Научная статья на тему 'МЕВА САБЗАВОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ САНОАТИНИНГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПОТЕНЦИАЛИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

МЕВА САБЗАВОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ САНОАТИНИНГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПОТЕНЦИАЛИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
212
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕВА САБЗАВОТ МАҲСУЛОТЛАРИ / СОВУТИШ КАМЕРАЛАРИ / ХОМ АШЁ / қАЙТА ИШЛАШ ВА ИШЛАБ ЧИқАРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Кобилова Н.Х.

Мақолада Ўзбекистон Республикасида мева ва сабзавот маҳсулотларини етиштириш ва ишлаб чиқариш салоҳияти тадқиқ этилган. Мамлакатимизда етиштириладиган мева ва сабзавот маҳсулотлари таҳлил қилиниб, бугунги кундаги қайта ишлаб чиқариш даражаси ва бунинг натижасида экспорт салоҳиятидаги қайта ишланган тайёр маҳсулотнинг улуши ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROSPECTS FOR THE EFFECTIVE USE OF THE PRODUCTION POTENTIAL OF THE FRUIT AND VEGETABLE INDUSTRY

The article considers the possibilities of growing and producing vegetables and fruits in the Republic of Uzbekistan. The analysis of fruit and vegetable products grown in our country, the current level of processing and, as a result, the share of processed finished products in the export potential are highlighted.

Текст научной работы на тему «МЕВА САБЗАВОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ САНОАТИНИНГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПОТЕНЦИАЛИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

Кобилова Н.Х.

Узбекистон Республикаси Туризм ва спорт вазирлиги хузуридаги Маданий мерос агентлиги Ицтисодий тахлил, молия ва бухгалтерия бошцармаси бошлиги

МЕВА САБЗАВОТЛАРНИ ЦАЙТА ИШЛАШ САНОАТИНИНГ ИШЛАБ ЧЩАРИШ ПОТЕНЦИАЛИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ИСТЩБОЛЛАРИ

Аннотация: Мацолада Узбекистон Республикасида мева ва сабзавот маусулотларини етиштириш ва ишлаб чицариш салоуияти тадциц этилган. Мамлакатимизда етиштириладиган мева ва сабзавот маусулотлари таулил цилиниб, бугунги кундаги цайта ишлаб чицариш даражаси ва бунинг натижасида экспорт салоуиятидаги цайта ишланган тайёр маусулотнинг улуши ёритиб берилган.

Таянч иборалар: мева сабзавот маусулотлари, совутиш камералари, хом ашё, цайта ишлаш ва ишлаб чицариш технологиялари.

Kobilova N.Kh.

head of department economic analysis, finance and accounting Cultural Heritage Agency under the Ministry of Tourism and

Sports

Republic of Uzbekistan

PROSPECTS FOR THE EFFECTIVE USE OF THE PRODUCTION

POTENTIAL OF THE FRUIT AND VEGETABLE INDUSTRY

Annotation: The article considers the possibilities of growing and producing vegetables and fruits in the Republic of Uzbekistan. The analysis of fruit and vegetable products grown in our country, the current level of processing and, as a result, the share of processed finished products in the export potential are highlighted.

Keywords: fruits and vegetables, refrigerators, raw materials, processing and production technologies.

Бугунги кунда мамлакатимизда мева сабзавот етиштириш ва уни кайта ишлаш сохдсида кенг куламли ишлар амалга оширилмокда. Айникса мамлакатимизда пахта ва Fалла ер майдонларининг хдмда узлаштирилмаган ерларнинг мева сабзавотликка ихтисослаштирилиши мах,сулотларни кайта ишлаш сохдсининг ривожланишида мухдм омил булиб хизмат килмокда.

Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг куламли ислохдтлар доирасида Мева сабзавотларни кайта ишлаш саноатининг ишлаб чикариш

потенциалидан самарали фойдаланиш масалалари хам долзарб масалалар сифатида илгари сурилмокда.

