Научная статья на тему 'ЎРТА МАСОФАГА ЮГУРУВЧИ СПОРТЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ ТАЙЁРГАРЛИК ДАВРИДА ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ'

ЎРТА МАСОФАГА ЮГУРУВЧИ СПОРТЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ ТАЙЁРГАРЛИК ДАВРИДА ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
44
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СПОРТ НАТИЖАЛАР / ИЛғОР ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР / ТЕХНИК-ТАКТИК ҲАРАКАТЛАР / ЎРТА МАСОФАГА ЮУГУРУВЧИЛАР / МОДЕЛЛОВЧИ ШАРОИТЛАР

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Хўжамкелдиев Ғ.С.

Ушбу мақолада ўрта масофага югурувчи спортчиларнинг мусобақа олди тайёргарлик даврида психологик тайёргарликни ўрни ва аҳамияти бўйича тўхталиб ўтилган. Бунда спортчиларни масофани ва вақтни ҳис қилиш бўйича биз томонимиздан ишлаб чиқилган баҳолаш мезони орқали уларнинг натижаларини қиёсий таҳлили кенг ёритилиб берилган.В данной статье были затронуты роль и значение психологической подготовки в предсоревновательном периоде подготовки спортсменов, бегущих на средние дистанции. В статье была широко освещено в сравнительном анализе результаты с помощью разработанных нами критериев оценки с точки зрения восприятия дистанции и времени спортсменов.In this article, the role and importance of psychological training in the pre-competition period of training of athletes running at middle distances were discussed. The Bund was widely covered in the comparative analysis of their results using the evaluation criteria developed by us in terms of the perception of the distance and time of athletes.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА МАСОФАГА ЮГУРУВЧИ СПОРТЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ ТАЙЁРГАРЛИК ДАВРИДА ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ»

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Улчаш лозим булган вакт оралиги канча куп булса, спортчилар томонидан йул куйиладиган хато вакти шунча куп булади, боз устига ушбу конуният спорт малакасига боглик булмайди.

Адабиётлар:

1. Чой, С.М. Тхэквондо. Основы олимпийского спарринга / Сунг Мо Чой. - Ростов-на-Дону: Изд-во «Феникс», 2002. - 320 с.

2. Ripoll, H. Analysis of information processing, decision making, and visual strategies in complexproblem solving sport situations / H. Ripoll // Human Movement Science. - 2005. - № 14. - р. 325-349.Manfred, V. Reacthion time in taekwondo / Vieten Manfred // Sports Biomechanics. - 2007. - p. 293-296.

3. Плотников, А.О. Пути повышения объема внимания юных тхэквондистов в условиях спортивного поединка [Электронный ресурс] / А.О. Плотников // Современные проблемы науки и образования. - 2018. - № 2. - Режим доступа http://science-education.ru/ru/article/view?id=27439 (дата обращения 12.03.2018).

УУК (УДК, UDC): 796.01: 159.9:422.1

Уцитувчи

F.C. ХУЖАМКЕЛДИЕВ1

Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университета, Чирчиц шахри, Узбекистан

УРТА МАСОФАГА ЮГУРУВЧИ rï"™^ СПОРТЧИААРНИНГ МУСОБАКД ОАДИ

ДАВРИДА ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ УРНИ ВА АХДМИЯТИ

Аннотация

Annotation

В данной статье были затронуты роль и значение психологической подготовки легкоатлетов бегущих на средние дистанции, в предсоревновательном периоде. В работе была широко освещена в сравнительном анализе результаты критериев оценки восприятия дистанции и времени спортсменов.

Ключевые слова: спортивные результаты, передовые зарубежные эксперименты, технико-тактические действия, бегуны на средние дистанции, условия моделирования.

Спортчилар узини бошкара олишга эришиш учун турли мавкега эга мусобакаларда мунтазам катнашиш ва уз устида катъият билан машгулот уташга интила-дилар. Бу эса спортчидан уз имкониятларини руёбга чикариш буйича доимий равишда тайёргалик куриб боришни талаб этади.

