Научная статья на тему 'УЗБЕКИСТОН ХУДУДЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХУЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ САМАРОДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ'

УЗБЕКИСТОН ХУДУДЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХУЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ САМАРОДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Прочие сельскохозяйственные науки»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалик маҳсулотлари / ишлаб чиқариш / озиқ-овқат маҳсулотлари / аҳоли талаби / жаҳон статистик маълумотлари / статистик маълумотлар таҳлили / ҳосилдорлик ва талабни тўлиқ қониқтириш.

Аннотация научной статьи по прочим сельскохозяйственным наукам, автор научной работы — Abishov Muhammed Sarsebaevich, Jaksimova Zuxra Rustem Qizi

Илмий мақолада қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўлиқ таъминлаш бўйича долзарб масалалар қузғатилган. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларни ишлаб чиқаришда жаҳон статистик маълумотлари мисол тарихасида келтирилган. Худудта қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш бўйича йиллар бўйича статистик маълумотлар таҳлил қилинган ва таҳлил натижалари бўйича хулосалар берилган. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ҳосилдорликни ошириш ва аҳолини озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабини тўлиқ қониқтириш бўйича фикр ва таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЗБЕКИСТОН ХУДУДЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХУЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ САМАРОДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ»

УЗБЕКИСТОН ХУДУДЛАРИДА ЦИШЛОК; ХУЖАЛИГИ МАХСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧЩАРИШ САМАРОДОРЛИГИ

ТАХЛИЛИ

АНАЛИЗ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОИЗВОДСТВА СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ПРОДУКЦИИ В УЗБЕКИСТАНЕ

ANALYSIS OF THE EFFICIENCY OF AGRICULTURAL PRODUCTION

PRODUCTION IN UZBEKISTAN 1Abishov Muhammed Sarsebaevich, 2Jaksimova Zuxra Rustem qizi

1Candidate of Economics, Associate Professor Teacher of Karakalpak State University 2Student of Karakalpakstan Institute of Agriculture and Agrotechnologies zuxrajaksimova077@gmail.com. https://doi.org/10.5281/zenodo.11027616

Аннотация. Илмий мацолада цишлоц хужалик маусулотларини ишлаб чицариш ва ауолини озиц-овцат маусулотлари билан тулиц таъминлаш буйича долзарб масалалар цузгатилган. Кишлоц хужалиги маусулотларни ишлаб чицаришда жауон статистик маълумотлари мисол тарихасида келтирилган. Худудта цишлоц хужалик маусулотларини ишлаб чицариш буйича йиллар буйича статистик маълумотлар таулил цилинган ва таулил натижалари буйича хулосалар берилган. Кишлоц хужалик маусулотларини ишлаб чицаришда уосилдорликни ошириш ва ауолини озиц-овцат маусулотларига булган талабини тулиц цоництириш буйича фикр ва таклифлар берилган.

Аннотация. В научной статье затронули актуальные вопросы производства сельскохозяйственной продукции и полноценного обеспечения населения продовольствием. Приведены статистические данные мира по производству сельскохозяйственной продукции. Проанализированы статистические данные о производстве сельскохозяйственной продукции в регионе. По результатам анализа региона сделаны выводы. Приведены мнения и предложения по повышению урожайности производства сельскохозяйственной продукции и полному удовлетворению спроса населения на продукты питания.

Abstract. The scientific article raises topical issues of agricultural production and adequate food supply for the population. World statistics on agricultural production are provided. Statistical data on agricultural production in the region is analyzed. Based on the results of the analysis of the region, conclusions were drawn. Opinions and proposals are given to increase the productivity of agricultural production and fully satisfy the population's demand for food.

Таянч иборалар: цишлоц хужалик маусулотлари, ишлаб чицариш, озиц-овцат маусулотлари, ауоли талаби, жауон статистик маълумотлари, статистик маълумотлар таулили, уосилдорлик ва талабни тулиц цоництириш.

Ключевые слова: сельскохозяйственная продукция, производство продукты питания, спрос населения, мировая статистика, анализ статистических данных, результаты анализа, выводы, производительность, полное удовлетворение спроса.