Ушбу йуналишни жадал суратларда ривожлантиришда агрофирмалар ва кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишловчи корхоналарининг урни бекиёсдир.

Агрофирмалар хам кишлок хужалиги хам саноатга мос ресурслардан фойдаланиб, истеъмолга тайёр булган махсулот яратади. Республикамизда бу сохани жадал ривожлантириш максадида бир канча карор ва норматив хужжатлар ишлаб чикилган булиб, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 20 ноябрдаги "Республикада 2019-2020 йилларда мева-сабзавот махсулотларини кайта ишлаш хажмларини купайтиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида" ги 935-сон карорига кура, мевасабзавот махсулотларини куритиш корхоналарини ташкил этишнинг манзилли дастури ишлаб чикилган.

Мазкур карорга асосан, Республикамизнинг вилоятларида мевасабзавотларни кайта ишловчи корхоналар ташкил этилиб, фаолияти йулга куйилди. Бу уз навбатида мевасабзавот махсулотларининг кайта ишлаш саноатининг ривожланаётганлиги ва уларнинг иктисодий усишдаги урни ошаётганлигидан далолат бермокда.

Мамлакатимизда истеъмолчининг янги ва кайта ишланган мева ва сабзавот махсулотларига булган эхтиёжини кондириш учун хом ашё базасини ва уларни кайта ишлаш сохаларининг кай даражада ривожлантирилишини урганиш талаб этилади.

Статистик маълумотларга кура, 2018 йилга нисбатан 2021 йил бошига кадар мамлакатимиз кишлок хужалигида етиштирилган мева сабзавотларнинг айрим турларига карайдиган булсак, уларда йил сайин усиш кузатилган.

(1жадвал)

Мева сабзавотларнинг айрим турлари буйича статистик

" 27

маълумотларга кура тахлиллар .

_____(тоннада)

Мева сабзавотларнинг турлари 2018 йилда 2019 йилда 2020 йилда 2020 йилда 2018 йилга нисбатан усиш % 2020 йилда 2019 йилга нисбатан усиш %

Сабзавотлар 9 635 118 9 945 499 10 459 483 109% 105%

Картошка 2 750 144 2 950 903 3 143 515 114% 107%

Мева ва резаворлар 2 589 653 2 739 617 2 863 983 111% 105%

Узум 1 564 473 1 595 221 1 639 194 105% 103%

Полиз экинлари 1 904 900 1 922 221 2 134 378 112% 111%

27 маълумот: Узбекистон Республикаси Давлат Статистика кумитасидан олинган.

Ушбу тахлиллардан куришимиз мумкинки, охирги 3 йил давомида салкам хар бир махсулот тури буйича уларнинг хосилдорлиги билан боFлик холда махсулот етиштирилиши ошиб бормокда. Бу эса уз навбатида янги мевасабзавот махсулотлари истеъмолининг меъёридан ортотини мавсум тугаган фаслларда совутгичларда саклаб ва кайта ишлаш корхоналарида кайта ишланган тайёр махсулот сифатида ички ва ташки бозорда истеъмолчиларга етказиб бериш имкониятининг кенгайганлигини курсатмокда.

(2-жадвал)

Мева сабзавотларнинг айрим турлари буйича статистик маълумотларга кура, кишлок хужалиги тармоклари кесимида

тахлиллар .

