Научная статья на тему 'МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ КООПЕРАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ КООПЕРАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
235
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мева-сабзавот / кооператив / кооперация / агросаноат мажмуаси / самарадорлик / бозор / инновации / иқтисодий самарадорлик / рақаботбардошлик / маркетинг. / плодоовощной / кооператив / кооперация / агропромышленный комплекс / эффективность / рынок / инновации / экономическая эффективность / конкурентоспособность / маркетинг

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашев Р.Х.

Ушбу мақолада мамлакат мева-сабзавот маҳсулотларини кооперация асосида барқарор ривожлантириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини оширишга доир таклиф ва тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье представлены предложения и рекомендации по устойчивому развитию плодоовощной продукции страны на кооперативной основе и повышению ее экономической эффективности.

Текст научной работы на тему «МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ КООПЕРАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

УДК: 338:478.36:56

Эргашев Р.Х.

МЕВА-САБЗАВОДЧИЛИК МАХСУЛОТЛАРИ КООПЕРАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ

Эргашев Р.Х. - и.ф.д., профессор (КарМИИ)

В данной статье представлены предложения и рекомендации по устойчивому развитию плодоовощной продукции страны на кооперативной основе и повышению ее экономической эффективности.

Ключевые слова: плодоовощной, кооператив, кооперация, агропромышленный комплекс, эффективность, рынок, инновации, экономическая эффективность, конкурентоспособность, маркетинг.

This article provides suggestions and recommendations for the sustainable development of the country's fruit and vegetable products on a cooperative basis and increase its economic efficiency.

Key words: fruit and vegetable, cooperative, cooperative, agro-industrial complex, efficiency, market, innovatsii, economic efficiency, competitiveness, marketing.

Кириш. Узбекистон иктисодиётининг, жумладан мева-сабзавот тармогининг истикболдаги ривожланиши бевосита глобаллашув ва жахон иктисодиётига интеграциялашув жараёнлари билан бoFлик булиб, ушбу интеграллашув халкаро ракобат муаммосини келтириб чикармокда. Мамлакат ички талабини кескинлашуви эса мева-сабзавот махсулотлариниг етиштирувчи субъектларларни янада мураккаб холатга тушиб колишига олиб келмокда. Бунинг натижасида махсулот етказувчилар хорижий ракобатчи корхоналар билан икки йуналиш буйича, яъни, ички бозорда уз мавкеини саклаш, хамда янги ташки бозорга кириб бориш максадида ракобат жангига киришмокдалар.

Узбекистон Республикасида мева-сабзавот махсулотлари асосан хусусий тармокда етиштирилаётган булиб, унинг 75-85 фоизи дехкон ва фермер хужаликлари зиммасига туFри келган булса, бугунги кунда боFдорчилик сохасидаги йирик тадбиркорлик субъектларининг сони ортиши мева-сабзавот етиштирувчи хусусий тармок уртасида ракобатнинг кучайишига олиб келмокда. Бундай тизимда мавсумий пишиб етиладиган ва транспортда ташишга куп холларда нокулай булган сабзавот махсулотлари жуда куп сонли, жойлашуви жихатидан таркок хамда хажми кичик дехкон ва фермер хужаликларининг ракобат курашида иштирок килишлари учун уларнинг кооперацияга бирлашишлари мухим ахамият касб килади.

Узбекистон Республика Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5853- сонли фармони [1], шунингдек, 2019 йилнинг 14 мартдаги "Мева-сабзавотчилик сохасида кишлок хужалиги кооперациясини ривожлантириш чора- тадбирлари туFриси-да"ги ПК-4239-сонли карори [2] билан мева-сабзавотчилик ривожланган худудларида фаолият юритаётган фермер ва дехкон хужаликлари негизида ихтисослашган кооперативлар ташкил килиш ва унинг самарадорлигини ошириш назарда тутилган. Шунингдек, 2019 йил 11 декабрдаги "Мева-сабзавотчилик ва узумчилик тармоFини янада ривожлантириш, сохада кушилган киймат занжирини яратишга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-4549-сонли карорлари [3] мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чикариш ,саклаш, кайта ишлаш ва сотиш сохасидаги илFор технологияларни жорий этиш хамда ушбу махсулотларни ишлаб чикарувчиларнинг кооперациясини ривожлантиришни раFбатлантириш хамда самарадорлигини ошириш зарурати мавжудлиги.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили. Мева-сабзавот махсулотлари етиштириш сохасини ривожлантириш иктисодий муаммолари ва кишлок хужалигида кооперация ва интеграция жараёнини ривожлантириш масалаларида хорижлик агроиктисодчи

олимлардан А.В.Чаянов кооперациянинг иктисодий мохиятини мустакил равишда уз фаолиятини бирлаштирувчи турли хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий манфаатлари муштараклигини таъмин этувчи муносабат сифатида таърифлайди. Муаллиф бу ерда асосий эътиборни мол-мулк эмас, балки кооперация муносабатларига киришган мустакил субъектлар манфаатларига хизмат килишга каратиш лозимлигини алохида уктиради.