Хорижий олимлардан А.В. Алексеев ва А.В. Родионовлар спортчини узи ва ракиблари техник-тактик тайёргарлигини тахлил килишга, тугри ва хато бажарилган харакатни аник фарклашга, техника ва тактикани такомиллаштиришнинг замонавий йулларини куриб чикиш баробарида психологик тайёргарликка эътибор каратиб бориш зарурлигини курсатади [4,6,7].

Психологик тайёргарликсиз юкори спорт натижа-ларига эришиш мураккаб, бу эса спорт тайёргарли-гида катта ахамият касб этиб, спортчининг мусобака фаолиятида самарали иштирок этиш имкониятларини кенгайтиради, узига булган ишонч, мардлик, жа-сурлик, ватанпарварлик хиссиётларини юксалтириб боради. Хориж давлатларининг юкори малакали спортчиларида тадкикот утказилганда старт олди режалаштирилган натижаси ва амалда курсатилган натижалар орасида деярли фарк йуклиги аникланган. Республикамизда эса урта масофага югурувчилар

Ушбу мак,олада урта масофага югурувчи спортчиларнинг мусобака олди тайёргарлик даврида психологик тайёргарликни урни ва ах,амияти буйича тухталиб утилган. Бунда спортчиларни масофани ва вак,тни х,ис к,илиш буйича биз томонимиздан ишлаб чик,илган бах,олаш мезони орк,али уларнинг натижаларини к,иёсий тах,лили кенг ёритилиб берилган.

Калит сузлар: спорт натижалари, илрор хорижий тажрибалар, техник-тактик цара-катлар, урта масофага югурувчилар, моделловчи шароитлар.

In this article, the role and importance of psychological training in the pre-competition period of training of athletes running at middle distances were discussed. The Bund was widely covered in the comparative analysis of their results using the evaluation criteria developed by us in terms of the perception of the distance and time of athletes.

Key words: sports results, advanced foreign experiments, technical-tactical actions, mid-range runners, modelling conditions.

мусобацалардаги натижалари узлари кутгандек нати-жага эриша олмаяпти. Мураббий ва спортчи уйлаган психологик тайёргарликни амалда цуллаш долзарб муаммолардан хисобланиб келинмоцда.

Тадцицот максадн. Урта масофага югурувчи спортчиларнинг мусобацаолди тайёргарлик даврида узини узи бахолашда психологик тайёргарлигини ривожлантириш асосида мусобацаларга тайёрлаш самарадорлиги.

Тадкикот вазнфаларн. Урта масофага югу-рувчиларни узини узи бахолаш орцали психологик тайёргарлигини аницлаш;

- урта масофага югурувчиларни психологик тайёргарлигини вацтни хис цилиш буйича бахолаш мезонини ишлаб чициш;

- ишлаб чицилган бахолаш мезони буйича тадцицот давомида тажрибада синаб куриш ва асос-лаш.

Муайян мусобацаларга психологик тайёргарлик мусобацага тайёргарлик даврида мусобаца олдидан ва унинг давомидаги бевосита тайёргарлик турларига булинади.

Мусобацаолди психологик тайёргарлик цуйида-гиларни назарда тутади:

- булажак беллашувлар шароити ва асосий раци-

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

см о см

го га t

0 Q. W

1

блар тугрисида маълумот олиш;

- спортчининг шугулланганлик даражаси тугри-сидаги маълумотларга ва унинг шахсига хос хусу-сиятлари, тайёргарликнинг хозирги боскичидаги психологик холатига оид ахборотларга эга булиш;

- олинган маълумотлар асосида булажак мусо-бакаларга мулжалланган фаолият мезонини, ундаги чикишларнинг максадини (спортчи билан биргалик-да) аниклаб олиш;

- булажак мусобака беллашувларини батафсил мезонини ишлаб чикиш;

- спортчини иродавий фазилатларини, ишонч ва тезкор фикрлаш кобилиятини такомиллаштиришга йуналтирган холда мусобака фаолиятини модел-ловчи шароитларда кийинчиликлар ва кутилмаган тусикларнинг енгиб утилишини ташкил этиш;

- спортчининг мусобакаларга тайёрланиш жара-ёнида хаддан ортик психологик зурикишни сусай-тирадиган шароитларни яратиш хамда усуллардан фойдаланиш;

- белгиланган тайёргарлик мезонига мувофик равишда мусобакаларда иштирок этишнинг шахсий ва ижтимоий ахамиятга эга булган тугри сабабларини куллаб-кувватлашдан иборатдир.