(тоннада)

Дехкон (шахсий ёрдамчи) хужаликлари

2018 йилда 2019 йилда 2020 йилда 2020 йилда 2018 йилга нисбатан усиш % 2020 йилда 2019 йилга нисбатан усиш %

Сабзавотлар 7 161 960 7 032 902 6 940 606 96,9% 98,7%

Картошка 2 432 330 2 472 354 2 581 274 106,1% 104,4%

Мева ва резаворлар 1 620 060 1 643 505 1 630 910 100,7% 99,2%

Узум 860 943 897 680 898 616 104,4% 100,1%

Полиз экинлари 1 158 703 1 148 342 1 159 659 100,1% 101,0%

Фермер хужаликлари

2018 йилда 2019 йилда 2020 йилда 2020 йилда 2018 йилга нисбатан усиш % 2020 йилда 2019 йилга нисбатан усиш %

Сабзавотлар 2 328 127 2 797 369 3 260 534 140,0% 116,6%

Картошка 299 954 443 441 505 971 168,7% 114,1%

Мева ва резаворлар 911 569 1 033 814 1 144 797 125,6% 110,7%

Узум 677 584 665 766 704 807 104,0% 105,9%

Полиз экинлари 728 654 754 277 939 931 129,0% 124,6%

^ишлок хужалиги фаолиятини амалга оширувчи ташкилотлар

2018 йилда 2019 йилда 2020 йилда 2020 йилда 2018 йилга нисбатан усиш % 2020 йилда 2019 йилга нисбатан усиш %

Сабзавотлар 145 031 115 228 258 343 178,1% 224,2%

Картошка 17 860 35 108 56 270 315,1% 160,3%

Мева ва резаворлар 58 024 62 298 88 276 152,1% 141,7%

Узум 25 946 31 775 35 771 137,9% 112,6%

Полиз экинлари 17 543 19 602 34 788 198,3% 177,5%

К,ишлок хужалиги мамлакат иктисодиётининг мухим сохаси булиб, у мамлакатнинг озик-овкат ишлаб чикариш сохаси ва минтакавий ривожланишини боFлаб туради. Ана шу сабабдан, мева сабзавотларни

28 маълумот: Узбекистон Республикаси Давлат Статистика кумитасидан олинган.

ишлаб чикариш ва уни кайта ишлаш самарадорлигини ошириш хамда мева сабзавотларни саклаш ва сотиш жараёнлари мухим тенденция хисобланади.

Энди юкоридаги мевасабзавотларни етиштирувчи корхоналарнинг ушбу мева сабзавотларнинг айрим турларини етиштириш буйича улушига карайдиган булсак, Сабзавотлар етиштириш факатгина дехкон хужаликларида етиштирилиши камайганлигини, бирок колган барча мева сабзавотлар барча соха корхоналарида йил сайин усиши кузатилган.

Бу тахлиллар шуни курсатадики, мева сабзавот экинларининг асосий хосили дехкон хужаликлари улушига туFри келмокда. Уз навбатида Фермер хужаликлари ва кишлок хужалиги фаолиятини амалга оширувчи корхоналарга тегишли ерларнинг асосий кисми пахта хом ашёси ва Fалла етиштиришга мулжалланганлигидир.

Мазкур масалаларни хал килиш кишлок хужалиги ерлардан унумли фойдаланиш узлаштирилмаган ерларни кайта узлаштириш ва фойдаланишга кайта киритиш буйича мамлакатимизда катор карорлар ва мазкур карорларга кура тартиблар ишлаб чикилган. Биргина мисол тарикасида мамлакатимиз Президенти томонидан 2019 йил 17 июндаги "Кишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора -тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5742-сонли фармонга мувофик, "Кишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш концепцияси" тасдикланган булиб, мазкур конценцияга кура, узок вактлардан буён фойдаланишдан чикиб кетган 1,1 млн гектар майдонни 2020 -2030 йилларда боскичма-боскич фойдаланишга киритиш белгиланганлигини куришимиз мумкин. Ва шунингдек, ер ости сувлари мавжуд лалми ва яйлов ерларда сув тежовчи технологияларни (томчилатиб суFориш технологияларини)

" 29

кенг жорий этиш оркали уларни узлаштириш режалаштирилган.