Бу концепция эса И.Н.Буздалов томонидан "Кооперация турли хужалик юритувчи субъектларнинг биргаликдаги фаолияти булиб, у узида шах-сий, жамоа ва ижтимоий манфаатларни бирлаштиради, алохида инсонлар-нинг ижодий мехнатини рагбатлантиради", деб фикр юритади[4].

Кооперациянинг иктисодий мохиятига А.И.Аллахвердиев томонидан берилган тариф бизнинг фикримизча масалани туликрок ёритади. Жумладан, муаллиф, «^ишлок хужалиги кооперацияси мехнатнинг ва ишлаб чикаришнинг узаро боглик бир ёки бир канча жараёнларидаги, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчиларнинг биргаликдаги хужалик фаолияти шакли булиб, алохида холда эришиш кийин булган натижалар ва иктисодий манфаатларга эришиш имконини беради» деб тариф беради [5].

^олаверса, етук иктисодчи олимлардан М.И.Туган-Барановский асосий эътиборини кооперация шакллари ва кооперация жараёнининг ижтимоий жихатларига каратиб, уни ижтимоий харакат сифатида талкин килган булса, бизнинг фикримизга кура "кишлок хужалиги кооперативи- бу хужалиги юритишнинг ташкилий-хукукий шаклларидан биридир. У узида кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари томонидан кооператив аъзоларининг моддий ва бошка талабларини кондириш максадида пай бадалларини бирлаштиришга асосланган хамкорликдаги ишлаб чикариш ва бошкача хужалиги фаолият юритиш ташкилотларини билдиради" деган фикрни олдинга сурган [6].

Агроиктисодчи олим РДДусанов уз ишларида кооперациянинг иктисодий жихатларини тадкик этади. Бунда асосий эътибор майда товар ишлаб чикарувчиларга каратилган булиб, кооперациянинг иктисодий ва ижтимоий табиати уша давр нуктаи-назаридан талкин этилади [7]. Майда якка дехкон хужаликларининг моддий-техник базаси жуда заифлиги, товарлилик даражаси пастлиги хужаликларнинг иктисодий эмас балки купрок ижтимоий субъект сифатида фаолият юритишига олиб келган ва кооперация жараёнига тусик булганлиги курсатиб утилади.

Бизнинг фикримизга кура, кишлок хужалиги кооперацияси- бу кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари томонидан узларининг иктисодий ва бошка талабларини кондириш максадларида ташкил этилган кишлок хужалиги кооперативлари ва уларнинг хамкорлари тизими.

"^ишлок хужалиги кооперативи- бу хужалиги юритишнинг ташкилий-хукукий шаклларидан биридир. У узида кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари томонидан кооператив аъзоларининг моддий ва бошка талабларини кондириш максадида пай бадалларини бирлаштиришга асосланган хамкорликдаги ишлаб чикариш ва бошкача хужалиги фаолият юритиш ташкилотларини билдиради" [8] деган тариф бизнинг фикримизча масалани туликрок ёритади.

^ишлок хужалиги кооперативлари бошка кооперативлардан кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари томонидан тузилиши билан фаркланади.

"^ишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчиси" тушунчаси кооперативни кишлок хужалиги макомига нисбатан асос солувчи етакчисидир. У узи ишлаб чикарадиган махсулотхажмининг 50% дан ортигини кишлок хужалиги махсулотлари ташкил этиши керак.

Тадкикот методологияси. Мева-сабзаводчилик махсулотлари кооперациясининг самарадорлигини ошириш, мева-сабзаводчилик махсулотлари кооперациясининг хос булган асосий хусусиятларини асослаб бериш, даладан дастурхонга кадар занжирини ташкил этишда мева-сабзаводчилик махсулотлари кооперацияси мухитида

ривожлантириш стратегияларини шакллантириш асосида унинг иктисодий самарадорлигини ошириш билан изохланади.

