Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА ИНСОНПАРВАРЛИК ТАМОЙИЛИНИНГ ЗАРУРАТИ'

ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА ИНСОНПАРВАРЛИК ТАМОЙИЛИНИНГ ЗАРУРАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

1040
112
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим сифати / менежмент / модернизация / инсонпарварлаштириш / инсонпарвар парадигмалар / мустаҳкам асослилик / фаолият йўналиши / инновацион ѐндашувлар / quality of education / management / modernization / humanization / humanitarian paradigms / rationale / activity / new approaches to the quality of education

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Я. Х. Ғаффоров, С. А. Тоштемирова

Ушбу мақолада таълим сифати ва унинг самарадорлигини оширишга янгича ѐндашувларнинг татбиқ этилиши, яъни, таълимни инсонпарварлаштириш тамойили орқали сифат даражасини таъминлаш асослаб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE NEED FOR THE PRINCIPLE OF HUMANITY IN EDUCATION AND TRAINING

This article is based on the introduction of new approaches to improving the quality of education and its effectiveness, namely, ensuring the quality of education through the idea of humanizing education

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА ИНСОНПАРВАРЛИК ТАМОЙИЛИНИНГ ЗАРУРАТИ»

ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА ИНСОНПАРВАРЛИК ТАМОЙИЛИНИНГ ЗАРУРАТИ

Я. Х. Гаффоров С. А. Тоштемирова

Чирчик давлат педагогика института Чирчик давлат педагогика института

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада таълим сифати ва унинг самарадорлигини оширишга янгича ёндашувларнинг татбик этилиши, яъни, таълимни инсонпарварлаштириш тамойили оркали сифат даражасини таъминлаш асослаб берилган.

Калит сузлар: таълим сифати, менежмент, модернизация, инсонпарварлаштириш, инсонпарвар парадигмалар, мустахкам асослилик, фаолият йуналиши, инновацион ёндашувлар

THE NEED FOR THE PRINCIPLE OF HUMANITY IN EDUCATION AND

TRAINING

Y. K. Gafforov S. A. Toshtemirova

Chirchik State Pedagogical Institute Chirchik State Pedagogical Institute

ABSTRACT

This article is based on the introduction of new approaches to improving the quality of education and its effectiveness, namely, ensuring the quality of education through the idea of humanizing education.

Keywords: quality of education, management, modernization, humanization, humanitarian paradigms, rationale, activity, new approaches to the quality of education.

КИРИШ

Бугунги кунда умумтаълим мактаблари таълим сохасида миллий лойихаларни амалга ошириш оркали таълим сифатини ошириш жамоатчиликнинг диккат марказида булиб келмокда.

Таълим сифатини ошириш муаммоси ислох килинаётган умумтаълим мактабларида укувчиларнинг интеллектуал ва ахлокий тайёргарлигига куйиладиган талаблар ортиб бораётганлиги, таълим муассасаларининг молиявий мустакиллиги билан боглик узгаришлар, таълим хизматлари бозорида жиддий ракобат энг мухим масалалар хисобланади.

Таълим сифати - бу нафакат таълим олувчилар билимининг давлат стандартларига мослиги, балки таълим муассасасининг муваффакиятли фаолият курсатиши, шунингдек, хар бир педагог ва рахбарнинг таълим хизматлари сифатини таъминлашдаги фаолияти натижасидир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Глобаллашув шароитида таълимни модернизация килиш жараёнларини хисобга олган холда бир катор тадкикотчилар, жумладан, Р.Ф.Абдеев, Э.В.Бондаревская, И.Б.Котова, А.М.Новиков, С.А.Смирнов ва бошкалар ушбу фаолиятнинг асосий тамойиллари, гоялари, услубий ёндашувлари ва курсатмаларини такдим этди.

Таълим тизимини такомиллаштириш буйича А.М.Новиков томонидан олиб борилган тадкикотда мамлакатда таълимни ривожлантиришнинг турт асосий гояси, шахс, жамият, таълим ва ишлаб чикариш яхлит тизим сифатида келтириб утилади[1; 42-б. ]. Шунга асосланган холда таълим тизимини ислох килишда бир катор гоялар мавжуд булиб, улар таълим ва тарбия сифати самарадорлигини оширишда алохида ахамиятга эга.