Тахлилларга кура, 1 гектар майдонда етиштирилган пахта хомашёсига нисбатан узумдан 7 баробар куп даромад олиш мумкин экан. Бу дегани пахта хом ашёсини етиштирадиган ерларни узумчилик йуналишига ихтисослаштириш мамлакат иктисодиёти учун 7 баробар куп даромад эканлигини курсатмокда. Бу биргина узум мисолида айтилмокда халос. Худди шундай бошка мевасабзавотларни етиштириш хам пахта хом ашёсига нисбатан купрок даромад келтириши мумкинлигидан келиб чикиб, мазкур концепция амалиётга тадбик килинган булиб, натижада мамлакатда мевасабзавот етиштириладиган ерларнинг кенгайтирилишида асосий омил булиб хизмат килмокда.

Мисол тарикасида, 2016-2020 йилларда жами 330,5 минг гектар паст рентабелли пахта ва Fалла майдонлари кискартирилиб, ушбу майдонларда юкори даромадли ва экспортбоп махсулотлар етиштириш йулга

29 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "Кишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5742-сонли фармони

куйилганлигини ва бунинг натижасида 2016-2020 йилларда сабзавот ишлаб чикариш хосили 103%,

картошка - 114%, полиз экинлари - 110%, мева - 107,4% ва узум - 106%га усганлигини куришимиз мумкин.

Узлаштирилган ва лалми, пахта ва Fалладан кискартирилган ерларга хамда яроксиз боF-токзорлар урнига 2016-2020 йиллар давомида жами 69,6 минг гектар майдонда интенсив мевали боFлар ва 57 минг гектар токзорлар барпо этилди.

Юкоридагиларга кура, 2022 йилгача жами 422,3 минг гектар ерлар шундан, 133,9 минг гектари боFдорчиликка, 113 минг гектари узумчиликка, 49,9 минг гектари сабзавотчиликка, 24,5 минг гектари полизчиликка, 15,8 минг гектар картошкачиликка, 56,1 минг гектари дуккакли ва доривор усимликларга, 6,1 минг гектари иссикхона хужаликларига ва 22,9 минг гектар майдонларни озука ва мойли экинлар етиштиришга ихтисослаштирилиши белгиланди30.

2021 йилнинг бахор мавсумида 63,8 минг гектар (2016 йилга нисб. 11 баробар куп) мевали боFлар ва 37,5 минг гектар токзорлар (7 баробар куп) барпо этилган.

Мевасабзавот махсулотлари етиштириш хажмининг ошиб бориши уз навбатида уларни саклаш ва кайта ишлаб истеъмолчига етказишни талаб килади. Бу эса худудларни саклаш учун совутгичлар билан таъминлаш, кайта ишлаб чикариш учун янги инновацион технологияларни жорий килиш, илFор тажрибали инновацион технологияларни юритишни биладиган малакали мутахассислар тайёрлаш каби бир катор муаммо ва вазифаларни юзага чикаради.

Ахолини мева сабзавот махсулотлари ва улардан кайта ишлаш йули билан тайёрланган махсулотлар билан таъминлаб бориш учун авваломбор уларни етиштиришнинг инновацион йулларини куллаш яъни хар бир карич ердан унумли фойдаланиб экишни режалаштириш янги хосилдор навларни танлаб экиш ва етиштирилган хосилни саклаш хамда уни кайта ишлаш устивор вазифа хисобланади.

Бугунги кунга кадар мамлакатимизда 2 484,1 млрд. сумлик 134 та лойиха, шундан 17 та замонавий агрологистика, 103 та замонавий талабларга жавоб берадиган кишлок хужалик махсулотларини кайта ишловчи ва 14 та импорт урнини босувчи корхоналар фаолият юритмокда. Ушбу кайта ишлаш корхоналарнинг йиллик ишлаб чикариш куввати 675,2 минг тонна га тенг булиб, 2020 йилда умумий ишлаб чикариш хажмига нисбатан меванинг 18,9% фоизи, сабзавот ва полиз махсулотларининг 5,6 фоизи, узумнинг 9,5 фоизи кайта ишлаш корхоналарида тайёр махсулот сифатида кайта ишлаб чикилган ва истеъмолга йуналтирилган.