Узбекистон Республикасида мева-сабзавот махсулотлари кооперациясини ривожлантириш ва унинг самарадорлигини ошириш доир тахлилида индукция ва дедукция, тизимли тахлил, киёсий тахлил этиш, жадвал ва графиклар усулларидан фойдланилди ва таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан саналади.

Тахлил ва натижалар. Мева-сабзавот махсулотлари кооперативлари бошка кооперативлардан кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари томонидан тузилиши билан фаркланади.

Кооператив аъзолари асосий ва уюшма шаклига булинади. Кооперативнинг асосий аъзоси-кооператив устав (низом)ида белгиланган улчамда ва кооперативга овоз бериш хукуки билан пай бадали киритган жисмоний ва юридик шахслар. Кооперативнингуюшма шаклидаги аъзоси-дивиденд олиш учун пай бадаллари киритадиган, лекин конунда кузда тутилган холатлардан ташкари овоз бериш хукукига эга булмаган жисмоний ва юридик шахс.

Мамлакатимизда мева -сабзавотчилик сохасини такомиллаштириш, шу жумладан мева-сабзавот махсулотлари экиладиган майдонларни, саклаш ва кайта ишлаш кувватларини сезиларли ошириш, мазкур тармокни ривожлантириш учун халкаро молиявий институтларнинг маблагларини фаол жалб этишга йуналтирилган комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Тахлиллар курсатишича, республикада сабзавот етиштириш хажмлари 2005-2020 йилларда барча тоифадаги хужаликлар буйича усган. Сабзавот махсулотлари экин майдонлари 2005 йилдаги 137,7 минг гектар урнига 2020 йилга келиб 220,5 минг гектарни ташкил килган ва ушбу йиллар давомидаги усиш 155,1 фоизга тенг булган. Уртача хосилдорлик эса мос равишда 215,8 центнердан 301,6 центнерга ортиб, умумий усиш 140,6 фоизни ташкил килган. Натижада етиштирилган ялпи хосил микдори 2005 йилдаги 2971,6 минг тонна урнига 2020 йилда 6650,3 минг тоннани ташкил

килган ва ялпи усиш 2,2 мартадан ортикни ташкил килган.

Республикада сабзавот етиштириш борасида юз бераётган ялпи усиш тенденцияси мутаносиб равишда ^ашкадарё вилоятида хам кузатилади. Жумладан, 2005 йилда вилоятда жами сабзавот экин майдонлари микдори 28,1 минг гектарни ташкил килган холда, 2020 йилган келиб 38,1 минг гектарга ёки 128,8 фоизга ортган бир пайтда ялпи махсулот етиштириш микдори мос равишда 549,3 минг тоннадан 810,3 минг тоннага ёки 142,0 фоизга ортган. Ялпи махсулот хажмидаги усиш суръати юкорилиги экинлар хосилдорлигининг экин майдонлари усишига караганда тезрок усиши хисобига юз берган. Сабзавот экинлари хосилдорлиги вилоятда республика курсаткичига нисбатан урганилаётган йиллар турлича нисбатларда булиб, асосан 2005 йилдан кейин 29,5 га пасайиб борган.

Сабзавотлар ахолини озик-овкат махсулотлари билан таъминлашдаги зарур махсулотлардан хисобланади. Ахоли сони ортиб боришини хисобга оладиган булсак, сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш хажмларининг доимий равишда усиб боришини таъминлаш зарурат хисобланади. Сабзавот махсулотлари билан ахолини тиббий меъёрлар талаби даражасида таъминлаш ва бунда махсулот сифати сакланиши мухим ахамиятга эга.

Мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чикариш хажмлари узгариши энг аввало махсулотларни сотиш сохасидаги дехкон учун кулайликлар ва бозорда талаб даражасининг доимийлигига боглик булади. Бугунги кунда ушбу икки омил асосий хал килувчи ахамиятга эга булмокда. Чунки асосий махсулот дехкон хужаликларида етиштирилиши, унча катта булмаган инвестиция хисобига хам махсулот хажми ошишини таъминлаши мумкин. Лекин, айни пайтда махсулотларни сотиш сохасидаги муаммолар махсулот хажмининг кескин камайишига олиб келувчи кучли омил хисобланади.

Республикамиз сифатли жахон бозори талабларига жавоб берувчи мева етиштириш борасида хам катта имкониятларга эга (1-жадвал).