Keywords: agricultural products, food production, population demand, world statistics, statistical data analysis, analysis results, conclusions, productivity, full satisfaction of demand.

Жахонда кишлок хужалик махсулотларининг ишлаб чикарилиши ва унинг самарадорлигини ошириш, ахолини озик-овкат махсулотлари билан таминлашда мухим ахамият касб этади. Ахолининг кишлок хужалиги озик-овкат махсулотларига булган талабини тулик кониктириш жахон муаммоларидан хисобланади. 2024 йил бошига ^оракалпогистон Республикаси ахоли сони 2,0 милиондан ошган булиб, хозирги вактта ахоли кишлок хужалик озик-овкат махсулотлари билан тулик таъминланган деб айтиш кийин. Масалан, 2022 йил маълумотларига кура республикада кишлок хужалиги махсулотларига талаб сабзавот, полиз, дуккакли экинлар, гушт, сут махсулотлари буйича кониктирилган, лекин картошка, мева, узум, балик махсулотлари ва бошкалар буйича талаб кониктирилмаган [11].

Маълумотларга кура 2021-йилда жахон микёсида асосий кишлок хужалик махсулотларининг ишлаб чикарилиши 2000 йилдан 54 фоизга, 2020 йилдан эса 2 фоизга усган холда 9,5 миллиард тоннага етди. 2020 йилдан 2021 йилгача глобал дон ичлаб чикариш 64 миллион тоннага ёки 2,1 фоизга усган, бу маккажухори ишлаб чикаришнинг 4,1 фоизга усиши билан боглик. 2021 йилда маккажухори, бугдой ва гуруч умумий дон етиштиришнинг 90 фоизини ташкил килди. 2021 йилда жахон микёсида мева ва сабзавотлар етиштириш мос равишда 910 миллион тонна (2020 йилга нисбатан +1,1 фоиз) ва 1,2 миллиард тонна (+1,4 фоиз) га етди. Товук, чучка ва каромоллар дунё буйлаб ишлаб чикарилган асосий гушт булиб, 2021 йилда 316 миллион тоннани ташкил килди ва бу маълумотлар албатта ижобий куринишга эга. Айникса шуни такидлош жойизки, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2030 йил даврига кун тартибида иктисодиёт олдига табиий ресурслар эхтиёткорлик сакланган холда 2050 йилга ховонинг иклим нейтраллигига эришиш учун катта максадлар куилган [1]. Шунинг учун жохонда кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикарилишда табий ресурслардан самарали фоидаланиши зарурлиги келиб чикмокда.

Ишлаб чикаришда ахоли даромадларининг хам ортиб бориши мухим ахамиятга эга. ^ишлок хужалиги ишлаб чикариши нафакат овкатланишни яхшилашда, балки купчилик учун асосий доромад манбайи хамдир. ^ишлок хужалик махсулотларинин етиштиришнинг юксалиши очарчиликка бархам бериш, шунингдек, иктисодий ва ижтимоий ривожланишнинг калитидир. Сунгги ун йилликларда глобал усимлик ишлаб чикариш кескин узгарди. Биз етиштирадиган озик-овкат микдори икки омил натижасида тез усди: кишлок хужалиги учун фойдаланадиган ерлар микдори кенгайди, лекин энг катта омил экинлар хосилдорлигининг тез усиши буди [2]. Албатта хосилдорликни юкорилатиш оркали ишлаб чикаришни купайтириш асосий масалалардан хисобланади.

^ишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариши жараёнида жохондаги айрим давлатларнинг ишлаб чикариш солохиятини урганилганда, А^Ш ^ишлок хужалиги вазирлиги 2023/24 маркетинг йили Шри-Ланка гуруч ичлаб чикаришни 3,3 миллион тонна (тегирмон асосида), утган ойларга нисбатан 9 фоизга ва утган йилга нисбатан 17 фоизга куп деб бахоламокда. Экилган мойдон 1,2 миллион гектарга бахоланмокда, бу 2022/23 йилга нисбатан анча куп. Х,осилдорликка эришиш тахмин килинмокда гектарига 4,22 тонна (тахминан), идеал об-хаво туфайли утган йилга нисбатан 16 фоизга куп [3]. Бу маълумотлар буйича ижобий курсаткишларга эришилган.

