CC BY
6УДК [94(476.7)+ 356.15 (476.7:438)(0.91)]"1941/1944" DOI 10.52928/2070-1608-2023-67-2-80-85
УЗАЕМААДНОС1НЫ БЕЛАРУСК1Х ПАРТЫЗАН З ПОЛЬСК1М ПАДПОЛЛЕМ НА ТЭРЫТОРЫ1 БАРАНАВ1ЦКАЙ ВОБЛАСЦ1 (1941-1944): АРГАН1ЗАЦЫЙНЫ I БАЯВЫ АСПЕКТ
канд. гтт. навук, дац. А.А. КРЫВАРОТ (1нстытут Ясторьи Нацыянальнай акадэми навук Беларусь, Минск)
У артикуле разгледжаны узаемаадноаны партызансюх фармiраванняу Беларус з полъскм падполлем на акупаванай гтлераускай Германiяй тэрыторып Баранавщкай вобласцi у 1941-1944 гг., прадстауленае, з аднаго боку, nолъскiмi прасавецкiмi структурамi, з другога - адзiнкамi, ятя былi падпарадкаваны полъскаму эм^ранц-каму ураду у Лондане. Зроблена выснова, што мясцовыя савецюя падполъныя i партызансюя структуры iмкну-лкя аператыуна наладжвацъ узаемадзеянне з узнiкшымi групамi полъскага прасавецкага падполля i наюроувацъ ix дзейнасцъ на актыуную барацъбу з нямецкiмi акупантамi. Арган1заваныя на аснове таюх груп партызансюя адзтю звычайна адразу уключалкя у склад беларусюх атрадау i брыгад. Паказаны асноуныя фактары, ятя уnлывалi на характар узаемаадноан беларусюх партызан i структур АрмИ Краёвай у розныя перыяды герман-скай акупацып. Раскрыты змест i формы узаемаадноан беларусюх партызан i «акауцау» на працягу двух эта-пау: лтенъ 1941 г. - вясна 1943 г. i лета 1943 г. - лinенъ 1944 г.
Ключавыя словы: аперацыя, атрад, брыгада, гарн1зон, злучэнне, падполле, узаемаадноаны.
Уводзшы. Праблема антыгерманскага узброенага супращулення у заходшх абласцях Беларуа у гады Вяль кай Айчыннай Вайны па-ранейшаму прыцягвае увагу даследчыкау. Галоунай алай, якая змагалася у Баранавщкай вобласщ з акупашаш, был савецюя партызаны. Акрамя таго, тут дзейшчала польскае прасавецкае падполле. Яно пэуны час функцыянавала самастойна. Пасля пераходу да партызансшх метадау барацьбы групы уваходзш у склад беларуск1х атрадау i брыгад асобныгш баявымi адзiнкамi. Таксама на тэрыторыi вобласцi аперыравалi структуры, што падпарадкоувалкя польскаму ураду у Лондане. Уяуляе цiкавасць, якiм чынам складвал1ся узаемаадносiны памгж названыЕШ суб'егааш антыгерманскага супрацiулення на тэрыторыi вобласщ у 1941-1944 гг.
Узаемаадноаны i кантакты партызан са структурамi Арми Краёвай (АК) пэуным чынам разглядалкя у ка-лектыуных выданнях [1-3], працах А.М. Лiтвiна [4-6], манаграфiях З. Барадзiна [7], С.А. Сiткевiча [8], публ1кацыях В.1. Ермаловiча i С.В. Жумара [9], Я.1. Сямашк [10] i iнш. Асобныя звестш аб узаемадзеяннi партызан i прасавецкага польскага падполля у Баранашцкай вобласцi прысутнiчаюць у кнiгах З. Барадзша [7], Я.1. Сямашк1 [10], Э.Ф. Языковiч [11], брашуры Г.Дз. Кнацько [12]. Пры гэтым названая праблема у межах згаданага рэпёна яшчэ комплексна не даследавалася з прычыны адсутнасцi спарадкаванай гiстарыяграфiчнай базы.
У артыкуле пастаулена задача на аснове звестак, змешчаных у калетыуных выданнях, працах гiсторыкаУ, зборнiках успамшау, арх1уных дакументах, асвятлiць узаемаадноаны партызан з польским прасавецк1м падполлем, структура!Ш АК у час германскай акупацыi тэрыторыi вобласцi.
Асноуная частка. У заходнiх абласцях Беларусi, далучаных да БССР у канцы 1939 г., польскае антысавец-кае падполле стала структурна афармляцца пасля загаду прэм'ера эмiграцыйнага урада У. Окорскага ад 13 лкта-пада 1939 г. аб стварэнш кадравай аргашзацып «Саюз узброенай барацьбы» (СУБ). Заходнюю Беларусь гэта структура, як i урад У. Сiкорскага, разглядала як польскую, таму дзейнасць СУБ была сшравана на падрыу са-вецкай улады i рэпрэсii супраць яе актыву. У сувязi з гэтым польскае антысавецкае падполле у заходшх абласцях БССР жорстка пераследвалася з боку органау НКУС-НКДБ СССР [1, с. 277; 4, с. 67; 6, с. 114; 10, 29-35].