Тахлиллар курсатишича, республикамизда сунгги ун йил давомида боглар майдони хам усиб бормокда. Хусусан, 2005 йилда барча тоифадаги хужаликлар ихтиёрида жами 208,2 минг гектар боглар мавжуд булган булса, 2020 йилга келиб боглар майдони 299,6 минг гектарни ташкил килиб, 143,9 фоизга ортган. Шу даврда боглар хосилдорлиги 62,3 центнердан 133,4 центнерга ёки 2,1 мартага ошган булсада, хосилдорлик борасида эришилган натижалар жуда катта курсаткич эмас. Чунки республикамизда богдорчилик худудларининг тупрок унумдорлигини, богдорчилик сохасидаги куп асрлик бой тажрибаларимизни, сохада шаклланган мутахассислар ва илмий салохиятимизни хисобга оладиган булсак, куп микдордаги инвестициялар сарф килмасдан туриб хам 140-150 центнердан хосил олишни таъминлаши мумкин. Шу билан биргаликда интенсиф типдаги богларда 400-500 центнердан хосил кутариш мукинлигини амалиёт исбот килмокда.

Агарда Кашкадарё вилоятидаги боглар хосилдорлигига эътибор берадиган булсак, натижалар янада паст. Жумладан, вилоят буйича барча тоифадаги хужаликларда 2005 йилда 75,6 центнердан хосил олинган булса, кейинги йилларда ошиб борган булсада 2020 йилга келиб 98,6 центнердан уртача хосил олишга эришилган. Бу курсаткич уртача республика курсаткичидан хам (26-32 фоизга) анча паст.

1-жадвал

Республика ва Кашкадарё вилояти буйича мева етиштириш курсаткичлари узгариши динамикаси (барча тоифадаги хужаликларда)

Курсаткичлар Ииллар буйича 2020 йилда 2005 йилга

2005 2010 2015 2016 2017 2018 2019 2020 нисбатан, (%)

зспуб шка Экин майдони,(м. га) 208,2 235,3 266,4 279,6 284,3 285,1 291,3 299,6 143,90

Ялпи хосил,(м.тонна) 1297,9 2178,8 3412,8 3760,2 3735,0 3677,9 3932,5 3996,6 307,93

Рч Хосилдорлик, (ц/га) 62,3 92,6 128,1 134,5 131,4 129,0 135,0 133,4 214,13

ев Экин майдони,(м. га) 17,3 18,2 19,6 21,1 22,1 22,6 23,3 24,6 142,20

■А 1 ^ £ 4 Ялпи хосил,(м.тонна) 130,9 154,3 160,2 176,3 180,1 182,4 227,2 242,6 185,33

Хосилдорлик, (ц/га) 75,6 84,7 81,7 83,3 81,4 80,7 97,5 98,6 130,42

Кашкадарё вилояти (%) 121,35 91,47 63,78 61,93 61,95 62,56 72,22 73,91 х

хосилдорлиги респуб- 13,3 -7,9 -46,4 -51,2 -50 -48,3 -37,5 -34,8

лика курсаткичига нисбатан (+, -) х

Кашкадарё вилояти богдорчилигидаги республика курсаткичларига нисбатан пастрок хосилдорликнинг асосий сабаблари тахлилларимиз курсатишича асосан куйидагилардан иборат:

богдорчилик сохасидаги фермер ва дехкон хужаликлари аксарият холларда маданий дехкончилик худуларидан узокда, тогли ва тог олди худудларида ташкил этилганлиги вакт сарфи, транспорт муаммосини пайдо килиши богдорчилик сохасига инвестиция жалб килишни сусайтиради;

богдорчилик асосан кул мехнатини куп талаб киладиган соха булиши билан бирга, тогли худудларда бог яратиш, унга ишлов бериш, бу жараёнда механизация воситаларидан фойдаланиш янада кийинлашади;

богдорчилик сохасини ривожлантириш сунгги 3-4 йил давомида жиддий эътибор каратишлиши, бог барпо этиш ва эски богларни тиклаш жараёнига жалб килинган инвестициялар факат маълум муддат утгандан сунггина кайтим бера бошлаши туфайли якин йилларда вилоятда кескин сифат усиши кутилади;

вилоятда богдорчилик сохаси аксарият холларда тог олди ва тогли худудларда, лалми дехкончилик килинадиган массивларда жойлашганлиги сувдан фойдаланиш масаласини мураккаблаштиради. Бундай ерларда сув танкислиги масаласи мавжудлигини кузатиш мумкин;

вилоятдаги мавжуд богларнинг купчилик кисми сув етишмаслиги хисобига нобуд булмокда. Чунки, аксарият богдорчилик худудларидаги богларга сув етказиб беришда насослардан фойдаланилади. Шу боисдан сув танкислиги билан бирга, насослардан

фойдаланиш билан боглик сарф харажатлар (ёкилги-мойлаш материаллари, электр энергияси) юкорилиги хам сув таъминотига узининг салбий таъсирини курсатмокда.