Таълимни инсонпарварлаштириш билан боглик булган тамойил таълим ва шахс муносабатлари оркали намоён булиб, бунда унинг шахсий йуналиш сифатларини кайта такомиллаштириш назарда тутилади. Таълимни Бозор муносабатлари шароитида бу жараён шахснинг ривожланиши ва узини-узи тасдиклаш натижасида ижтимоий баркарорлик ва ижтимоий химоя воситаси сифатида куриб чикилади. Инсонийликка йуналтирилган таълим фалсафаси барча боскичларда таълим жараёнини сифатли янгилашнинг стратегик дастурига айланади.

Республикамизда Кадрлар тайёрлаш миллий Дастурини амалга ошириш таълимни инсонпарварлаштириш, таълим олувчи шахсини тулаконли тушуниш, уни хурматлаш, ишониш ва уларни ишонтириш, кизикиши ва кобилиятини руёбга чикаришга имконият яратиш билан бирга уларнинг инсоний сифатларини шакллантиришни талаб этади, яъни, таълим олувчида шахснинг инсонийлиги, мехр-окибат, одоб-ахлок, акл-идрок, ростгуйлик, рахм-шафкатлилик, дустлик-биродарлик, уз юртини, Ватанини, халкини севиш каби фазилатларни тарбиялаш, айни пайтда уларни дадил, ботир, куркмас, шижоатли, тадбиркор, уддабурон, хар бир нарсани кадрлай оладиган, миллий, умуминсоний кадриятни тушуниб етадиган килиб тарбиялаш зарурдир. Шу нуктаи назардан келиб чикиб, шахснинг умумий ва махсус кобилиятларининг

юзага келиши, унинг таълим ва тарбия тизимидаги эхтиёжларининг кондирилиши, миллий урф-одат ва кадриятлар устуворлигининг таъминланиши, давлат, жамият ва табиат билан узаро муносабатларининг уйгунлиги таълимни инсонпарварлигидан далолат беради.

Хрзирги кунда таълим жараёнининг мухим муаммоси таълим-тарбиянинг инсонпарвар парадигмаларини ишлаб чикиш хисобланади. Бу парадигмалар замонавий ижтимоий-маданий вазиятга мос келиши лозим. Шундагина у купмаданиятлиликка асосланган таълим жараёни олдига куйилган вазифаларни хал эта олади. Унинг ечимларини топишга харакат килиш, инновацион тарбия концепцияси муаллифлари томонидан амалга оширилди. Инновацион таълим-тарбия концепциясининг асосини ташкил килган инсонпарвар ёндашувларга таянадиган булсак, бу йуналишдаги бир катор тадкикотлар, жумладан, уз-узини ривожлантиришга асосланган тарбия тизими (Л.И. Новикова); инсонни маданият ёрдамида тарбиялаш (Е.В. Бондаревская); жамоавий ижодий иш методлари (И.П. Иванов); эркинлик педагогикаси ва педагогик куллаб-кувватлаш (О.С. Газман); шахсга йуналтирилган таълимнинг дидактик моделлари (В.В. Сериков); педагогик фаолиятни мустакил ташкил этиш (С.В. Кульневич) кабилар бунга мисол була олади. Мазкур тадкикотлар негизида ифодаланган гоя: дунёвий таълимнинг илмий-техника тараккиётига утиш парадигмасидан, билим, куникма ва малакаларни узлаштиришга асосланган шахсга йуналтирилган хамда уз фаолиятини ижодий татбик этишга каратилган инсонпарварлик парадигмасига утмокда[2; 132-б.].

Таълимни инсонпарварлаштиришнинг умумий конунларини тахлил килган яна куплаб тадкикотлар (И.Б.Котова, С.А.Смирнов, Э.Х.Шиянов) уз изланишлари натижасида инсонпарварлаштиришнинг энг мухим деб хисобланган хусусиятлар куйидагилар деб белгилайди: "таълим - аклий хусусият ва вазифаларни шакллантириш жараёни сифатида усиб бораётган шахс ва ижтимоий мухит билан узаро боглик таъсирга эга"; "шахснинг умуммаданий, ижтимоий-ахлокий ва касбий ривожланиши канчалик уйгун булса, у шунчалик эркин ва ижодий шахсга айланади"; "шахснинг умуминсоний маданият билан уйгун холда ривожланиши асосий ижтимоий маданиятнинг ривожланиш даражасига боглик"; "халкнинг маданий-тарихий анъаналарини, уларнинг умуминсоний маданият билан бирлигини хисобга олган холда - янги укув режалар ва дастурлар яратиш энг мухим шартлардан биридир"; "укувчи таълим олишнинг субьекти сифатида фаолият юритганда шахснинг умумий, ижтимоий-ахлокий ва касбий ривожланиш жараёни хар

тарафлама маъкул хусусиятига эга булади"; "мулокотли ёндашув тамойили таълим олувчининг шахсий-тенг холатини, хамкорликдаги инсонлар холатида узгартиришни такозо этади"[3; 37-б.].