Европа Иттифокида кишлок хужалик махсулотларининг ишлаб чикарилиши буйича маълумотлар урганилганида 2022 йилда 270, 9 миллион тонна дон етиштирилган ва бу 2021 йилга нисбатан 26, 7 миллион тоннага кам булиб, куплаб экинларнинг йигиб олинган махсулотига Европа Иттифокининг катта кисмларида кургокчилик шароитлари таъсир курсатган, шу жумладан донли маккажухори (27,4 фоизга), кунгабокар (10,1 фоизга пасайган) ва зайтун мойи учун зайтун (38, 1 фоизга пасайган). 2022-йилда куплаб экинлар, жумладан, дон (+45, 6%), конд лавлаги (+34, 9%), картошка (+30, 5%), мойли усимликлар (+29, 0%) юксалишда давом килди [4]. ^ишлок хужалик махсулотларининг ишлаб чикарилиши саноаат махсулотларини ишлаб чикарилишдан кескин фарк килади. Бунга табиат иклим шароитлари купрок тасир килиши мумкин.

Европа Иттифокида кишлок хужалигининг стратегик ахамияти ва унинг солохияти жамиятга хизматлар курсатишда хозирги таъсирдан кескин фарк килади яъни кишлок хужалиги амалиётлари отроф-мухитга, согликка ва иклимга салбий таъсир килмаслик ва секторнинг узок муддатли баркарорлиги ва ракобатбардошлиги йуналтирилган. Шунинг учун бу сектор Европа келажагига ижобий хисса кушиши керак [5]. Бу факат Европа учун эмас жахон микиёсида амалга оширилиши керак.

Узбекистон Республикасида хам кишлок хужалик махсулотларининг ишлаб чикарилиши мухим ахамият касб этади. Кейинги вактлари ахолини озик-овкат махсулотлари билан тулик таъминлаш максадида кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикарилишни купайтириш йулга куйилган. Масалан, Узбекистон Статистика агентлиги дастлабки малумотларига кура, 2023 йилда кишлок, урмон ва баликчилик хужалиги махсулотларининг умумий хажми 426,3 трлн сумни ташкил этган. Бу курсаткич 2022 йил билан солиштирилганда 4,1 фоизга ошган. ^айд этилишича, 2023 йилда Узбекистонда чорвачилик махсулотлари йуналишида 2,8 млн тонна гушт (тирик вазнда), 12 млн тонна сут, 8,5 млн дона тухум етиштирилган. 2023 йилда етиштирилган дахкончилик махсулотлари хусусан, дон махсулотлари - 8,4 млн. тоннага, картошка - 3,6 млн. тонна, сабзавотлар - 11,6 млн. тоннага, полиз экинлари - 2,4 млн. тоннага, мева ва резаворлар - 3,1 млн. тоннага, узум - 1,7 млн. тоннага етти. [6]. Бу курсаткишлар олдинги йилларга нисбатан анча юкори.

Аграр сектор Узбекистон иктисодиётининг энг мухим тармокларидан бири булиб, бу юртимиз ахолисининг озик-овкат махсулотлари, кайта ишлаш саноати ва хизмат курсатиш сохалари учун хомашё манбайи булиш билан бирга Узбекистоннинг ташки савдо жараёнларида экспорт салохияти баркарорлигини таъминлашга хизмат килади [7].

2023 йил кахратон кишдаги нокулай об-хаво ва ёздаги ута иссик кунлар сабабли кишлок хужалиги мехнаткашлари учун синовли йил булган булишига карамасдан озик-овкат махсулотларини купайтириш борасида салмокли натижаларга эришилди. ^ишлок хужалигида ислохотлар изчил амалга оширилаётган бугунги кунда ахолини дехкончилик махсулотларига булган талабини кондириш ва бу борадаги таъминотни тубдан яхшилаш мухим ахамият касб этади. ^айд этиш лозимки, мамлакатимиз худудларида полизчиликнинг узига хос мактаблари яратилган булиб, айникса ковун ва тарвуз етиштириш кенг оммалашган. Статистика агентлиги маълумотларига кура, утган 2023 йилда мева - сабзавот махсулотлари экспорти хажми 7,9 % га ошган [8].

