CC BY
4УДК 355.425.4(476) DOI 10.52928/2070-1608-2023-66-1-70-75
СМАЛЕНСК1Я ПАРТЫЗАНСК1Я ФАРМ1РАВАНН1 НА ТЭРЫТОРЫ1 ВЩЕБШЧЫНЫ (1942-1944 гг.): АРГАШЗАЦЫЙНЫ I БАЯВЫ АСПЕКТ
канд. гтт. навук, дац. А.А. КРЫВАРОТ (1нстытут г^торьй Нацыянальнай акадэмй навук Беларусь, Мтск)
У артикуле асвятляецца аргатзацыйная i баявая дзейнасць на тэрыторып Вщебшчыны смаленскх партизан, наюраваных у рэгiён для разгортвання узброенай барацьбы супраць германсюх акупантау у 1942-1944 гг., прыведзены прыклады сумесных дзеянняу вщебсюх i смаленскх партызан па стварэнш атрадау i брыгад i удзел у гэтым Вщебскага абкама КП(б)Б i камандавання 4-й ударнай армй Калннскага фронту. Паказана, што у 1942 г. асноуным месцам узаемадзеяння партызан былi тылавыя аб 'екты працiунiка на беларускай тэрыторып у тры-кутшку дарог Вщебск - Орша - Смаленск. Адзначана, што новы этап у баявой дзейнасц смаленстх партызан на Вщебшчыне звязаны з перадыслакацыяй нарозныя перыяды са Смаленскай вобласцi некальтх брыгад (палкоу). Зга-даны найбольш значныя баявыя аперацыи, праведзеныя сумесна вiцебскiмi i смаленскiмi партызанамi у розных рэгi-ёнах Вщебскай вобласцi. У высновах канстатуецца, што смаленсюя партызансюя фармiраваннiунесм прыкметны уклад у разгортванне партызанскага руху на Вщебшчыне у гады Вялжай Айчыннай Вайны.
Ключавыя словы: атрад, блакада, брыгада, воiнскi эшалон, гарн1зон, група, дыверсiя, камуткацып, карная аперацыя.
Кантакты партызан Вщебшчыны i Смаленскай вобласщ распачалюя восенню 1941 г., кат некаторыя групы i атрады пад нащскам каршкау 6biii вымушаны перамясцщца з Багушэускага, Мехаускага, Суражскага i шшых раёнау на сумежную тэрыторыю РСФСР. На Смаленшчыне беларусшя групы i атрады сумесна з мясцо-выш баявьЕШ aдзiнкaмi ствaрaлi новыя партызанскя пaдрaздзяленнi, а таксама сумесна прaводзiлi напады на тылавыя аб'екты акупантау [11, л. 8; 12, л. 17; 17, л. 19; 20, л. 19, 33, 35, 52; 33, с. 26].
Пасля пераможнай для Чырвонай Армй бггвы пад Масквой часщ 4-й ударнай армй (далей 4-й УА) Калшш-скага фронту у вынiку правядзення Тарапецка-Холмскай aперaцыi выйшлi на рубеж Велiж - Дзямщау i ушчыль-ную пaдышлi да гранщы Белaрусi каля Суражскага i Мехаускага раёнау Вiцебскaй воблaсцi. Глыбою прарыу часцей Краснай Армй у гэтым рэгiёне i дапамога з боку смаленсшх i вiцебскiх партызан aкaзaлi вырашальны уплыу на становшча у рэгiёне. Флaнгi пaмiж групаш нямецк1х aрмiй «Цэнтр» i «Поунач» былi не умацаваны, а таксама адсутшчала аператыунае узаемадзеянне. У абароне пращушка ад Усвят Кaлiнiнскaй вобласщ да Вел1жу Смаленскай воблaсцi утварыуся 40-к1ламетровы пралом па фронце, як ад пачатку лютага 1942 г. стау кантраля-вацца чaсцямi 4-й УА, белaрускiмi i смaленскiмi партызанам [1, с. 134, 627-628].