30 "Экономическое обозрение" журнали 2021 йил №8 (260)

Мевасабзавотларни кайта ишлаш жараёни куйидаги кетма-кетликни узи ичига олади.

- Етарлича хом ашё базаси билан таъминланганлик;

- Ишлаб чикарилаётган махсулотга нисбатан бозор талаби;

- Юкори даражадаги инфратузилмани шакллантириш;

- Малакали ишчи кучи билан таъминланиш даражаси;

- Замонавий ишлаб чикариш технологиялари билан таъминланганлик;

- К,айта ишлаб чикариш корхоналарида харажатларни коплаш учун молиявий ахволининг етарлилиги даражаси.

Мазкур кетма кетликни таъминлай олган кайта ишловчи корхоналарнинг ишлаб чикариш потенциалини юкори деб бахолашимиз мумкин.

Шу баробарида кайта ишлаб чикарилаётган мевасабзавот махсулотларининг жахон стандартларига мос равишда ишлаб чикарилиши хам максадга мувофик хисобланади. Чунки, мевасабзавотларни етиштириш ва кайта ишлаш самарадорлигини ошириш ва уларни ташки бозорда истеъмолга чикариш, мамлакатимиз экспорт салохиятини оширишга хам уз хиссасини кушиб, уз навбатида шу оркали иктисодиётимизнинг самарали ривожланишида мухим омил булиб хизмат килиши лозим.

Шу борада давлатимиз рахбарининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020 — 2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида" ги фармони кабул килиниб, мазкур фармонга кура мамлакатимизда мева сабзавотчилик кластерлари барпо этилмокда.

2020 йил давомида бутун Республика микиёсида 150 дан ортик мева сабзавотчилик кластерлари ташкил этилган булиб, ушбу кластерлар ихтиёрида куввати 1 миллион тоннани ташкил этган 75 та кайта ишлаш корхонаси ташкил этилган. Уларнинг тасарруфида 1200 тага якин замонавий кишлок хужалиги техникалари мавжуд. Ушбу ташкил этилган кластерлар фаолияти мобайнида 2020 йилда кайта ишлаб чикарилган 1,5 миллион тонна ёки киймати 1,1 миллиард долларга тенг булган 60 турдан ортик мева-сабзавот махсулотлари дунёнинг 65 та мамлакатига экспорт килинган. Мамлакат буйича 2020 йилда жами экспорт айланмаси 15 127,7 млн АК,Ш долларини ташкил этган булиб, шундан 1 008,6 млн АКШ доллари мева сабзавот улушига туFри келиб жами экспортнинг 6,7 фоизини ташкил этган31.

Тахлиллардан куриб турибмизки, мева сабзавот махсулотларини кайта ишлаш, етиштирилаётган махсулотларнинг исрофини камайтириш билан бир каторда улардан мамлакат иктисодиётининг ривожланишига

31 маълумот: Узбекистон Республикаси Давлат Статистика кумитасидан олинган

муносиб хисса кушиб жахон бозорига халкаро стандартларга жавоб бера оладиган махсулотлар билан кириб боришга мухим дебоча булиб хизмат килмокда.

Хулоса килиб айтадиган булсак, ушбу тармокни жадал ривожлантириш учун кушимча имкониятларни сафарбар этиш, мева сабзавотни етиштириш ва уларни нес нобуд килмай териб олиш, саклаш хамда уларни кайта ишлаш оркали тайёр махсулот ишлаб чикариш буйича узвий боFликликни таъминлаш, бу мамлакат иктисодиётининг ривожланишида хамда озик овкат захирасининг купайишида мухим омил булиб хизмат килади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистон К,ишлок хужалиги статистик туплами. - Т., 2007-2016.

2. Иктисодий тараккиёт ва камбаFалликни кискартириш вазирлиги расмий сайти.

3. "Экономическое обозрение" журнали 2021 йил №8 (260)

4. http://www.lex.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.