НАТИЖАЛАР

Юкоридагиларни умумлаштириб, инсонпарварлик фалсафасининг асоси шахс булиб, унинг асосий фаолияти келажакка интилиш, унинг ижодий салохиятини эркин амалга ошириш, узига ишониш ва уз "мен"ига эришиш имкониятидир, дейиш мумкин.

Инсон манфаатлари нуктаи назаридан келиб чикиб, унинг ривожланиш истикболларини таълимни инсонпарварлаштиришнинг асосий хусусиятлари сифатида белгиланадиган инсонпарварлик, мустахкам асослилик ва аник фаолият йуналишининг танланиши мухимлиги оркали келтириш мумкин.

Инсонпарварлаштиришнинг асосий хусусияти булган инсонпарварлик таълим мазмунини узлаштиришнинг марказий кисмларидан бири булиб, даражаси ва холатидан катьий назар, таълимдаги асосий ижтимоий муаммоларни инсон номи билан, эркин мулокат килиш оркали амалга ошишини таъминлайди. Ушбу чора-тадбирлар тизими таълим мазмунидаги умумий маданий таркибий кисмларни биринчи уринга куйиш ва шу билан укувчиларнинг шахсий етуклигини шакллантиришга йуналтириш оркали амалга оширилади.

Таълимни инсонпарварлаштириш тамойили тахлилилини давом эттириб, умумтаълим, умумилмий, умумкасбий назарий тайёргарликни чукурлаштириш, узлуксизлик ва тартиб-интизомлараро алокаларни урнатишни назарда тутадиган мустахкам асослилик хусусиятини эътибордан четда колдириш мумкин эмас. Унинг маъноси таълимни одамларнинг моддий ва маънавий, назарий ва амалий фаолиятининг хакикий пойдеворига айлантиришдан иборат. Назария ва амалиётнинг узаро богликлиги, билим даражасининг мухимлиги ёш авлодни замонавий хаётга тайёрлаш имконини беради.

Инсонпарварлаштириш тамойилининг фаолият йуналиши хусусияти таълимни мухокама килиш, биринчи навбатда, фаол йуналишга каратиш асосида инсон кобилиятни шакллантириш мухимлигини курсатади. Таълимнинг асосий максадларидан бири булган билим унинг факат таркибий кисмидан бири булиб, улар орасида "фаолият - асосий восита, курол"[1; 78-б.] эканлигини курсатади.

МУХОКАМА

Хрзирги вактда ривожланган мамлакатларининг деярли барчаси таълим тизимларининг ислох килишда фаолият йуналишининг танланиши мухимлигини англаб етганлар. Таълимга нисбатан мазкур ёндашувнинг мухимлигини америкалик таникли тадбиркор Джон Гриллос жуда аник ифодайлади. Унинг фикрича, укувчилар у ёки бу сохада узлаштираётган билимларининг мустахкамлик даражаси унча мухим эмас, чунки бу билимлар хар йили узгаради ва баъзан укувчилар уларни узлаштиришга улгурмасларидан эскиради. Бинобарин, иктисодиётга ахборот билан ишлашни мустакил урганишга, турли сохалардаги уз билим ва куникмаларини мустакил такомиллаштиришга, зарур холда янги билимлар ва касбларни узлаштиришга кодир булган ёшлар келиши мухимрокдир[4].

Таълимнинг замонавий тамойилларидан бири булган фаолият йуналишини танлаш маълум бир ижтимоий шароитда субъектив амалий фаолиятни ташкил килишни белгилаб беради. Бу таълим жараёнида шахсият тушунчасини узгартириб, биринчи навбатда, унинг ижтимоий фазилатларига кушимча равишда унинг таълимда мустакиллигининг ортишига, танлаш, уз-узини бошкариш каби кобилиятларни тавсифловчи турли субъектив хусусиятларга эга булишига олиб келади. Бунинг натижаси уларок, унинг педагогик жараёндаги урни узгариб, педагогик жараён асосини ташкил этувчи "мавзу" урнига кутарилади. Бунинг энг мухим шартларидан бири укитувчида укувчиларга нисбатан инсонпарварлик механизмлари, яъни уларнинг кандай булса шундайлигича кабул килиш, хар бир укувчига нисбатан хиссий холатидан келиб чикиб, онгли хамдардлик билдириш, ишонч ва мулокотли сухбатлар муносабатида булиш кабиларни куллашга туртки булади.

