Научная статья на тему 'УЗЛУКСИЗЛИК – ТАЪЛИМНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК ТАМОЙИЛИ СИФАТИДА'

УЗЛУКСИЗЛИК – ТАЪЛИМНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК ТАМОЙИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
17
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги босқичида муҳим глобал муаммо сифатида таълимнинг узлуксизлигини кўрсатиш мумкин.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Бердалиева Гуласал Абдуқундузовна

Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги босқичида муҳим глобал муаммо сифатида таълимнинг узлуксизлигини кўрсатиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЗЛУКСИЗЛИК – ТАЪЛИМНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК ТАМОЙИЛИ СИФАТИДА»

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARF MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

УЗЛУКСИЗЛИК - ТАЪЛИМНИ ТАДЦЩ ЦИЛИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК

ТАМОЙИЛИ СИФАТИДА Бердалиева Гуласал Абдукундузовна,

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), доцент, УзПФИТИ мустакил

изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo. 10036188

Ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг хозирги боскичида мухим глобал муаммо сифатида таълимнинг узлуксизлигини курсатиш мумкин.

Унинг кайси сохаси, инсонни укитиш, тарбиялаш, ривожлантиришнинг кайси томонлари куриб чикилмасин, барчага ва хамма вакт таълим олиш зарурми ва бу кимга керак, жамиятгами ёки шахсгами? деган саволга жавоб бериш зарурати тугилади. Яна хам аникроги, "бутун умрга таълим" ёки "бутун умр давомида таълим" концепциясининг кайси бирига амал килиш керак? Бу саволларга жавоб бермасдан туриб, таълим олдида турган: янги ижтимоий-иктисодий шароитларда нима учун, нимага ва кандай укитиш керак? каби муаммоларни хам хал килиб булмайди.

Ф.И.Перегудовнинг "Аникки, динамик дунёни котиб колган таълим тизими оркали мос равишда акс эттириш мумкин эмас - таълим оддий кайта ишлаш тизими булиши мумкин эмас, у ривожланадиган ва узлуксиз булиши лозим" деган фикрини кабул киламиз. [133].

Таълимнинг узлуксизлиги шяси XX асрнинг иккинчи ярмидан таълим ислохотларининг асосий шяларидан бири булиб колган, у инсон тафаккурининг унинг шахсий потенциалини, касбий имкониятларини маданиятлилик, ахлоклилик, профессионализм, уз-узини хаётда тулик амалга ошириш идеаллари билан мос равишда доимий бойитишга булган интилишини тасдиклайдиган янги парадигмаси булиб майдонга чиккан.

П.Г.Щедровицкий курсатиб утадики, таълимнинг узлуксизлиги шяси утган асрнинг 60-йилларнинг охири - 70-йилларнинг бошига келиб жахоннинг купчилик давлатларида асосий шявий ва ташкилий-амалий курсатма булиб колган. Бунда узлуксиз таълим гоясининг пайдо булиши ва ривожланишининг узи мавжуд таълим дастурларига мухолиф булиб колган, чунончи, а) "таълимни автономлаштириш" (таълимни факат "автоном" таълим муассасаларига кучириш) ва б) таълимни "махсус" тайёргарлик амалга ошириладиган ишлаб чикариш масалаларига буйсундириш [201].

Таълимнинг узлуксизлиги муаммосини хал килишнинг объектив зарурати нимадан келиб чикди? Бу саволга жавобни бир катор бошлангич холатларни аниклашдан бошлаш лозим.

Мадомики, олдимизда узлуксиз педагогик таълимнинг концептуал коидаларини шакллантириш вазифаси турган экан, таълим узлуксизлигининг феномен сифатидаги мавжуд тушунчасини куриб чикишдан бошлаш мантикан тугридир. Авваламбор, билишнинг объекти ва предметини ва уларнинг тавсифларини булакларга булиб чикиш лозим. Объект деб биз "узлуксиз таълимни", предмет деб эса "таълимнинг узлуксизлиги" тушунчасини аниклашга булган мавжуд карашлар ва ёндашувларни хисоблаймиз.