Такую спрыяльную сиуацыю стала выкарыстоуваць армейскае камандаванне сумесна з Пауночна-Заход-няй аператыунай групай ЦК КП(б)Б i Вiцебскiм абкамам КП(б)Б для пашырэння партызанскага руху у тыле пращушка i разгортвання дыверсiй на яго камушкацыях. У тыл немцау, найперш ва усходнiя рэгiёны Вщебшчыны, стал нашроувацца упаунаважаныя, aргaнiзaтaрскiя i дыверсшна-разведвальныя групы i атрады. Устанауленню шчыльнай кaaрдынaцыi пaмiж aрмейскiм камандаваннем i пaртыйнымi структурaмi у справе разгортвання партызанскага руху у рэпёне садзейшчала прызначэнне 9 сакавжа 1942 г. першага сакратар Вщебскага абкама КП(б)Б 1.А. Стулава членам Ваеннага савета 4-й УА [1, с. 490, 580; 2, с. 206].
Для пашырэння узброенай барацьбы на усходзе Вщебшчыны Ваенным саветам 4-й УА былi шырока прыцяг-нуты партызаны Смаленшчыны. Па няпоуных пaдлiкaх вясной - пачатку лета 1942 г. больш за 10 смаленсшх парты-занск1х aдзiнaк агульнай колькасцю каля 200 чалавек перабрался у вызначаныя армейскм камандаваннем усходшя раёны Вiцебскaй воблaсцi, дзе разам з мясцовым патрыятычныт групaмi стварал новыя партызанск1я атрады. Так, 20 сакавша 1942 г. паводле распараджэння Ваеннага савета 4-й УА на тэрыторыю Лёзненскага раёна прыбыу смален-ск1 атрад «Радяма» (кaмaндзiр А.Ф. Данукалау). У канцы сaкaвiкa 1942 г. смаленск атрад пaпоУнiуся мясцовым групaмi на чале з У.Ю. Дзячэнкам i М.Р. МaлaхоУскiм з вёсак Войтава i Каралёва, а затым групы aформiлiся у сама-стойныя атрады «Валодзя» i «Прагрэс». У атрад «Радяма» таксама улшася маладзёжная група Т. Дубоую. У сярэдзше крaсaвiкa 1942 г. на тэрыторыi Суражскага раёна да адной з шщыятыуных груп атрада «Радяма» далучылюя 30 жыха-роу з вёсак Стукальна i Уласава. У вышку аб'яднання быу створаны атрад, яю у кастрычшку 1942 г. атрымау назву «Крэпасць» [7, с. 86-87; 19, л. 16; 21, л. 18, 28; 32, с. 231, 223, 329].
Найбольш актыуна вясной - летам 1942 г. на усходзе Вщебскай вобласщ пашырэннем партызанскага руху займалася 2-я Смаленская брыгада (кaмaндзiр В.В. Стралкоу), якая накравала у памежныя беларусшя раёны не-кальк1 aргaнiзaтaрскiх груп. На тэрыторыю Лёзненскага раёна для сувязi з мясцовыгш пaртызaнскiмi aдзiнкaмi i стварэння новых атрадау была перашнута група колькасцю 15 чалавек на чале з пракурорам Пaнiзaускaгa раёна 1.Р. Чарнышовым. Яшчэ 5 груп агульнай колькасцю звыш 50 чалавек прабралюя у Багушэусшя лясы i раён Оршы. Аргaнiзaцыйныя мaгчымaсцi 2-й Смаленскай брыгады старауся выкарыстоуваць Ваенны савет 4-й УА для пры-няцця дадатковых мер па разгортванй партызансшх сiл у раёнах Вщебскай вобласщ, праз як1я прaходзiлi стратэ-пчныя кaмунiкaцыi нямецкай групы армш «Цэнтр». У другой палове чэрвеня 1942 г. для выкання задач армей-скага камандавання з брыгады В.В. Стралкова у Дубровенск1 раён на поудзень ад чыгунк1 Смаленск - Орша было
наыравана 25 партызан, а у Лёзненск1 раён был перашнуты групы Е.М. Пруднiкава i П.Ц. Вшнёва. Апошняя да канца лета 1942 г. аб'яднала групы акружэнцау i мясцовых партызан у раёне вёсак Таранк1 i Мопра i аформшася у атрад [13, л. 129; 14, л. 130; 26, л. 6; 30, л. 121-123, 125].