Сггуацыя для польскага падполля, якое падпарадкоувалася эмкрацыйнаму ураду, змянiлася пасля нападу птле-раускай Германii на СССР. 30 лшеня 1941 г. быу падтсаны дагавор аб аднауленш дыпламатычных адносiн памтж Савецк1м Саюзам i Польшчай i супрацоутщ'ве у вайне. Важнае значэнне для нармалiзацыi адносш мела абвяшчэнне 14 жтуня 1941 г. дэкларацып аб сумеснай барацьбе СССР i Польшчы з фашызмам. Пагаднент прывял1 да часовага аслаблення савецка-польскага канфл1кгу, бо вырашэнне пытання аб межах адкладвалася. Польскае падполле магло у пэунай ступеш пазщыятраваць сябе як антыгерманскае [1, с. 278;3, с. 19; 4, с. 69; 6, с. 115-116;10, с. 55-56].
Галоунай сшай, якая вяла жорсткую барацьбу з немцам, быу савецк1 партызанси рух. Яго станауленне у рэгiёне адбывалася у надзвычай складаных умовах, што было абумоулена хутк1м прасоуваннем немцау углыб СССР, каротк1м iснаваннем у вобласщ савецкай улады, адсутнасцю зараней створаных падпольных цэнтрау i г.д. Партызансия структуры пачал1 разгортвацца ужо летам 1941 г. З аднаго боку, гэта был групы ваеннаслужачых, якш з розных прычын засталкя у тыле ворага. У барацьбу таксама уключыуся савецк1 актыу. Нярэдка так1я групы аб'ядноувалкя у адну баявую адзiнку. Летам - восенню 1941 г. у Быценьсмм i Слошмсюм раёнах стал1 дзейнiчаць групы 1.С. Казялецкага, А.В. Фщрыка, Г.А. Дудко, А.Ф. Персiянцава, С.1. Грышчаню, П.В. Пранягiна i iнш. Групы аформшся таксама у Ва-ложынсшм, 1вянецмм, Лщсшм, Навагрудсмм, Шчучынсюм раёнах. Не усе адзшю змагл1 захаваць сваю баяздольнасць да пачатку 1942 г. з прычыны тэрору акупантау, недохопу зброi, боепрыпасау, прадуктау, медыкаментау, слабой сувязi з насельнiцтвам [7, с. 59-61; 13, с. 117; 14, с. 22;15, с. 9-10; 16, с. 163].
Працэс стварэння партызансшх груп паскорыуся пасля перамоп Чырвонай армii пад Масквой. Зiмой - вяс-ной 1942 г. у розных раёнах паусталi да 20 груп, яшя затым афармлялюя у атрады (напрыклад, атрад на чале
з Б.А. Булатам). Некальк падраздзяленняу перамясцшся у рэпён з суседшх абласцей. У канцы чэрвеня 1942 г. у Нал1боцкую пушчу перайшоу разведатрад РСЧА В.В. Шчарбшы. Падраздзяленне мела радыёстанцыю для сувяз1 з Цэнтрам, запас узрыучатш 1 вопытных падрыушкоу, што садзейшчала актыв1зацы1 баявой дзейнасщ мяс-цовых партызан. У жшуш 1942 г. вакол атрада аб'ядналюя некальш падраздзяленняу 1 утварыл1 Асобнае злучэнне партызанскiх атрадау (АЗПА) на чале з В.В. Шчарбшай, якое у канцы лета ужо нал1чвала больш за 500 байцоу. Дзейнасць АЗПА адыграла прыкметную ролю у станауленш партызанскага руху на тэрыторьп вобласщ. Ад л1ста-пада 1942 г. 1 да 11 красавка 1943 г. (пачатак дзейнасщ Баранавщкага падпольнага абкама КП(б)Б) па загадзе камандавання АЗПА у Нал1боцкай 1 Лшчанскай пушчах был1 створаны 4 брыгады з 5-щ юнаваушых на той час у рэпёне. На канец 1942 г. у вобласщ нал1чвалася 26 атрадау [13, с. 323-325; 14, с. 11, 20, 31, 43; 15, с. 192-193; 17, л. 2, 2аб, 3, 5, 8; 18, л. 3; 19, л. 40].
Функцыянаванне падпольнага абкама КП(б)Б паспрыяла таму, што з красаыка да лшеня 1943 г. колькасць брыгад у рэпёне павял1чылася у два разы, атрадау - у паутара разы, а да канца 1943 г. - у чатыры 1 тры разы, адпаведна. Для падвышэння аператыунасщ у шраванш партызансшм1 сшам1 вобласщ был1 створаны Баранавщ-кае злучэнне 1 чатыры злучэнш па зонах: 1вянецкае, Шчучынскае, Лщскае, Стаубцоускае. Партызаны вобласщ у другой палове 1943 г. уяулял1 сабой баяздольную сшу, з якой быт вымушаны л1чыцца як нямецшя акупанты, так 1 падпольныя структуры АК. Да таго ж у вобласць на працягу 1943 г. з усходу Беларуа был перабаз1раваны каля 15 атрадау, а з савецкага тылу перапраулены 8 падраздзяленняу. На час вызвалення Беларуа у лшеш 1944 г. у вобласщ нал1чвалася больш за 22 тыс. байцоу [7, с. 67; 14, с. 25, 26-27, 31, 43, 62, 67; 15, с. 17, 39].