Кейинги вактлари Республикада сув танкислиги сезиларли даражада таъсир килмокта ва кишлок хужалигини сув ресурслари билан баркарор таъминлаш

максадида 2023 йилда сув ресурсларини бошкаришда узлуксиз тизимни йулга куйиш хамда сувни тежайдиган ракамли технологияларни жорий килиш хисобига сувни етказиб беришдаги табиий йукотишлар хажми 10 фоизгача камайтирилиш белгилаб олинди [9].

2023 йилда кишлок хужалигида экспорт хажми карийб 2 миллиард долларга етди. Жумладан, утган йили сохада ишлаб чикариш 4,1 фоизга усиб ва 426 триллион сумни ташкил килди. Экспорт эса карийб 2 миллиард долларга етди ва 152 минг гектар бог ва токзорлар барпо килинди. Бу йил илк бор 3 миллион 700 минг тонна пахта, шунингдек, 8 миллион тонна галла хосили олинди. Бундай ракамлар якин тарихимизда хеч качон булмаган [10].

1-жадвал.

^оракалпоFистон Республикасида кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб

чикариш тахлили (млрд.сум)

Т/р Курсаткичлар номлари 2021 йил 2022 йил якуни узгариш, % да

режа хакикатда режага нисбатан 2021 йилга нисбата н

1. Ялпи кишлок, урмон ва баликчилик хужалиги махсулотлари 12340,9 14322,7 14359,1 100,3 116,4

Кишлок хужалиги махсулотлари хажми

а) жорий даврдаги амалий бахоларда 11511,8 13170,0 13389,1 101,7 116,3

шу жумладан, дехкончилик махсулотлари 5400,4 6528,3 6631,9 101,6 122,8

чорвачилик махсулотлари 6111,5 6641,8 6757,2 101,7 110,6

б) таккослама бахоларда 11511,8 11726,1 11921,6 101,7 103,6

2 Фермер хужаликларида

таккослама бахоларда 3546,4 3674,1 3679,0 100,1 103,7

жорий бахоларда 3546,4 4583,0 4589,1 100,1 129,4

3 Дехкон хужаликларида

таккослама бахоларда 7160,9 7249,8 7420,8 102,4 103,6

жорий бахоларда 7160,9 7512,9 7780,9 103,6 108,7

1-жадвал маълумотларига кура кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш тахлили фермер ва дехкон хужаликлари буйича алохида урганилган. Дехкон хужаликларида фермер хужаликларига нисбатан икки баробардан купрок махсулотлар ишлаб чикарилганлиги куринмокда. Шунингдек кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш режага ва уткан, йилга нисбатан анча купайган. Бу курсаткишларни ижобий бахолаш мумкин.Республика ахолисин талабини дехкончилик махсулотлари билан

кониктириш асосий вазифалардан биридур. Бу эса сув танкислиги шароитида жуда хам мураккаб соха булиб хисобланади.

2-жадвал.

^оракалпоFистон Республикасида дехкончилик махсулотларини ишлаб

чикаришдаялпи хосил тахлили (минг тонна)