Бу эхтиёжга асосланган шахс "вазиятда мустакил харакат килиши, фаолият йуналиши буйича янги зарур билимларга эга булиши, объектив конунларга ва максадига эришиш учун мулжалланган шартларга мувофик харакат жараёнида ишлашнинг аник усуллари ва воситаларини аниклаш, уларни янада такомиллаштириш оркали максадга эришиш"ни хисобга олиши мухимдир[1; 91-б.]. Бу таълим жараёнида субъектнинг ролини оширишга имкон беради. Фаолият йуналиши мухимлиги укитувчининг таълимни инсонпарварлаштириш тамойилининг мухим улчовидир.

Бундан ташкари укувчи-талабаларнинг тугма кобилияти ва истеъдодини хар томонлама ривожлантириш, миллий ва умумбашарий ахамиятга молик дунёвий, маънавий бойликлардан бахраманд этиш, шахс, жамият ва атроф-

мухит муносабатларида уйгунликка эришиш, "Уетоз-шогирд"ликнинг тарихий анъаналари асосида самимий муносабатларни урнатиш - таълимни инсонпарварлаштиришнинг негизини ташкил этади[5; 91-б.].

Бугунги кунда таълимни инсонпарварлаштириш умумий урта таълим мактаблари билан узаро хамкорлик, укувчига гамхурлик курсатиш, эъзозлаш, кечиримли булиш, узини-узи ривожлантириш мухитини шакллантириш, психологик соглом мухит яратиш, ижодий мухит, дустона муносабатда иш юритиш, укувчи эхтиёжи, кизикиши, шахсий фазилати, иктидорини ишга солиш кабиларларни такозо этади[6; 47-б.].

Ушбу мезонлар яна бир бор таълимни инсонпарварлаштириш жараёни -бу, биринчи навбатда, унинг максадлари ва натижаларини болага энг юксак кадрият сифатида йуналтириш, унинг иштирокчиларининг ушбу гояга асосланган дунёкарашини узгартириш; инсонпарварлик маданиятни ривожлантириш; боланинг табиатга муносабатиниинг ривожланиши, унинг соглигини саклаб колиши ва мустахкамлаш учун шарт-шароитлар яратиш; узаро муносабатларнинг шахсий йуналтирилган моделига асосланган муносабатларни инсонпарварлаштириш хакикат эканлигини исботлайди.

Тадкикотимизнинг асосини инсонийлик фалсафаси ташкил этар экан, таълим-тарбия жараёнида укувчини педагогик куллаб-кувватлаш узвий тарзда узбек халкининг миллий анъаналари, фалсафаси, инсонийлик ва педагогика назарияси билан богланади. Бу назариянинг илдизлари узбек халкининг инсонпарварлиги ва маданияти билан бевосита боглик.

Таълим инсонни билимлар билан куроллантирибгина колмаслиги, балки уни шахс сифатида камол топтириши ва такомиллаштириши зарур. Сунгги йилларда таълимни инсонпарварлаштириш гояси кенг татбик этилмокда. Жамият ва таълимни инсонпарварлаштириш муаммоси таълимнинг огзаки ахборот усулини унумли, яратувчилик усулига айлантириш билангина хал булиб колмай, таълим мазмунини инсонпарвар килишни татбик килиш, яъни, шахсда маданиятни шакллантиришда фанларнинг ролини ошириш, халк маданиятининг баркарор бойликларини тушуниш, табиий-илмий ва техника фанларини экологик хамда ижтимоий ахамиятли жихатлар билан бойитиш кабиларни таълимга татбик килишдан иборат булиши шартлигини белгилаб беради. Таълимни инсонпарварлаштириш гоясининг энг мухим зарурати -укувчиларга факат маълум бир сохада ёки кийматда билим, куникма ва малакаларни узлаштириш имконидан ташкари уларни юрт маданияти, унинг бойликлари ва хилма-хиллигига жалб этишидир.