Да пачатку нямецкай акупацып у рэпёне пражывала давол вялшая колькасць палякау. Сярод 1х был як мясцовыя жыхары, так 1 тыя, хто з розных прычын перамясщуся сюды пасля захопу германсшм1 войскам1 Поль-шчы у верасш 1939 г. Прасавецш настроеныя паляш аказвал разнастайную дапамогу савецшм партызанам: пе-радавал1 зброю, аддзенне, медыкаменты, давал1 прытулак. Паляш стварал1 аутаномныя падпольныя 1 партызан-сшя адзшш щ уступал у беларусшя атрады 1 брыгады, дзе з 1х л1ку стварал аддзяленш, узводы, роты, атрады. У Баранавщшм злучэнш, па няпоуных падл1ках, змагалася больш за 1000 прадстаушкоу польскай нацыяналь-насщ. Першыя кантакты партызан 1 польскага прасавецкага падполля мел1 месца ужо у 1942 г. У М1рсшм раёне, непадалёку ад беларускай групы, на базе якой пазней аформ1уся атрад «Камсамолец» (камандз1р А. Саяцэв1ч), размяшчалася польская баявая адзшка колькасцю да 20 чалавек. Першыя сумесныя аперацып был1 праведзены у жшун1 - верасш 1942 г., кал1 партызаны напал1 на нямецшя гаспадарк у вёсках Обрынь, Рэп'ева, Краснагорш, Некрашэв1чы 1 спалш вял1кую колькасць збожжа, разграмш склады з прадукташ, падрыхтаваным1 для адпраук у Германш. Абъектам1 сумесных ударау станавшся участка чыгунк Баранав1чы - Мшск, палщэйсшя участш 1 управы, лшп сувяз1 [10, с. 130; 14, с. 73; 20, с. 228].
Адным з першых атрадау, дзе большасць складал1 паляш, было падраздзяленне на чале з А. Свентаржыц-шм, сфарм1раванае з жыхароу 1вянецкага 1 Валожынскага раёнау, а таксама групы Я.Дз. Васюцша. Атрад з лшеня па верасень 1942 г. уваходз1у у склад АЗПА, а затым быу расфарм1раваны. Групы А. Свентаржыцкага 1 Я.Дз. Васюцша да канца 1942 г. дзейшчал самастойна, а затым увайшл1 у брыгаду 1мя В.П. Чкалава. Трэба адзначыць, што А. Свентаржыцш пэуны час быу прыхшьшкам АК, але затым парвау з гэтай структурай [14, с. 94; 17, л. 5; 20, с. 197].
Актыв1завалюя кантакты партызан 1 польскага прасавецкага падполля пасля стварэння 1 сакав1ка 1943 г. на тэрыторы1 СССР аргашзацып «Саюз польских патрыётау» (СПП), а таксама з агульным уздымам антыгерман-скага супращулення у шмат яшх раёнах вобласщ. Кантакты праяулялюя як у баявым, так 1 у аргашзацыйным плане. У складзе атрада Р.Л. Кудрына брыгады 1мя В.1. Чапаева паляш у ноч з 7 на 8 мая 1943 г. удзельшчал1 у разгроме гаршзона у Нал1боках. Вясной 1943 г. у брыгаду 1мя В.П. Чкалава улшся дзясятк палякау. Па рашэнш яе штаба у ма1 1943 г. была створана польская група, на базе якой планавалася стварыць атрад. Для партызан-палякау быу устаноулены спецыяльны знак - бела-чырвоная стужка на фуражцы [10, с. 130; 12, с. 7; 20, с. 188].
Для правядзення работы сярод польскага насельнщтва камандаванне брыгады 1мя В.П. Чкалава вясной-летам 1943 г. з дазволу падпольнага абкама аргашзавала некальш рэйдау групы А. Свентаржыцкага. Яна прайшла па тэрыторы1 Валож^1нскага, 1вянецкага, Стаубцоускага, М1рскага 1 1ншых раёнау. Партызаны -паляш шфарма-вал1 насельнщтва аб зверствах немцау у Польшчы, распаусюджвал1 1нфармацыйн^1я зводк!, раздавал1 тэксты зва-ротау СПП, выкрывал1 палиыку эм1гранцкага урада у Лондане. Група праводзша 1 баявую работу - нападала на патрул1 1 пасты, разбурала лшп сувяз1. У лшеш 1943 г. група А. Свентаржыцкага мела у сва1м складзе 50 байцоу 1 прыняла удзел разам з партызанам1 брыгад М.1. Грыбанава 1 П.1. Гулев1ча у баях з птлерауцам1 падчас блакады Нал1боцкай пушчы. Польская група узаемадзейн1чала з атрадам 1мя С.М. К1рава каля вёсш Печышча пры абароне партызанскага аэрадрома. 28 л1пеня 1943 г. разведгрупа прац1ун1ка колькасцю 40-60 чалавек пад выглядам поль-ск1х партызан прашкла у раён вёск! Печышча, дзе артымала адпор польских байцоу на чале з I. Ф. Мархвшсшм са складу брыгады 1мя В.П. Чкалава. Ва узнагародным л1сце, падп1саным у 1944 г., 1.Ф. Мархв1нск1 паказаны як камандз1р атрада брыгады [17, л. 96, 245; 20, с. 190, 197].