Т/р Курсаткичлар номлари 2021 йил 2022 йил Узгариш, % да

режа хакиката режага нисбатан 2021 йилга нисбата н

1. Донли экинлар - жами 271,1 274,4 287,1 104,6 105,9

шундан: кишлок хужалик корхоналари 20,8 19,7 27,7 140,6 133,2

Фермер хужаликлари 213,2 217,5 223,8 102,9 105,0

Дехкон хужаликлари 37,1 37,2 35,6 95,7 96,0

2. Бошокли экинлар- жами 147,4 155,0 165,9 107,0 112,6

шундан: кишлок хужалик корхоналари 8,3 12,5 15,5 124,0 186,7

Фермер хужаликлари 115,4 118,5 128,4 108,4 111,3

Дехкон хужаликлари 23,7 24,0 22,0 91,7 92,8

3. Картошка- жами 89,4 91,8 90,6 98,7 101,3

шундан: кишлок хужалик корхоналари 0,6 0,5 0,6 120,0 100,0

Фермер хужаликлари 29,0 30,0 29,3 97,7 101,0

Дехкон хужаликлари 59,8 61,3 60,7 99,0 101,5

4. Сабзавот- жами 301,5 313,4 314,6 100,4 104,3

шундан: кишлок хужалик корхоналари 8,9 6,0 5,3 88,3 59,6

Фермер хужаликлари 111,9 122,9 124,6 101,4 111,3

Дехкон хужаликлари 180,7 184,5 184,7 100,1 102,2

5. Полиз- жами 164,7 171,8 173,5 101,0 105,3

шундан: кишлок хужалик корхоналари 4,1 3,5 3,4 97,1 82,9

Фермер хужаликлари 83,1 89,6 91,4 102,0 110,0

Дехкон хужаликлари 77,5 78,7 78,7 100,0 101,5

6. Мева- жами 62,0 63,5 64,9 102,2 104,7

шундан: кишлок хужалик корхоналари 10,5 10,5 9,4 89,5 89,5

Фермер хужаликлари 25,5 26,4 28,7 108,7 112,5

Дехкон хужаликлари 26,0 26,6 26,8 100,8 103,1

7. Узум- жами 11,2 11,4 11,6 101,8 103,6

шундан: кишлок хужалик корхоналари 0,9 0,8 0,9 112,5 100,0

Фермер хужаликлари 4,3 4,5 4,6 102,2 107,0

Дехкон хужаликлари 6,0 6,1 6,1 100,0 101,7

2-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, Республикада дехкончилик махсулотларини ишлаб чикариш ялпи хосил режа буйича факат картошка махсулотини

етиштириш буйича бажарилмаган холас, бошка барча турдаги махсулотларни ишлаб чикариш режаси бажарилган. Лекин утган йилга нисбатан барча турдаги махсулотларни ишлаб чикариш анча купайган. Хуласа килиб айтиш керакки, махсулотларни ишлаб чикаришни халиям купайтириш чораларини куриб чикиш лозим.

Республика ахолиси талабини чарвочилик махсулотлари билан хам кониктириш зарур. Чорвачиликни ривожлантириш хам сув танкислиги шароитида мураккаб соха булиб колмокда.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, республикада ахоли сони йилдан йилга ошиб бормока. Ахоли сони усиб бориши билан кишлок хужалик озик-овкат махсулотларига булган талаб хам усиб бормакда. Шунинг учун республикада кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш ва унинг самарадорлигини ошириб бориш лозим. Бунинг учун республикада солохият етарли булиб, факат кишлок хужалиги махсулотларини етиштирадиган кишлок хужалиги корхоналарини, фермер хужаликларини ва дехкон хужаликларини рагбатлантириб бориш керак, шунингдек, сув танкислигини хисобга олган холда кишлок хужалиги махсулотларини етиштирадиган субъектларга хосилдорликни ошириш учун янги технологияларни жалб килиш зарур.

АДАБИЁТЛАРЛАР РУЙХАТИ (BIBLIOGRAPHY)

1. Agricultural production statistics 2000 - 2021. FAOSTAT Analytical Brief 60. https://www.fao.org/3/cc3751en/cc3751en.

2. Agricultural Production. by Hannah Ritchie, Pablo Rosado and Max Roser. https://ourworldindata.org/agricultural -producti on.

3. World Agricultural Production. United States Department of Agriculture Foreign. Agricultural Service Circular Series WAP 2-24 February 2024. https://apps.fas.usda.gov/psdonline/circulars/production.

4. Eurostat Statistics Explained. Agricultural production-crops/ https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Agricultural production-crops.

5. Feeding Europe: Agriculture and sustainable food systems. https://ieep.eu/wp-content/uploads/2022/12/Think-2030-Feeding-Europe-1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.