ХУЛОСА

Шундай килиб, таълимни инсонпарварлаштириш тамойили оркали ривожлантириш замонавий жамиятдан юкорида келтирилган хусусиятларни таълим жараёнларига татбик этган холда минтакавий, худудий ва мактаблараро даражаларда хал этишни талаб килади. Жамиятнинг баркарор ва изчил ривожланишида таълим сифатини бошкариш ва ташкил этиш самарадорлигини оширишга янгича ёндашувларни излаш алохида ахамиятга эга булиб, бу таълимга аник интеллектуал ва моддий ресурсларни жалб килиш кобилияти оркали амалга оширишни белгилаб беради. Жамият ва давлат узаро богликликда инсонпарварлик, узлуксизлик, тараккиёт ва демократлаштириш гояларига асосланган замонавий таълимнинг янгиланишини, ривожланишини белгилаб бериши бугунги кун таълим сифатини таъминланишининг мухим шартларидан бир булиб келмокда.

Таълим сифатини тахлил килиш куплаб тадкикот лойихалари ва ташаббусларининг асосий вазифасига айланмокда.

Таълим сифатини буйича юкорида келтирилган илмий-педагогик тамойиллар ва хусусиятларни нафакат назарий жихатдан, балки амалий жихатдан, мамлакатимизда, аникрок айтадиган булсак, Тошкент вилоятида кластерлашган таълимни ривожлантириш буйича минтакавий дастурларнинг ишлаб чикилганлиги ва амалда татбик этилаётганлиги билан изохлаш мумкин.

Шундай килиб, таълимни ривожлантириш назариясининг юкорида келтирилган тамойиллари тахлили унинг сифати ва хусусиятларини замонавий жамиятда ушбу муаммони жамоат талабларига, муайян худудларнинг манфаатларига ва таълим эхтиёжларига каратилган минтакавий, шахар ва мактаблар даражасида хал килинишини таклиф килади деган хулосага келамиз. Шунинг учун таълим сифатини ошириш ва уни ташкил этиш таълим тизимида баркарор ва изчил ривожланиш, интеллектуал ва моддий ресурсларни жалб килиш кобилиятини белгиловчи янгича ёндашувларни татбик этишни талаб килади.

REFERENCES

1. Новиков А.М. Российское образование в новой эпохе / Парадоксы наследия, векторы развития. - М.: "Эгвес", 2000.

2. Бердиева М.М. Замонавий мактабгача таълимда бола шахсини куллаб кувватлаш масалалари // Замонавий узлуксиз таълим муаммолари: инновациялар ва истикболлар. Халкаро илмий конференция. -Т., 2018.

3. Педагогика: педагогические теории, системы, технологии: Учеб. для студ. высш. и сред. учеб. заведений / С.А. Смирнов, И.Б. Котова, Е.Н. Шиянов и др.; Под ред. С.А. Смирнова. - 3-е изд., испр. и доп. — М.: Издательский центр "Академия", 1999.

4. Файзуллаева Н.С. Таълимни тоифалаштириш масалалари.// Таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. № 2, 2013.

5. Атаева Н., Салаева М. ва б. Умумий педагогика. Дарслик II -китоб. - Т.: 2013.

6. Рахмонов А.Р. Инновацион таълим кластери укув фаолиятига самарали усул сифатида // Баркарор ривожланишда узлуксиз таълим: муаммо ва ечимлар. Том II, 2019.

7. Mukhamedov G., Khodjamkulov U., Toshtemirova S. (2020). Innovative cluster of pedagogical education. Monograph, -T.: University, 280 p.

8. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.

9. G'afforovYa.X. (2020). Methods for developing a system of teaching history and ibcreasing the effectiveness of teaching history.EPRA International journal of Multidisciplinary Research. Monthly Peer Reviewed & Indexed International Online Journal. 27 (07), 8104-8111.

10. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // "Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.

11. Toshtemirova, S.A. (2020). The quality of education is a pedagogical problem. Актуальные вопросы современной науки Материалы VI международной научно-практической конференции, Саратов. 1(1), 39-40.

12. Gafforov. Ya., Toshtemirova. S. (2020). Ways To Increase The Effectiveness Of Education In An Integrated Environment. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(7), 647-655.

13. Toshtemirova S.A. (2020). Ta'lim va tarbiyaning demokratik hamda insonparvarlik tamoyili. Maktab va hayot, 1(1), 36-38.

14. Mardonov, S. K., & Toshtemirova, S. A. (2020). Classifying the educational system as an innovative approach. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (92), 180-182.

15. Toshtemirova S. A. (2020). Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida // Uzluksiz ta'lim. 1 (86). - S.5.

16. Тоштемирова, С. (2020). Таълимда Чирчик тажрибаси. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 445-451.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.