Восенню 1943 г. на базе групы А. Свентаржыцкага быу створаны атрад «26 год Кастрычшка». За каротш тэрмш на яго баявым рахунку нал1чвалася некальш скинутых пад адхон эшалонау. Паспяхова дзейн1чала на ша-шэйных камун1кацыях польская група В. Навадворскага. У даведн1ку «Партизанские формирования...» датай ар-ган1зацы1 атрада названа 26 кастрычшка 1943 г, а вось прозв1шча камандз1ра паказана тольк! з сакав1ка 1944 г. (1.Л. Еусцягнееу). Няма таксама згадк! пра тое, што атрад створаны на базе групы палякау. Указана тольш аб афармленш атрада на базе рэзервовай групы брыгады. З набл1жэннем лши фронту летам 1944 г. пры Баранавщшм
злучэнш быу створаны атрад на чале М. Голдысам, як затым перамясщуся на тэрыторыю Польшчы [8, с. 261; 14, с. 23. 34, 94; 17, л. 96, 202; 20, с. 190].
На працягу 1943 г. партызаны-паляш ваявал1 у складзе мнопх атрадау вобласщ. Партызаны аддзялення (камандз1р Я.С. Мжаноусш) у складзе атрада 1мя Г.К. Жукава у маi 1943 г. удзельшчалш у падрыве эшалона з нафтай. У жшуш - верасш 1943 г. сфарм1раваны на яго аснове узвод вызначыуся у «рэйкавай вайне», а у л1ста-падзе 1943 г. нападау з засады на нямецк транспарт. У пачатку 1944 г. польская рота выконвала заданне па наладжванш сувязей з партызансшм1 атрадам1 у Слошмсшм раёне. Пасля сустрэчы атрада 1мя Г.К. Жукава з часцям1 Чырвонай армп партызаны-паляш уступш у Войска Польскае. Адзначым, што у некаторых партызан-сшх фарм1раваннях, нягледзячы на нямалую колькасць палякау, асобныя адзшш не стварал1ся. Так, у брыгадзе 1мя А.В. Суворава было каля 50 палякау. Некальк дзясяткау палякау ваявала у брыгадзе имя М.А. Шчорса. Па-ляк у атрадзе «Камсамолец» брыгады «Камсамолец», атрадзе «1 Мая» брыгады «Перамога» у жшун1 1 верасш 1943 г. праводзш дыверсп на лшп Стаубцы - Гарадзея. Удалым быу напад уноч з 5 на 6 верасня 1943 г. на гар-шзон у Сялев1чах каля Нясв1жа. [10, с. 130-131; 20, с. 190, 206-209].
У складзе беларусшх брыгад 1 атрадау был баявыя адзшш з палякау, яшя раней дзейшчал самастойна 1 супрацоушчал1 з савецшм1 партызанам1, але падтрымл1вал1 кантакты са структурам! АК. Да ташх адносшася група на чале з П. Крэта у Нал1боцкай пушчы. У 1944 г. група перабаз1равалася на Захад, дзе на яе базе пры Васшшкаусшм антыфашысцшм кампэце польсшх патрыётау у пачатку лета быу створаны атрад 1мя В. Васшеу-скай (камандз1р В.1. Альх1мов1ч) [8, с. 261; 14, с. 48; 20, с. 233].
На тэрыторш вобласщ сярод адзшак польскага падполля, у тым л1ку 1 ваеннага, пераважал структуры АК. Урад У. Окорскага пасля падтсання савецка-польсшх пагадненняу актыуна заняуся пашырэннем 1 умацаваннем падполля на тэрыторш Заходняй Беларуси Паступова СУБ з кадравай аргатзацш разгортвалася у масавую за кошт аб'яднання падпольных вайсковых структур 1 прытоку мясцовага насельнiцгва. Паводле распараджэння лонданскага эм1грацыйнага урада ад 14 лютага 1942 г. на аснове СУБ была створана АК [2, с. 138-139;4, с. 70-71; 8, с. 212; 10, с. 110].
Тэрыторыя вобласщ была месцам размяшчэння структур Навагрудскай акругi АК. Першым камендантам акругi быу М. Крайтк, якога потым змянiу Я. Праудзщ-Шлясш. У пачатковы перыяд аргатзацыйным1 мерапрыемствамi у акрузе АК займалiся 62 афщэры i 250 падафiцэрау. Акруга уключала 8 абводау. Аргатзацыйна-баявая дзейнасць структур АК была падпарадкавана палажэнням плана усеагульнага паустання, распрацаванага на перыяд восень 1941 -восень 1942 г. Галоуным камандаваннем СУБ-АК. План прадугледжвау розныя формы змагання - ад падпольнай ба-рацьбы i да стварэння кансшратыуных атрадау гатоунасщ да партызанскага руху. У верасш 1942 г. шраутцтвам АК было прынята рашэнне аб актыв1зацы1 партызанскай дзейнасщ ва усходтх акругах, што тлумачылася найперш узмац-неннем тэрору з боку германских акупантау, а таксама ростам сш беларусшх партызан. Першы узброены атрад Навагрудскай акруп АК аформ1уся ужо у чэрвеш 1942 г. на тэрыторы1 Шчучынскага абвода АК, а у ма 1943 г. канчаткова легал1завауся, стау лясным 1 атрымау парадкавы нумар 301. Пры гэтым камандаванне акруп да 1943 г. не выдавала тяшх загадау на аргатзацыю лясных падраздзяленняу [7, с. 41-42; 8, с. 217; 10, с. 134].