Мева-сабзвотчиликда хосилдорликни ошириш иктисодий самарадорликни таъминлашдаги асосий йуналишлардан бири булиб, мамлакат микёсида ва хужалик юритувчи субъект микёсида бажариладиган катор мухим тадбирларнинг натижаси сифатида намаён булади. Бундай тадбирларнинг энг мухимлари каторига селекция ишларини рагбатлантириш, хужалик юритувчи субъектларнинг моддий-техник таъминотини йулга куйиш, агротехник тадбирларини уз вактида сифатли амалга ошириш, тупрок шароити ва иклим хусусиятларига экинларни жойлаштириш кабиларни киритиш мумкин.

Хозирги кунда Узбекистон экспорт салохиятида кишлок хужалигининг, айникса, мева-сабзавот ва узум махсулотларининг ахамияти жуда юкори. Охирги пайтларда бу махсулотларни етиштириш, кайта ишлаш ва экспорт килиш буйича бир канча имтиёзлар мавжуд.

Хулоса. Кооперация доирасида иктисодий муносабатлар мажмуи - махсулотни тайёрлаш, саклаш, ташиш ва истеъмолчига етказиб бериш билан боглик шартнома муносабатлари; коопертив фаолиятини бошкариш ва моддий- техник таъминотни йулга куйиш билан боглик иктисодий муносабатлар; коопертив доирасидаги нарх-наво сиёсатини йулга куйиш; коопертив фаолиятини бозор талаби асосида бизнес-режалаштириш, соф фойда таксимоти тизимини йулга куйиш; кооперативни ривожлантириш, замонавий илм-фан ютукларидан, инновацион технологиялардан самарали фойдаланиш тизимини ташкил этиш; махсулотни сотиш каналларини аниклаш, ички ва ташки бозорда урнашиш каби масалларини камраб олади.

Хулоса килиб айтганда аграр тармокда умумий кооперациянинг бир тармоги экспорт фаолияти билан шугулланувчи корхоналар хисобланади. Бу жараён янгива кайта ишланган мева ва сабзавот махсулотларини экспорт килиш буйича ихтисослаштирилган компанияларнинг таркибидаги ташки савдо компаниялари хамда мева-сабзавот махсулотларини етиштириш ва экспортини ривожлантириш жараёнидаги ташкилий-иктисодий муносабатларни уз ичига олади. Шу сабабли мева ва сабзавотчилик сохасида кооперацияни ташкил килишда экспорт имкониятларини хисобга олиш зарур.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республика Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5853- сонли Фармони.

2. Узбекистон Республика Президентининг 2019 йилнинг 14 мартдаги "Мева-сабзавотчилик сохасида кишлок хужалиги кооперациясини ривожлантириш чора-тадбирлари тугриси-да"ги П^-4239-сонли карори.

3. Узбекистон Республика Президентининг 2019 йил 11 декабрдаги "Мева- сабзавотчилик ва узумчилик тармогини янада ривожлантириш, сохада кушилган киймат занжирини яратишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-4549-сонли карори

4. Буздалов И.Н. Возрождение кооперации. - Москва: Экономика. - 1990. -81 с.

5. Аллахвердиев А.И. Развитие форм кооперации в аграрном секторе АПК. - Москва: -Экономика. -2003. -10-72 с.

6. Туган-Барановский М.И. Кооперация в сельском хозяйстве. - Москва: МСХА РФ, -1999. - 29 с.

7. Хусанов РД. Дехкон хужалигини юритишнинг илмий ва амалий асослари. -Тошкент: Чулпон, -2000. -103 б.;

8. Эргашев Р.Х. ^ишлок хужалиги иктисодиёти,Дарслик, Т.: "Молия-Иктисод", 2018, 404 б .

9. Узбекистон Республикаси Давлат Статистика кумитаси маълумотлари 2005-2020 йиллар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.