Мусобака арафасида ва улар давомидаги бевосита психологик тайёргарлик куйидагилардир:

- бевосита хар бир старт чикиши олдидан психологик мойилликни яратиш ва психологик холатни бошкариш;

- стартларга чикишлар орасидаги танаффусларда психологик таъсир курсатиш ва асабий-психологик тикланиш учун шароит яратиш;

- навбатдаги старт пайтида ва у тугаганидан сунг психологик таъсир курсатиш [3].

Айрим спорт турларида муваффаккиятга эришиш куп жихатдан бажариладиган хатти-харакатларни муайян вакт оралигида аник бажара олиш кобили-ятига боглик. Шунингдек, бошка бир катор етакчи олимлар утказган тадкикот натижаларига кура, бажаришни идрок этишдан ва бу хатти-харакатлар-нинг изчиллигидан иборатдир. Югуриш турларидан киска ва урта масофаларга югуришлар бошка муайян цикллар, туркум машкларни бажариш чогида вактни хис этишнинг узига хос жихати, харакат суръатини хис эта олиш кобилиятидан иборат. У югурувчига уни теварак-атрофидаги буюмлар ва бир-бири билан изчил равишда алмашиб турган турли тимсолларни идрок этиш йули билан югурувчининг фазодаги бир жойдан иккинчи жойга кучиш тезлигини белгилаб беради [5].

Олимларимиздан З.Гаппаров вактни хис этиш буйича сузувчиларни урганиш жараёнида куйида-ги услубдан фойдаланган: сузувчи беш маротаба 100 метрлик масофани сузиб утган:

- узи учун кулай суръатда;

- кулай суръатдан бир оз секинрок;

- кулай суръатдан бироз тезрок;

- энг юкори суръат билан;

- дастлабки кулай суръат билан.

Олинган натижалар шуни курсатганки, юкори

малакали спортчида дастлабки сузиб утиш билан бешинчи сузиб утиш уртасида сезиларли статистик фарк йук, бошловчи спортчиларда эса ушбу иккала курсаткич уртасида жуда катта фарк кузга ташлан-ган. Бу шундан далолат берадики, юкори малакали спортчиларда узок йиллик машгулотлар жараёнида кулай сузиш суръати шаклланиб, бу унинг учун тур-ли масофаларга сузиш чогида вактни хис этиш учун "ички таянч" яъни, мулжал булиб хизмат килади, дея кайд этиб утган [5].

Урта масофаларга югурувчи спортчиларда вактни хис килиш буйича тадкикот утказилди. Тадкикот максади спортчилар уз масофасини югуриб финиш килгандан сунг субъектив (узларининг тахминий натижаси) натижаларини сураб ва уларга объектив (фотофиниш берган натижа) натижалари аникланди. Урта масофаларга югурувчи спорчилар учун узини узи психологик бахолаш учун мезон ишлаб чикилди. Спортчинг субъектив вакти билан объектив вактлар фаркини куйидагича ифодаланди:

0.1-1.0 сониягача - аъло;

1.1-2.0 сониягача - яхши;

2.1-3.0 сониягача - коникарли.

Тадкикотда 4 нафар спорт усталигига номзод, 7 нафар I спорт тоифали ва 1 нафар II спорт тоифасига эга урта масофларга югурувчи спортчилар иштирок этишди.

Тажриба гуру^и синалувчиларининг натижалари Узбекистан очи^ кубоги 8-11 октябр 2020 йил

№ Спортчиларнинг Ф.И.Ш Тоифали субъектив/ объектив 400 м (с) 800 м (с) 1500 м (с)