Вщебская вобласць была першай на акупаванай тэрыторьп Беларусi, дзе сталi разгортвацца партызанск1я брыгады. У гэтым працэсе прымалi удзел як беларусшя, так i смаленск1я партызаны. Фармiраванне першых так1х злучэнняу знаходзiлася пад тльным кантролем партыйных органау i армейскага камандавання. У арганiзацыi 1-й Беларускай брыгады (камандзiр М.П. Шмыроу) непасрэдна удзель^чал сакратар Вiцебскага абкама КП(б)Б 1.А. Стулау, прадстаунш Пауночна-Заходняй групы ЦК КП(б)Б В.Р. Раманау i 4-й УА А.Я. Паулючэнкау. У склад новай партызанскай адзшш разам з беларускiмi атрадамi увайшло смаленскае падраздзяленне, камандзiр якога Я.З. Захарау стау яе начальнiкам штаба. Стварэнне брыгады мела важнае значэнне для далейшага развiцця парты -занскага руху на тэрыторш Вiцебскай вобласщ. На баявую адзiнку адразу была ускладзена задача па утрыманнi «Вщебсшх варот» [2, с. 337; 22, л. 10; 24, л. 1-3, 4-6, 27, 654; 32, с. 226-227].
Пры фармiраваннi брыгады «Аляксея» (камандзiр А.Ф. Данукалау), распачатым у адпаведнасщ з рашэн-нем Ваеннага савета 4-й УА ад 25 красаика 1942 г., яе аснову складат смаленскiя атрады. На тэрыторыi Лёзнен-скага раёна спачатку аб'ядналюя атрады «Радзiма» i «Граза ворагам», як1я прыбылi са Смаленшчыны, а таксама атрад «Крэпасць», створаны сумесна смаленскш партызанамi i беларускiмi патрыятычнымi групамi. У канцы мая 1942 г. палову асабовага складу брыгады, якая налчвала 402 чалавек1, складалi ужо беларусы. Цкавым з'яуляецца факт, што па першым часе брыгада падпарадкоувалася камандаванню Смаленскага партызанскага злучэння «Баця». Толькi 7 чэрвеня 1942 г. рашэннем Ваеннага савета 4-й УА брыгада была вызначана як самастойная баявая адзш-ка для дзеянняу у раёне Вiцебск - Рудня - Велiж. Асаблiвасць фармiравання 2-й Смаленскай брыгады заключа-лася у тым, што яна пачала арганiзоУвацца з вылучанай 1-й Беларускай брыгадай шщыятыунай групы у складзе беларуск1х i калiнiнскiх партызан пад камандаваннем В.В. Стралкова i далучэннем да яе новых партызанск1х адзшак, а таксама жыхароу Рудненскага, Сел1жарскага, Панiзаускага раёнау Смаленскай вобласцi. Штаб брыгады (камандзiр В.В. Стралкоу) па першым часе знаходзiуся у вёсцы Аброк у паласе фронту 4-й УА. У фармiраваннi брыгады разам з афiцэрамi 8-га аддзялення палиаддзела 4-й УА прымау удзел прадстаушк Вiцебскага абкама КП(б)Б Г.Д. Рэзшкау. Скамплектаваныя у франтавой паласе атрады 2-й Смаленскай брыгады 24 красавта i 14 мая 1942 г. был перапраулены у тыл пращушка з задачай уздымаць мясцовае насельнщтва на барацьбу супраць акупантау, забяспечваць свой колькасны рост i штодзённа наносщь удары па тылавых аб'ектах ворага [2, с. 337; 3, с. 345; 7, с. 86; 19, л. 16; 25, л. 2, 14-15, 19, 159, 368; 33, с. 28].