У першай палове 1943 г. Галоунае камандаванне АК стала рабщь акцэнт на разгортванне лясных атрадау на аснове юнуючай канстратыунай сетк1. Каб трымаць пад кантролем гэты працэс, яно нашроувала туды сва1х эм1сарау, як1я затым станавшся на чале баявых структур АК. Вясной - летам 1943 г. у акрузе был1 аргашзаваны 8 атрадау. Адначасова шоу працэс узбуйнення структур: на базе атрадау стваралюя батальёны, а на 1х аснове -палю. У час падрыхтоуш да акцы1 «Бура» был дадаткова створаны Нясв1жск 1 Баранавщш батальёны АК. Усяго у складзе акруп АК да лета 1944 г. было ад 7,5 да 8 тыс. чалавек [5, с. 66; 6, с. 123; 7, с. 42, 44; 10, с. 135-136].
Прадстаушш беларусшх партызан 1 польскага падполля СУБ-АК спрабавал1 узгадняць свае дзеянш ужо у канцы 1941 - пачатку 1942 г. Першы час пасля аднаулення дыпламатычных адносш Масква у штарэсах развщця антыгерманскага супращулення не забараняла партызанам кантакты з польским падполлем, аднак у той самы час арыентавала на правядзенне разведка у структурах АК. Польск эмпранцш урад таксама арыентавау свае структуры адносна стасункау з беларусшм1 партызанам1 1 падпольшчыкам1. У Навагрудскай акрузе АК для дзейнасщ у ташм напрамку у пачатку 1942 г. была аргашзавана разведка 1 контрразведка. У 1941-1942 гг. савецк парты-зансш рух 1 структуры СУБ-АК у вобласщ узшкал1 1 дзейшчал паралельна, старал1ся пазбягаць шчыльных кан-тактау. За несанкцыянаваныя сувяз1 1 супрацоунщтва з партызанам1 камандаванне акруп АК прымала да падна-чаленых суровыя меры пакарання. У канцы 1942 г. камандз1р Навагрудскага абводу АК Л. Нератов1ч быу зняты з пасады за наладжванне без дазволу сувяз1 з партызанам1 1 «накраванне да 1х дэкансп1раваных членау падполля» [2, с. 145;4, с. 71; 7, с. 53, 91, 93; 8, с. 217, 245-247].
Узаемаадноаны пам1ж беларуск1м1 партызанам1 1 падполлем СУБ-АК праяулялюя у заключэнн1 дамоулена-сцей аб месцах дыслакацы1, абмене разведдадзеным1 1 1нфармацыяй пра магчымыя нямецк1я аблавы 1 арышты, уза-емадапамозе зброяй, боепрыпасам1, медыкаментам1, правядзенн1 адз1нкавых сумесных баявых аперацый 1 1нш. Вяс-ной - летам 1942 г. у сувяз1 з ант^1польск1м1 акцыям1 нямецкага рэж^1му, удзельн1к1 падполля АК шукал1 падтрымк^ у партызан. Найбольшая колькасць фактау баявых кантактау партызан 1 структур АК прыпала на перыяд ад другой паловы 1942 г. - да лета 1943 г. Пры 1х дапамозе з лагера у г. Маладзечна был1 вызвалены некальк1 сотняу савецк1х ваеннапалонных, як1я зат^1м ул1л1ся у беларусшя атрад^1. У гэт^1м жа раёне у жн1ун1 1942 г. партызаны 1 «акауцы» правял1 сумесна дзве аперацы1: была зн1шчана калона на чале з навагрудск1м геб1ткам1сарам 1 ажыццёулены напад на атрад эсэсауцау. Аднак сумесн^1я аперац^11 у 1942 г. праводзшся не только рэдка, але 1 насуперак 1нструкц^1ям Галоунага камандавання АК, якое у якасщ галоунай задачы разгладала умацаванне структур для будучага паустання.
Пры гэтым некаторыя лясныя групы АК у Налiбоцкай пушчы па першым часе падпарадкоувалюя камандаванню беларусшх атрадау, як1я ужо мелi свае пастаянныя базы. Па меры умацавання сва1х пазiцый байцы АК пераходзш да самастойных дзеянняу [1, с. 282; 8, с. 147-149; 10, с. 152, 157, 163].
Хаця з вясны 1943 г. стала выразна праяуляцца тэндэнцыя на канфрантацыю памiж партызанамi Баранавщ-кага злучэння i структурамi Навагрудскага АК, мелi месца асобныя выпади узгодненых ударау па акупантах. Так, 19-20 чэрвеня 1943 г. сумесна быу разгромлены гаршзон у 1вянцы, што дазволша Стаубцоускаму атраду АК захапiць вялшую колькасць зброi. Падчас карнай аперацьп «Герман» (1.07-11.08. 1943 г.) у раёне Налiбоцкай пушчы на сумеснай нарадзе камандавання беларуск1х партызан i атрада АК К. Мшашэускага былi вызначаны участи абароны i тактыка узаемадзеяння. Амаль тры тыдш партызаны разам з «акауцамЬ> адбiвалi наступленне акупантау, а потым групамi з баямi прабiвалi блакаду каршкау [5, с. 67; 7, с. 46; 10, с. 158; 17, л. 36, 45].