1. А.С СУН субъектив 51.00 1:53.00

объектив 51.80 1:52.14

2. М.Б СУН субъектив 1:55.00 3:59.50

объектив 1:55.92 4:01.02

3. Ж.Р СУН субъектив 1:55.00 4:04.00

объектив 1:54.03 4.03.75

4. А.Р СУН субъектив 1:53.90

объектив 1:54.30

5. К.Х 1 субъектив 1:56.00 4:02.50

объектив 1:57.04 4:04.00

6. Х.М 1 субъектив 1:57.00 4:03.00

объектив 1:55.82 4:01.15

7. М.А 1 субъектив 1:56.00 4:04.00

объектив 1:57.51 4:05.03

8. Ф.П 1 субъектив 2:01.00 4:08.00

объектив 1:59.87 4:06.18

9. А.А 1 субъектив 54.00 2:03.00

объектив 52.69 2:01.35

10. Х.У 1 субъектив 4:10.00

объектив 4:08.10

11. Ш.М 1 субъектив 4:07.00

объектив 4:05.34

12. О.У 2 субъектив 2:07.00 4:15.00

объектив 2:04.93 4:12.03

34

www.fansports.uz

№4-2021

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Юкоридаги жадвалдан куриниб турибдики, спортчилардан Азиз Самадов 400 м. масофани режа буйича 51.00 сония режалаштирилган бул-са, мусобака натижаси 51.80 сонияни, фарки эса 0.80 сония ташкил этди. Урта масофанинг 800 м. масофага югуришда эса 1:53.00 сонияни ре-жалаштирган булса, мусобака натижаси 1:52.14 сонияни курсатди. Фарки эса 0.86 сония булганини куришимиз мумкин.

Мирсаид Бухаровда 800 м. масофани 1:55.00 со-ния режалаштирган булса, амалда курсатган вакти 1:55.92 сонияни курсатди ва фарки эса 0.92 сонияни ташкил этди. Худди шундай 1500 м. масофа буйича 3:59.50 сония режада ва аник вакти 4:01.02 сонияни, фарки эса 0.52 сонияни ташкил этди.

Жахонгир Рахматуллаевда 800 м. масофа 1:55.00 сония режалаштирган булса, амалда курсатган вакти 1:54.03 сонияни курсатди. Фарки эса 0.97 сонияни ташкил этди. 1500 м. масофа 4:04.00 сония режада кузланган булса, 4:03.75 сония аник вакт амалда курсатди. Фарки 0.25 сонияга фаркланди.

Авазбек Рахматов 800 м. масофани 1:53.90 сония режалаштирилган булса, аник югуриб утган вакти эса 1:54.30 сонияни курсатди, фарки 0.40 сонияни ташкил этди.

Купайсин Худоёров 800 м. масофани 1:56.00 сонияни режа килинган булса, 1:57.04 сонияни аник курсатган вакти булди. Фарки эса 1.04 сонияни ташкил этди. 1500 м. масофани 4:02.50 сонияни режалаштирган булса, 4:04.00 сонияни курсатди, фарки 1.50 сонияни курсатди.

Хасан Мирсоатов 800 м. масофани 1:57.00 режа килинган булса, 1:55.82 сонияни аник югурган вакти-ни кайд килди ва фарки эса 1.18 сонияга фаркланди. 1500 м. масофани 4:03.00 сонияни режалаштирилган булса, аник вакти 4:01.15, фарки эса 1.75 сонияни ташкил этди.

Мухсинжон Абдулатифов 800 м. масофани 1:56.00 сония режалаштирилган булса, аник вакти 1:57.51 сонияни курсатди ва фарки 1.51 сонияни курсатди. 1500 м. масофага 4:04.00 сония режалаштирилди, масофани босиб утган вакти 4:05.03 сонияни ташкил этди. Фарки эса 1:03 сонияни ташкил этди.

Файзулло Пулатхужаев 800 м. масофани 2:01.00 сонияни режа килган булса, аник вакти 1:59.87 сонияни ташкил этди. Фарки 1,13 сонияни ташкил этди. 1500 м. масофани 4:08.00 сония режа-да кузланган булса, 4:06.18 сония натижа курсатиб, фарки 1.82 сония фаркланди.

Азим Абдуллаев 400 м. масофани 54.00 сония ре-жани кузда тутган булса, 52.69 сонияни аник вактда босиб утди ва фарки 1.31 сонияни ташкил этди. 800 м. масофани 2:03.00 сонияни режалаштирилган булса, 2:01.35 сония натижани босиб утди.