Сумесная аргашзацыйная дзейнасць беларусшх i смаленсшх партызан вясной - летам 1942 г. на тэрыторыi Вщебшчыны садзейнiчала гуртаванню савецк1х патрыётау для барацьбы з германскiмi акупантамi. Атрады i брыгады, стовораныя сумесным намаганнямi партызан Вщебшчыны i Смаленшчыны, базiравалiся у паласе адказнасщ 4-й УА Чырвонай Армii i дзейнiчалi у яе штарэсах, наносячы ворагу сур'ёзны урон у жывой сiле i тэхшцы. Важнейшай баявой задачай народных мсщуцау з'яулялася нанясенне ударау па камушкацыях працiунiка у трохкутнiку дарог Вщебск - Орша - Смаленск, каб аргашзаваць крушэнне цягнiкоУ, мiнiраваць дароп, знiшчаць базы палiва, зброi, боепрыпасау i харчоу, рабiць засады. З гэтай мэтай Ваенны савет 4-й УА аргашзавау навучанне падрыуной справе i узяу на поунае забеспячэнне усiмi вiдамi узбраення i падрыуной тэхнiкi не менш за 300 беларусшх i смаленск1х партызан [2, с. 400; 3, с. 345; 15, л. 31, 33, 35, 38; 30, л. 121-123, 125].
Для узмацнення баявой дзейнасщ на камушкацыях пращушка на тэрыторыi Вщебскай вобласщ у рэпён праз «Суражскя вароты» 12 жнiуня 1942 г. прабыу дыверсшны атрад «Перамога» (камандзiры Рыбакоу, К.1. Новкау), сфармiраваны Гжацкм райкамам ВКП(б) Смаленскай вобласцi. Ва узаемадзеянш з партызанамi брыгады «Аляксея» смаленск! атрад нанёс шэраг вышковых ударау па камушкацыях працiунiка. Так, 13 верасня 1942 г. партызаны на участку чыгунк Крынк1 - Лёзна падарвалi цягн1к з карткаш, а у канцы лiстапада - пачатку снежня 1942 г. разам з беларускiмi партызанамi на участку Крынш - Заольша пусцш пад адхон тры вошскя эшалоны. Усяго за жн1вень -снежнь 1942 г. байцы смаленскага атрада «Перамога» асобна i ва узаемадзеяннi з падраздзяленнямi брыгады «Аляксея» падарвалi 20 эшалонау, пяць мастоу, зшшчыш больш за 40 аутамашын. [23, л. 81-91; 33, с. 28].
У другой палове жшуня 1942 г., каб збшь хвалю партызанск1х дыверсш на камушкацыях у трохкутшку дарог Вщебск - Смаленск - Орша, нямецкае камандаванне разгарнула буйную карную аперацыю «Грыф» (16-30.08. 1942). У зоне наступлення акупантау апынулся беларусшя фармiраваннi К.С. Заслонава, А.Ф. Данукалава, К.В. Зюкава, Н.1. Талерк1, К.А. Сшякова, смаленск1я падраздзяленнi М.В. Антоненкава, М.М. Кузняцова, А.Г. Саучанш, А.Ф. Ша-стапалава, 1.Е. Чарнышова, атрад 4-й УА на чале з Н.В. Сакаловым i атрада НКУС СССР на чале с Ф.Ф. Азмщелем. Карная акцыя разгортвалася на тэр^ггоры!, якую кантралявала брыгада К.С. Заслонава, таму камандзiр стау каардына-ваць дзеяннi брыгад i атрадау. План барацьбы з карнiкамi быу распрацаваны на нарадзе каманднага складу партызан-ск1х фармiраванняу. Партызаны адбiвалi атак1 ворага на уах участках абароны. Так, каля вёск1 Бабiнавiчы брыгады А.Ф. Данукалава i К.В. Зюкава узаемадзейнiчалi са смаленскiмi атрадамi М.М. Кузняцова i А.Г. Саучанш Каб пазбег-нуць зацяжных баёу з вялшт сiламi карнiкау, К.С. Заслонау адвёу партызанск1я сшы у Бабiнавiцкiя лясы Лёзненскага раёна, дзе атрады занялi кругавую абарону, а 22 жнут 1942 г. у адпаведнасщ з яго указаннямi прарвалi блакаду трыма групамi у розных напрамках [1, с. 180; 2, с. 449; 7, с. 64-68; 19, л. 45].
Разам з дыверсшнай дзейнасцю на камушкацыях у трохкутшку дарог Вщебск - Смаленск - Орша партызаны наносш удары па апорных пунктах пращушка. Так, смаленск атрад «Перамога» сумесна з беларускiмi падраздзя-леннямi правёу у трохкутшку некальш паспяховых аперацый супраць гаршзонау. У вышку налёту на немцау сма-ленск1х партызан i беларускага атрада !мя В.1. Чапаева (камандзiр М.П. Ахметчык) 16 жшуня 1942 г. у вёсцы Фошна
Лёзненскага раёна было забиа 20 i паранена 30 каршкау. Гэтыя ж атрады падчас удару 20 жшуня 1942 г. па гарт-зону Уна на шашы Вщебск - Смаленск зтшчыт 40 палщэйсшх, 26 жшуня 1942 г. разграмш управу у вёсцы Пагос-цiшча i узят у палон 15 палiцэйскiх, а 31 жшуня 1942 г. разбiлi нямецка-палiцэйскi гартзон i лiквiдавалi валасную управу у вёсцы Красыщ лшвщаваушы пры гэтым 30 акупантау [23, л. 49, 51, 61, 81-83].
У некаторых выпадках смаленск1я партызанск1я падраздзяленн у 1942 г. наюроувалюя для разгортвання ба-рацьбы супраць акупантау на захадзе Вщебшчыны. Атрад «Кастрычшк» (камандз!р Ф.К. Юрчанка), створаны ва Усвяцшм раёне Смаленскай вобласц з мясцовага партыйнага ! камсамольскага актыву, у сярэдзше кастрычшка 1942 г. перайшоу лшш фронту ! меу заданне прабрацца у Мёрсю раён. Аднак падчас пераходу ва указаны рэпён атрад пры пераправе Заходняй Дзашы прыняу бой ! быу вымушаны падзялщца на тры групы. У лютападзе 1942 г. групы злучылся ! праводзш баявыя дзеянн у Расонсюм раёне. У сакавшу 1943 г. атраду удалося прабрацца на захад Вщебшчыны. Адна частка падраздзялення на чале з яго камандз!рам дыслацыравалася у вёсцы Глоты Плюкага раёна, а другая пад камандаваннем камкара 1.1. Юкшы перайшла у Мёрсю раён ! баз!равалася каля хутара Зялёнка. Да канца жшуня 1943 г. падраздзяленне налчвала у сва1х шэрагах 300 чалавек ! разгарнулася у брыгаду «Кастрычтк» (каман-дз!р Ф.К. Юрчанка) у складзе 4-х атрадау ! узвода разведк1 [29, л. 50, 52, 57-57а].
Новы этап аргашзацыйнай ! баявой дзейнасц смаленск1х партызан на Вщебшчыне звязаны з пачаткам пера-дыслакацш на яе тэрыторыю з канца1942 г. на розны час Смаленскай вобласц брыгад ! палкоу. У сваёй дакладной ад 1 чэрвеня 1943 г. П.К. Панамарэнку першы сакратар Вщебскага абкама КП(б)Б 1.А. Стулау адзначау, што з восен
1942 г. чатыры смаленскш брыгады пад камандаваннем 1.Р. Шлапакова, 1.М. Бадзша П.Т. