб утиш оркали ушбу тактик харакатларни узлаштириш мумкин. Шунингдек сунгги 1000 метрлик булакни 2:38.0-2:45.0 дакика ва охирги 400 метрни 58-60 сонияда босиб утиш тавсия килинади (1-расмга каранг).

Узок масофага югурувчилар 5000 м.га 15:40.016:00.0 дакика ва 10000 м.га 33:30.0-34:00.0 дакикада булганда айнан шу тактикадан фойдаланиш мумкин. Агар спортчи бу масофани босиб утиш тезлигини узгартирмокчи булса, унда мураббийни курсатмасига караб узгартириш мумкин. 5000 метр ва 10000 метр масофаларга югуришда режалаштирилган натижаларни кайд этиш учун спортчилар томонидан кулланиладиган тактика хар 1000 м.лик булакларни югуриш давомида биринчи ва иккинчи 1000 м.ликни асосий гурух билан югуриш тавсия этилади ва иккинчи ва учинчи 1000 м.лик булакдан бошлаб 400 метр тезланиб 400 метр асосий тезликда югу-риш, туртинчи ва бешинчи 1000 м.лик булакда эса тактикани куллашида 600 м.дан ишлаш тавсия этилади. 10000 метр масофага югуришда хам шун-дай давом эттириш мумкин. Лекин бунда югуриш тезлиги бирмунча пастрок булади, яъни еттинчи ва саккизинчи 1000 м.лик масофани югуришни такрорлашда тактикани куллаш тавсия этилади. Охирги 400-800 мертни спортчи уз имкониятини 9095 % тезликда югуриб утиш зарур.

Ярим марафон масофасига югуришда юкоридаги тактикани куллаш хар 5000 м.лик булакларда кулланса

югуриш натижаси самаралирок булади ёки ракиб спортчиларининг тактик харакатларига караб хам уз тактикасини олдиндан ишлаб чикилган вариантлар асосида узгартириш мумкин (1-расмга каранг).

1-расм. Узоц масофаларга югурувчи спортчиларни масофаларни булаклаб югуриб утиш тактикаси

Хулоса. Узок масофага югурувчиларни тактик тайёргарлигини ривожлантириш буйича утказилган адабиётлар тахлили шуни курсатдики, айнан тактик тайёргарлик буйича етарлича тадкикотлар утказилмаганлиги педагогик тадкикот жараёнида аникланди.

Спортчилар куп йиллик тайёргарлик даврларида купрок чидамлилик ва умумий жисмоний тайёргарликка эътибор каратар экан. Агарда, ушбу тайёргарлик жараёнига тактик жараёнларни биргаликда кушиб олиб борилса, спортчининиг натижаси янада юкори булиши мумкин.

Шуни эътиборга олиш керакки, агар спортчи мусобакаларда биз томонимиздан таклиф этилаётган тактик режани узининг индивидуал холатидан келиб чикиб спорт амалиётида кулласа юкори спорт натижасига эришиш мумкин.

Ушбу тактикани куллаш учун спортчининг жисмоний тайёргарлиги хам етарли даражада шаклланган булиши зарур. Буни мураббий томонидан доимий назорат килиб бориши келгусида спортчининг натижасини усишига имкон бериб, шахсий рекорд натижаларини янгилаши шубхасиздир.

Адабиётлар.

1. Olimov M.S. O'rta masofaga yugurish shiddati va uni nostandart yondoshuv asosida shakllantirish (Yengil atletikachi-talabalar misolida) Monografiya. - Chirchiq 2018 y. 199 b.

2. Уилмор Д.Ж., Костилл Д.Л. Физиология спорта. - Киев: Олимпийская литература, 2001. - 504 с.

3. Суслов Ф.П., Королев Г., Кулаков В.Н. Бег на средние и длинные дистанции: система подготовки. - М.: ФиС, 1986. - №12. - С. 5-6.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Олимов М.С. Узок масофага югурувчи спортчи-талабаларни мусобакаларга тайёрлаш услубияти. п.ф.н., диссертацияси автореферати. - Т. 2011 йил. 46 б.

5. Солиев И.Р. Юкори малакали узок масофага югурувчи спортчи кизларни тайёргарлик машFулотлари ва мусобака жараёнининг киёсий тахлили. УзМУ ХАБАРЛАРИ. Тошкент. 2018 йил №1/1 2018й. 171-174 бетлар.

6. Mirzatillayev, I., Baratov, A., Saydqulov, Z., Aqmonov, B., & Xaydarov, B. (2021). O'quv mashg'ulot guruhlarida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik davrida jismoniy yuklamalarni me'yorlashtirish. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 298-303.

7. Yusupov, I. A., Ismoilova, D. T., Shirinov, S. B., Mamaraimov, S. X., & Normurodov, N. B. (2021). O'zbekiston yengil atletikachilarining chet el musobaqalarida 2018-2021-yilllardagi ishtiroki tahlili. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 304-312.

8. Sayidqulov, V. Z., Baratov, A., Xaydarov, S. B., Aqmonov, O. B., & Mirzatillayev, I. I. (2021). Nayza uloqtiruvchilarni kuch qobilyatini rivojlantirish. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 363-368.

9. Солиев, И. Р. (2021). Токио (Япония) шахрида булиб утган XXXII Олимпия уйинларида спортнинг енгил атлетика тури буйича утказилган мусобакаларнинг тахлили. Fan - sportga, 13-15.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.