У перыяд з 1942 г. i да вясны 1943 г. памгж партызанаш i структурам АК, хаця i мелi месца канфлiкты, аднак яны не насш адкрытай i жорсткай канфрантацып. Па-першае, сиуацыя на савецка-германск1м фронце яшчэ заставалася для Чырвонай армп даволi цяжкай. Па-другое, палпычныя супярэчнасщ памiж ираунщтвам СССР i польским эмiгранцкiм урадам яшчэ не знаходзшся у крайне абвостраным стане. Па-трэцяе, партызаны у заход-нiх абласцях яшчэ не мелi дастатковай перавап. Па-чацвёртае, структуры АК да вясны 1943 г. iснавалi у канст-ратыунай форме i не уяулят вялiкай небяспеи для партызан. Барацьба пашж партызанамi i ляснымi атрадаш АК вялася у асноуным за сферы уплыву, звязаныя з забеспячэннем прадуктамi, адзеннем, зброяй i г.д.
У сувязi з пераломам у вайне на савецка-германск1м фронце у пачатку 1943 г. на карысць Чырвонай армii савецкае ираунщтва стала паступова мяняць сваё стауленне да польскага падполля, арыентаванага на урад у Лон-дане. У студзеш 1943 г. П.К. Панамарэнка наиравау дакладную у ЦК УКП(б) пад назвай «О поведении поляков и некоторых наших задачах», дзе была выказана прапанова зрабщь некаторыя захады «па распальваннi партызан-скай вайны на тэрыторып Польшчы» [8, с. 260; 22, л. 230]. У пастанове V Пленума ЦК КП(б)Б (26-28 лютага 1943 г.) была падкрэслена важнасць «усиления работы в западных областях Беларуси в целях дальнейшего расширения партизанского движения и вовлечения в него широких масс трудящихся, а также в противовес ведущейся националистической обработке населения со стороны различных польских нелегальных организаций» [22, л. 136]. Крытыч-ныя наступствы для адносш Масквы i урада У. Окорскага мела «Катынская справа», якая набыла шырои рэзананс у красавшу 1943 г. i стала нагодай разрыву дыпламатычных адносiн [7, с. 220; 8, с. 261].
Ад другой паловы вясны 1943 г. узброенае супрацьстаянне памiж партызанамi i структурамi АК набыло пастаянны характар. Атрад iмя К.Я. Варашылава 12 мая 1943 г. у раёне вёси Баяры падвергся нападу падраз-дзялення АК. У вын1ку запнула пяць партызан. Пращутк таксама панёс страты. Раптоуны удар групы АК 11 чэрвеня 1943 г. па партызанах Леншскай брыгады каля вёск1 Баяры Смальянск1я Жалудоцкага раёна прывёу да гiбелi 16 байцоу. Тольи за май - чэрвень 1943 г. адбылося 10 узброеных сутычак памiж партызанамi i «акауцамЬ» [1, с. 282; 2, с. 146-147; 7, с. 233-234].
У новай ваенна-палпычнай спуацып жорсткая лiнiя адносiн да структур АК была зафшсавана у пастанове ЦК КП(б)Б ад 22 чэрвеня 1943 г. «О мерах по дальнейшему развёртыванию партизанского движения в западных областях Белоруссии» i закрытым люце «О военно-политической работе в западных областях БССР». У iх асаблiва падкрэ^валася, што заходтя вобласцi з'яуляюцца неад'емнай часткай БССР i на акупаванай тэрыторып дапушча-льныя тольи дзеяннi груп, аргатзацый, атрадау, яия к1руюцца iнтарэсамi СССР. Адзначалася, што юнаванне ар-гашзацый, якiмi шруюць польская буржуазный цэнтры, неабходна трактаваць як прощпраунае умяшанне у справы нашай дзяржавы. Ставiлася задача ствараць партызанск1я атрады i «всеми спосабами выкрывать и распускать националистические отряды и группы». Радавых «акауцау» прапаноувалася, па магчымасщ, уключаць пад савецим и-раунщтвам у барацьбу з немцамi [2, с. 158; 6, с. 126; 8, с. 249-250; 10, с. 160-161; 23, л. 2-6аб].
Вобласць была месцам найбольшай колькасщ баёу памiж партызанаш i АК. Ад моманту прыняцця вышэй-згаданых дакументау i да снежня 1943 г. адбылося больш за 30 баёу i сутычак, падчас як1х былi забиыя i паране-ныя з абодвух бакоу. Адносiны рэзка абвастрытся пасля таго, як брыгады iмя 1.В. Сталша i М.В. Фрунзе 1 снежня
1943 г. акружылi лагер Стаубцоускага атрада АК i раззброiлi яго байцоу. Па першым часе польси атрад (каман-дзiр К. Мшашэуси) разам з партызанамi праводзiy аперацып супраць акупантау. Напрыклад, 19 чэрвеня 1943 г. пры падтрымцы партызан паляи напалi на гарнiзон у 1вянцы. У кастрычшку 1943 г. у атрад АК прыбыу эмюар польскага урада у Лондане паручшк А. Пiльх («Гура») з групай 14 чалавек i разгарнуу працу па дыскрэдытацып камандзiра. Атрад па загадзе камандуючага Навагрудскай акругi АК быу перафармiраваны у 1-ы батальён 76-га пяхотнага палка. Сам К. Мшашэусш быу прызначаны ад'ютантам батальёна i адказным за супрацоУнiцтва з пар-тызанамi. Памгж партызанамi i «акаyцамi» адбылося некальк1 сутычак. Улiчваючы такую сиуацыю, Баранавiцкi падпольны абкам i 1вянецк1 падпольны райкам КП(б)Б правялi спецыяльнае расследаванне i прынялi рашэнне аб прымусовым расфармiраваннi падраздзялення АК. Пасля раззбраення большасць радавых байцоу была наира-вана у атрады iмя М.В. Фрунзе, А.В. Суворава, М.А. Шчорса, В.П. Чкалава, «Бальшавж». Краyнiцтва i афiцэраy батальёна АК арыштавал^ абвiнавацiлi у справе АК i сурова пакаралi [3, с. .40-41; 6, с. 124-125; 8, с. 258-259; 10, с. 163; 17, л. 116; 17, л. 116; 18, л. 29].
Пасля раззбраення польскага падраздзялення ютотна узрасла колькасць баёу памiж партызанамi i структу-рамi АК, асаблiва на Стаубцоушчыне i суседнiх тэрыторыях. Аналiз iх дынамш у перыяд са снежня 1943 г. i да мая
1944 г. паказвае, што ба1 здаралiся практычна кожны дзень. За 7 месяцау перад вызваленнем Беларусi iх кольскасць склала 190, з як1х больш за 120 з удзелам СтаyбцоУска-Налiбоцкага злучэння. У некаторых выпадках сутыкненш
насш характар аперацый з агульным удзелам у ix да некальюх соцень чалавек. Варта адзначыць, што з канца 1943 г. некаторыя атрады АК пайшлi на супрацоунщтва з немцамi. Так, 9 снежня 1943 г. камандзiр Стаубцоуска-Натбоцкага злучэння АК А. П1льх заключыу з акупантамi дамову i да лшеня 1944 г. атры^вау ад ix зброю i рыштунак, яюя бралiся са складоу у Мшску. Аналагiчнае пагадненне заключыу у Лвдзе камандзiр Наднёманскага злучэння АК Юзэф Сввда («Лех»). Фармiраванне на працягу студзеня - сакавiка 1944 г. атрымала 5 абозау са зброяй. Прычым абодва камандзiры сцвярджалi, што ix дзеянш былi узгоднены з вышэйшым камандаваннем АК. Некальк1 зшзшася колькасць баявых сутыкненняу у пачатку лета 1944 г., што было звязана с падрыхтоукай фармiраванняу АК да апе-рацш «Вострая Брама» [7, с. 174, 177, 180, 182, 185; 8, с. 266-267; 18, л. 160, 166, 167].
Нягледзячы на вялшую колькасць канфлжтау, з лета 1943 г. да лета 1944 г. баю час ад часу прадпрымалi некаторыя спробы заключыць пера]шр'е i спынiць канфрантацыю. Так1я захады рабiлiся камандаваннем парты-зан, падраздзяленняу НКДБ, а таксама з боку некаторых структур АК, яюя базiравалiся у раёне Налiбоцкай i Лiпiчанскай пушчау. Аднак таюя спробы былi адзшкавыя i у асноуным датычышся прадстаулення партызанам бесперашкоднага праходу праз часова падкантрольную «акауцам» тэрыторыю да камунiкацый германск1х войск, а таксама узгаднення дзейнасцi каманд, як1я займалiся нарыхтоукай прадуктау харчавання [2, с. 157; 7, с. 210-211; 10, с. 156-157; 18, л. 28-33].
Заключэнне. Польскае прасавецкае падполле знаxодзiлася пад пiльным кантролем структур КП(б)Б, пар-тызанскага камандавання, а яго дзейнасць сюроувалася на падпарадкаванне дзяржауным iнтарэсам СССР. Пад-польныя групы, як1я узнiкалi як аутаномныя адзiнкi, з часам амаль усе былi уключаны у склад партызансюх фар-мiраванняу, а з ix лiку стваралiся аддзяленш, узводы, роты, атрады. Асобныя са струтур пасля падрыхтоую наю-роУвалiся на тэрыторыю Польшчы для разгортвання там партызанскай барацьбы.
Узаемаадносiны партызан i структур АК залежалi ад адносш савецкага кiраунiцтва да польскага урада у Лондане. У перыяд з лшеня 1941 г. i да вясны 1943 г. мелi месца савецка-польсюя дыпламатычныя адносiны i у гэты час партызаны i структуры СУБ-АК суiснавалi адносна бесканфлiктна. Кантакты насiлi нефармальны характар, адбывалiся у абмежаваных маштабах i только па пэуных напрамках. Наступны этап - час жорсткай узброенай канфрантацьп, асноуная прычына якой - непрызнанне структурамi АК тэрыгорыi Заходняй Беларусi як неад'емнай частк1 БССР. Савецкае юраунщтва было катэгарычна супраць знаходжання у рэгiёне любых пад-польных структур, падпарадкаваных эмiгранцкаму польскаму ураду у Лондане, i патрабавала ад партызанскага камандавання рашучых дзеянняу па ix л^вдацып.
Л1ТАРАТУРА
1. Беларусь в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 / А.А. Каваленя, А.М. Литвин и др. - Минск: БЕЛТА, 2005. - 544 с.
2. Рижский мир в судьбе белорусского народа. 1921-1953 гг.: В 2 кн. Кн. 2. - Минск: Беларуская навука, 2014. - 335 с.
3. Армия Краёва: военные, политические и правовые аспекты деятельности на Беларуси. Материалы научной конференции 14 апреля 1996 г. - Минск, 1996. - 86 с.
4. Лпшн А. Армш Краёва на Беларуси да праблемы вывучэння // Беларус. пст. часоп. - 1994. - № 1. - С. 65-71.
5. Лпшн А. Армш Краёва на Беларуси да праблемы вывучэння // Беларус. пст. часоп. - 1994. - № 4. - С. 65-69.
6. Лпшн А. Акупацыя Беларуа (1941-1944): пытанш супращву i калабарацш. - Мшск: Беларусю кшгазбор, 2000. - 288 с.
7. Барадзш З. Нёман - рака нязгоды. - СПб.: Невский Простор, 2018. - 333 с.
8. Ситкевич С.А., Сильванович С.А., Барабаш В.В. Польское подполье на территории западных областей Беларуси (19391954). - Гродно: ГГАУ, 2004. - 345 с.
9. Ермолович В.И., Жумарь С.В.Огнем и мечом: Хроника польского националистического подполья в Белоруссии (19391953 гг.). - Минск: БелНИЦДААД, 1994. - 112 с.
10. Сямашка Я.1. Арм1я Краёва на Беларуи. - Мшск: «Хата», 1994. - 270 с.
11. Языюжч Э.Ф. Партизанское движение в Беларуси в годы Великой Отечественной войны. - Минск: Нац. биб-ка Беларуси, 2021. - 255 с.
12. Кнацько Г.Д. Главное дело (вклад союза польских патриотов в СССР в создание демократической Польши). - Минск, 1988. - 25 с.
13. Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны : в 3 т. / Л. Аржаева и др.; редкол.: А.Т. Кузьмин и др. - Минск: Беларусь, 1983-1985. - Т. 1 / редкол.: И.М. Игнатенко и др. - 1983. -591 с.
14. Партизанские формирования Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 - июль 1944): краткие сведения об орг. структуре / А.Л. Манаенков и др. - Минск: Беларусь, 1983. - 765 с.
15. За край родной: воспоминания партизан и подпольщиков Барановичской области: сб. / Ин-т истории АН БССР; сост. А.И. Залесский и др. - Минск: Беларусь, 1978. - 286 с.
16. Хацкевич А.Ф., Крючок Р.Р. Становление партизанского движения в Белоруссии и дружба народов СССР. - Минск: Наука и техника, 1980. - 320 с.
17. Нацыянальны арыу Рэспублш Беларусь (далей - НАРБ). - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 305.
18. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 307.
19. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 322.
20. В едином строю: Воспоминания участников партизанского движения в Белоруссии. 1941-1944. - Минск: Беларусь, 1970. - 531 с.
21. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 643.
22. НАРБ - Ф. 4. Воп. 20. Спр. 214.
23. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 33а. Спр. 397.
Пастуту 07.05.2023
ВЗАИМООТНОШЕНИЯ БЕЛОРУССКИХ ПАРТИЗАН С ПОЛЬСКИМ ПОДПОЛЬЕМ НА ТЕРРИТОРИИ БАРАНОВИЧСКОЙ ОБЛАСТИ (1941-1944): ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ И БОЕВОЙ АСПЕКТ
А.А. КРИВОРОТ
(Институт истории Национальной академии наук Беларуси, Минск)
В статье рассмотрены взаимоотношения партизанских формирований Беларуси с польским подпольем на территории Барановичской области в 1941-1944 гг., представленное, с одной стороны, польскими просоветскими структурами, с другой - единицами, которые были подчинены польскому эмигрантскому правительству в Лондоне. Сделан вывод, что местные советские подпольные и партизанские структуры стремились оперативно налаживать взаимодействие с возникшими группами польского просоветского подполья и направлять их деятельность на активную борьбу с немецкими оккупантами. Организованные на основе таких групп партизанские единицы обычно включались в состав белорусских отрядов и бригад. Показаны основные факторы, которые влияли на характер взаимоотношений белорусских партизан и структур Армии Крайовой в разные периоды германской оккупации. Раскрыты содержание и формы взаимоотношений белорусских партизан и «аковцев» на протяжении двух этапов: июль 1941 г. - весна 1943 г. и лето 1943 г. - июль 1944 г.
Ключевые слова: операция, отряд, бригада, гарнизон, соединение, подполье, взаимоотношения.
THE RELATIONSHIP OF THE BELARUSIAN PARTISANS WITH THE POLISH UNDERGROUND ON THE TERRITORY OF THE BARANOVICHI REGION (1941-1944): ORGANIZATIONAL AND COMBAT ASPECT
A. KRYVAROT
(Institute of History of the National Academy of Sciences of Belarus, Minsk)
The article studies the relationship of the partisan formations of Belarus with the Polish underground on the territory of Baranovichi region in 1941-1944, represented on the one hand by Polish pro-Soviet structures, and on the other handby units that were subordinated to the Polish emigrant government in London. It is concluded that local Soviet underground and partisan structures sought to establish quickinteraction with the emerginggroups of the Polish pro-Soviet underground and direct their activities towards an active fight against the German invaders. Partisan units organized on the basis ofsuch groups were usually included in the Belarusian detachments and brigades. The main factors that influenced the nature of the relationship between the Belarusian partisans and the structures of the Home Army in different periods of the German occupation are shown. The content and forms of the relationship between the Belarusian partisans and the "Akovites" are revealed during two stages: July 1941 - spring 1943 and summer 1943 - July 1944.
Keywords: operation, detachment, brigade, garrison, compound, underground, relationships.