Таълимнинг узлуксизлиги феноменига эътибор каратган илк олимлардан бири Г.П.Зинченко таъкидлаганки, якин утмишгача, узлуксиз таълим муаммоси тушунча шаклида эмас, балки гоя шаклида тушунилган. Муаллиф узлуксиз таълим феноменининг

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARB IYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARF MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2G23-yll

тyшyнчaдaн кoнцепциягa Ba кoнцепциядaн тyшyнчaгa pивoжлaниш диaлектикacини к^иб чикap экaн, унинг шaкллaнишидa тypт босккич aжpaлиб чикишини белгилaб утган. Биpинчиcи - тaъкидлoвчи, бyндa узлуксиз тaълим кaттaлap тaълимининг мусгакил тaълим Ba бошкд шaкллapидaн фapкли булган кaндaйдиp бош^ нapcaлигини тушуниш юз беpaди. Феноменологик бocкичдa узлуксиз тaълим феноменини тaъpифлaшгa, уни pеaлиcтик бaхoлaшra, acocий кoидaлapини тapтибгa coлишгa хapaкaт килимди. Методологик бocкичдa узлуксиз тaълим концепциясининг ядpocи ишлaб чикилaди. "Haзapий эклaмпcия Ba aниклaштиpиш бocкичидa концепцияни ишгаб чикиш шaкллaнaётгaн узлуксиз тaълим тизимининг бapчa acocий бyFинлapигa кyллaнгaн хoлдa aмaлгa oшиpилaди". [59].

Узлуксиз тaълимнинг мухим xycycиятлapигa дикдатни кapaтгaн хoлдa П.Г.Щедpoвицкий шyндaй ёзaди: "Узлуксиз тaълим билaн булган хoлaтдa биз тaълим Ba тaълим oлгaнлик coхacидaн бyтyнлaй бош^ кoидaлap aмaлдa булган бош^ coxara чиккaндaймиз". [201].

M.^Ap^yirn Ba H.К.Сеpгеевлap тaъкидлaгaнлapидек, хaкикaтдaн хaм узлуксиз тaълимнинг субъекти тaълим тизими эмac, шaxcдиp. Шaxcнинг узи эca, узлуксиз ижтимoий-мaдaний Ba субъектли-maxora жapaён cифaтидa тyшyнилaдигaн узлуксиз тaълимнинг шapoфaти билaн тyлaкoнли булиб шaкллaнaди. [21]. Бу субъектли-шaxcли жapaённи A.М.Hoвикoв yчтa cyбъектгa ниcбaтaн очиб беpaди.

1. Шахсга. Бу хoлдa узлуксиз тaълим инсон доимий укишини билдиpaди. Бyндa oдaм ёки тaълим мyaccacacидa укийди ёки мусгаккил тaълим билaн шyFyллaнaди. Инсоннинг тaълим мaкoнидaги хapaкaтининг yчтa вектopи булиши мумкин. Биpинчидaн, инсон биp фopмaл тaълим дapaжacидa колган хoлдa узининг гасбий мaлaкacини тaкoмиллaштиpиши мумкин ("oлдингa хapaкaт" вектopи). Иккинчидaн, кетмa-кет кacбий п0F0нaлap Ba бocкичлap бyйичa кyтapилиши ёки кaйcидиp п0F0нaлap Ba бocкичлapни ут^иб юбopиши мумкин ('TOrçop^a хapaкaт вектopи"). Учинчидaн, тaълимнинг узлуксизлиги, тaълим йумлишини нaфaкaт дaвoм эттиpишни, бaлки уни yзгapтиpишнинг имкониятини хaм кyздa тугади ("гopизoнтaл, ён тoмoнгa хapaкaт вектopи").

2. Таълим жараёнига (тaълим дacтypигa). Тaълим жapaёнидa узлуксизлик -шaxcнинг узи pивoжлaнишининг бapчa бocкичлapидa бу жapaёнгa кушилганлигининг тaвcифи cифaтидa ммоён бyлaди. У тaълим жapaёни мaзмyнининг yзвийлигини узининг биp тypдaн иккинчисига, биp хдётий бocк;ичдaн бош^сига yтишидa хaм тaвcифлaйди.

3. Таълим муассасасига. Бу хoлдa узлуксизлик тaълим мyaccacaлapи тapмoFи, тaълим дacтypлapи Ba yлapнинг yзapo aлoкaлapининг шyндaй нoменклaтypacини тaвcифлaйдики, y зapypиятлилик Ba етapлилик билaн, тaълим дacтypлapининг yзapo aлoкaлapи Ba yзвийлигини тaъминлaйдигaн, yмyмaн жaмиятдa хдм, aлoхидa хyдyддa хaм Ba xap биp инcoндa хaм тайдо бyлaдигaн тaълим эхтиёжлapини кoндиpиш имкониятига эгa булган тaълим xизмaтлapи мaкoнини яpaтaди [122].

Чунончи, A.М.Hoвикoвнинг фикpичa, узлуксиз кacбий тaълимнинг тизим тaшкил килyвчи мезони cифaтидa биp бутунлик, яъни элементлapнинг меxaник биpлaшyви эмac, бaлки бapчa тизимни тaшкил килyвчилap Ba тaълим жapaёнлapининг чyкyp интегpaцияcи юзaгa чи^ди.

М.В.Клapин хaм узлуксиз тaълимдa шaxcгa йу^лганликта ypFy беpaди: "Узлуксиз тaълимни кенг тapкaлгaн шaклдa тyшyнишдa, ушбу тизим бyFинлapининг yзвийлиги олдинги pежaгa чикapилaди. Шaxcгa мapкaзлaштиpилгaнлик хoлaтидa, унинг шaxc

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARB IYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARP MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

дунёсидаги узлуксизлигига - таълим воситалари оркали шахснинг уз интилишларини амалга ошириш, уз-узини малака оширишини амалга ошириш имконини берадиган нарсага ургу берилади. Айни вактда у инновацион ижтимоий-маданий лойихаларни куллаб-кувватлаш воситаси булиб хам чикади..." [74].

Баъзи тадкикотчилар бундан бошкачарок нуктаи назарни илгари сурадилар. Улар, касбий фаолиятга тайёргарликнинг хар бир даражасида таълимнинг тугалланганлиги узлуксиз таълим тизимининг тамойилларидан бири деб хисоблайдилар. Тугалланганлик, бир томондан мехнат фаолиятига жадал киришиш учун зарур булган касбий компетентлик даражасини, иккинчи томондан кейинги касбий такомиллашувга булган баркарор эхтиёжни таъминлайди. [150].

Фикримизча, хар бир боскич ёки погонада "таълимнинг нисбатан тугалланганлиги" тушунчаси ута мухимдир. Хакикатан хам, хар кандай узлуксизлик дискретлик оркали кечади - бу фалсафий хакикатдир. Лекин узлуксиз таълимда дискретликни айнан фалсафий тушуниш - бу нисбий тугалланганликнинг узидир. Бу лахзани ушлаб олиш ва формаллаштириш анча мураккаб булиб, бу борада доимий мунозаралар олиб борилади.

Хрзирги кунда педагогик таълим тизимида узлуксизлик тамойилининг канчалик тулик амалга ошираётганлигини тушуниш учун узлуксиз таълимнинг узи нима деган саволнинг мохиятига мурожаат килиш лозим. Бу саволга жавоб бера туриб, авваламбор, бу сохадаги ишларнинг жуда куплигига карамай, хозирги кунда узлуксиз таълимнинг ягона назариясининг ханузгача йуклигини таъкидлашга тугри келади.

В.В.Арнаутов ва Н.К.Сергеевларнинг назариянинг урнида хозирчалик биз "бир томондан, хорижий гуманистик психология ва педагогиканинг концепциялари ва тажрибаси таъсири остида шаклланган гоялар, ёндашувлар мажмуасига, ва иккинчи томондан, ишлаб чикаришнинг ривожланиши хамда унда иштирок этувчиларнинг укимишлилигининг ошиши уртасидаги алокани курсатувчи технократик, прагматик ёндашув"га эгамиз, деб таъкидлашларига рози булмасликнинг иложи йук. [21].

Бошкача килиб айтганда, узлуксиз таълим назарияси бир томондан, шахсга йуналтирилган педагогик тамойилларнинг методологик синтези, иккинчи томондан, "инсон капитали" ва "билимлар иктисодиёти" тамойиллари сифатида шаклланади. [69].

Замонавий фикрлар тахлили натижасида педагогик таълимда узлуксизлик тамойилини талкин килишга булган бир канча нисбатан мустакил булган ёндашувларни ажратиб олиш мумкин. Биринчи ёндашув, фикримизча, педагогик таълимда узлуксизлик тамойилининг ички мохиятини тулик ва аник акс эттиради ва у узлуксиз педагогик таълимни формал (институционал) таълим ва ноформал (мустакил) таълимнинг бирлиги сифатида, педагогии, унинг шахсини ва касбий мохирлигини мустакил узлуксиз ривожлантириши учун кенг шароитлар яратиш сифатида талкин килади.

"Педагогик таълимнинг максади янги типдаги педагогнинг узлуксиз умумий ва касбий ривожланиши сифатида талкин килинади" деган коидадан келиб чикилса [136], бу холда бу максадни амалга ошириш авваламбор, "педагогга узлуксиз педагогик таълим ва мустакил таълим холатида булиш имконини берадиган шароитлар тизимини яратишни" кузда тутади. [80].

Иккинчи ёндашув узлуксиз педагогик таълим мохиятини янада чукуррок ва бутунрок тушунтиришга даъво килади. Бу нуктаи назардан таълимнинг узлуксизлиги

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARF MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

умумий куринишда таълим тизими элементларининг бир бутун, ривожланаётган шахсга йуналганлигидан иборатлигини курсатади. [202].

"Бир бутун шахс - узлуксиз таълим" мантилий богланмаси анчагина мантикийга ухшайди, лекин бизнинг фикримизча, ушбу ёндащув доираларида таълимнинг узлуксизлиги тамойили шахсга йуналганлик тамойили билан аралашиб кетади. ^ачонки гап "хар бир кишига унинг индивидуаллигини хисобга олган холда таълим йуналишини таъминлаб бериш" хакида бораётган булса [33], узлуксиз таълимнинг максади анчагина мавхум булиб куринади ва уни конструктив планда ёйиш имконини бермайди.

Шунинг учун, шахсга йуналтирилган таълим тамойилининг тарафдорлари, педагогик таълимнинг узлуксизлиги тушунчасига булган иккинчи ёндашувни торрок деб хисоблайдилар ва "таълим жараёни бутунлиги, унинг барча боскичларининг, погоналарининг интеграллашганлиги, уларнинг таълимнинг бош устуворлиги - шахсга йуналтирилганлиги маъносида узлуксизликни бошкача талкин килиш зарур" деб хисоблайдилар. [21].

Бизнинг тадкикотимиз доирасида педагогик таълим узлуксизлигининг Г.А.Алферова томонидан килинган талкини кизикарлидир. У узлуксиз таълим тамойилини "педагог шахсининг касбий фаолиятида узини узи малакасини ошириши максадида узини узгартиришга йуналтирилган фаолиятини узи ташкил килиши зарурлигининг ички ишончи" сифатида тушуниш лозим деб таъкидлайди. [12].

Шундай килиб, "шахсга йуналтирилган таълим" ва "тушунчалар нисбати" тугрисидаги масала уларни ухшатиш фойдасига эмас, балки иккинчисининг биринчисига буйсуниши фойдасига хал булади. Бошкача килиб айтганда, "шахсга йуналтирилган таълим" тушунчаси таълим максадини аниклайди, "узлуксиз таълим" эса бу максадга кайси восита билан эришишни курсатади

Узлуксиз педагогик таълимни шахсга йуналтирилган таълимга ухшатиш эса узлуксизлик тамойилини жуда мавхум ва таълим амалиёти учун кулланилишини кийин килиб куяди.

Учинчи ёндашув - педагогик таълимнинг узлуксизлигини унинг узвийлиги билан, унинг алохида боскичларида узилишларнинг булмаслиги билан тенглаштиради. Бу ёндашув доирасида умумий урта таълим ва олий таълим муассасасидаги педагогик таълимнинг "узвийлиги ва узлуксизлиги" тугрисидаги масала куйилади [102].

Бунда турли вариантлар таклиф этилади: "узлуксиз педагогик таълим муаммосининг "умумий урта таълим —олий таълим муассасаси" тизимида ечилиши" [147]; ёки "узлуксиз таълим мажмуаларининг... марказида олий таълим муассасалари булган турли хилдаги худудий таълим тизимларининг" яратилиши [50]. Бу холда узлуксизлик тамойилининг мохияти амалиётда унинг мумкин булган шаклларидан бирининг пайдо булишига бориб такалади.

Туртинчи ёндашув педагогик таълимнинг узлуксизлигини унинг мослашувчанлигига ухшатади. Бу ерда "доимий узгарадиган ижтимоий-иктисодий мухитда укитувчилик фаолиятига узлуксиз тайёрлаш" [104] масаласи "таълим жараёни субъектлариннг шахсий ва индивидуал-ижодий салохиятини ривожлантиришга булган узлуксиз узгарадиган талабларга тезкор жавоб бериш зарурати" [104] билан боглик диккат марказида туради. Фикримизча, мослашувчанлик, узлуксиз таълимнинг максади сифатида

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARB IYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARP MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

диккатга сазовордир, лекин амалда бундай ёндашув узининг бир томонлилиги ва хатто маълум даражада соддалашганлигини курсатади.

Бешинчи ёндашув педагогни тайёрлашда узлуксиз педагогик таълимни умумий ва касбий компонентларнинг бирлигига тенглаштиради, у эса ижтимоийлаштириш ва касбийлаштириш максадларининг бирлигини, шахсий ва касбий сифатларнинг, педагогнинг асосий, негизли ва функционал компетентлигининг ривожланишини таъминлашга каратилгандир [117].

Узлуксиз таълимга катталарнинг касбий таълимини умумий таълим билан биргаликда кушилган тизим сифатида карашнинг пайдо булиши, педагогик таълимни купбоскичли тизимга утиши муаммосини ишлаб чикишнинг мухимлигига эътиборни каратди. Бу ёндашув олий ва урта махсус педагогик таълим шароитларида узининг келажак ривожига эга. Педагог кадрлар узлуксиз касбий ривожланиш тизимига келсак, бу ёндашувдан фойдаланиш чеклангандир.

Хулоса килиб, педагогик таълимда узлуксизлик тамойилининг мохиятини куйидагича талкин килишни таклиф этамиз.

Узлуксиз педагогик таълим - узида педагогнинг касбий - шахсий ривожланишининг узлуксизлигини таъминлаш учун шароитлар тизимини акс эттирган, педагогик таълимнинг шахсга йуналтирилган парадигмасини амалга оширишнинг етакчи воситаларидан бири. У касбий-педагогик тайёргарлик ва малака оширишнинг барча боскичларининг узвийлиги; формал ва ноформал касбий-педагогик мустакил таълимнинг бирлиги; умумий (умуммаданий, умумривожлантирувчи) ва касбий-педагогик таълимнинг бирлиги; узгарувчан хаёт шароитларига мос равишда педагогик таълим тизимининг барча элементларини узлуксиз янгилашни уз ичига олади.

Шундай килиб, узлуксиз таълимнинг концептуал тамойиллари максадлар, таълим мазмуни, ташкилий тузилмалар ва педагогик технологияларнинг узвийлигини аниклайди. Бошкача килиб айтганда, узлуксиз таълим назарияси замонавий таълим методологияси сифатида шаклланади.

REFERENCES

1. Рашидов Х.Ф. Теоретико-методологические и социально-педагогические основы развития среднего специального, профессионального образования в Узбекистане (на материалах реализации национальной программы по подготовке кадров). Дисс. .. .докт. пед. наук. -Ташкент, 2005. 311 с.

2. De Sоuzа C.S., Preece J. (2004). А frаmewоrk for апа^^ аnd understanding оnline cоmmunities. Interacting with Cоmputers, The Interdisciplinаry Jоurnаl оГ Нитап-СотрШ^г Interаctiоn, 16 (3), 579-610.

3. Змеев С.И. Андрагогика: основы теории, истории и технологии обучения взрослых. -М.: ПЕР СЭ, 2007. - 272 с.

4. Арнаутов В. В., Сергеев Н. К. История и современное состояние непрерывного педагогического образования// Преподаватель. 2001. №2. С. 45. Микула О.И. Информационно-технологическое обеспечение учебного процесса в

высшей школе //Межвузовский сборник научно-практических трудов. Выпуск 2. Научное издание. - Ставрополь: ЗАО «Пресса», 2004. -160 с.

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARF MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

6. MaxMygoB A. X., AHapGaeBa O. y. PaKaMJin Tat^HMga negaroraK TexHonoraanapHH Ky^^am HMKOHHaT^apH //Development issues of innovative economy in the agricultural sector. - 2021. - C. 476.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.