Хуснимардон Ускенов 1500 м. масофани 4:10.00 сония режалаштирилган, 4:08.10 сония аник вактни курсатди, фарки эса 1.90 сонияни ташкил этди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шерзод Мадияров 1500 м. масофани 4:07.00 сония режалаштирилган булса, аник вакти 4:05.34 сонияни

курсатди. Фарки 1.69 сонияни ташкил этди.

Ойбек Усманов 800 м. масофани 2:07.00 сонияни режалаштирилган булса, 2:04.93 сонияни югуриб утди. Фарки эса 2.07 сонияни курсатди. 1500 м. масофани 4:15.00 сония режада кузда тутилди ва амалда 4:12.03 сонияни курсатди ва фарки 2.97 сония билан фаркланди.

Курсатилган натижаларни бахолаш мезони буйи-ча киёсласак, спорт усталигига номзод спортчилари-миз субъектив ва объектив натижалари уртасидаги фарк 1.0 сония орасида эканлиги яъни аъло даражада, биринчи тоифали спортчиларимизда эса 2.0 сония оралигида бу эса яхши ва иккинчи разрядли спортчи-мизда 3.0 сония орасида коникарли бахо берилганини куришимиз мумкин.

Тадкикот давомида спортчиларнинг спорт мала-каларини урганишлар натижасида спорт усталигига номзод спортчиларда бу натижага эришиш учун 8-10 йиллик машгулотлардан сунг хосил булди. I тоифали спортчиларимизда эса 3-5 йилда ва II тоифали спортчимизда 2 йилдан кам булмаган машгулотларда намоён булди. Ушбу идроклар шаклланишининг бундай узок муддатга чузилиши икки сабаб билан изохланади.

Бир томондан, уларнинг мураккаблиги бунга са-баб булса, иккинчи томондан, мураббийларнинг ушбу ута мухим психологик функцияни ривожлантиришга максадли равишда таъсир этмаслигидир. Бу холат эхтимол, уларнинг намоён булиш белгилари етарли даражада ишлаб чикилмаганлиги туфайли уларни объектив назорат килиш йуклиги билан изохланади.

Хулоса. Утказилган тадкикот натижалари куйи-даги хулосаларни кайд этиш имконини берди:

- урганилган тадкикот вактида спортчиларнинг киска ва урта масофаларга турли кесмаларни югуриб утиш (400 м. масофада 2х200 м.лик, 800 м. масофада биринчи 400 м.лик ва иккинчи 400 м.лик, 1500 м. масофада 400 м.лик) тезлиги, кадамлар сони ва нафас олиш ритмига мос эканлиги аникланди;

- куп йилллик машгулотлар жараёнида турли спортчилар турли масофаларга югуриш чогида вакт-ни хис килиш учун "ички таянч" яъни мулжал олишга булган хиссиёт ривожланиши аникланди;

- спортчиларни мусобакаолди тайёрлаш жараёни-да психологик тайёргарликни урни мухим ахамиятга эга эканлиги исботланди;

- хозирда спорт психологлари бажарадиган ишларни хам мурббийлар томонидан амалга оши-рилаётганлиги хам машгулотларни анъанавий усулга айланиб колаётганлигига сабаб булмокда.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январ-даги "Узбекистан Республикасида жисмоний тарбия ва спортни янада такомиллаштириш ва оммалаштириш чора-тадбирлари т^рисида" ги ПФ-5924-сонли Фармони.

2. Узбекистан Республикасида жисмоний тарбия ва спортни 2025 йилгача ривожлантириш Концепцияси.

3. Алексеев А.В. Система АГИМ. - М.:1995. Стр 34-36.

4. Алексеев А.В. Преодолеть себя. - М.:2003. Стр 41.

5. Гаппаров З. Спорт психологияси. 2011 - 199 б.

6. Нексаров В., Худадов Н.А. Психологическая регуляция в спорте. - М.: Физкультура и спорт, 1985.

7. Родионов А.В. Психофизическая тренеровка. М.: ДАР, 1995. Стр. 54-55.

8. Олимов М.С., Солиев И.Р., Гайдаров Б.Ш. Спорт педагогик мах,о-ратини ошириш. - T. Авто нашриёти. 2017 йил 243 б.

СМ

о

см

го га t

0 Q. W

1

с го

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.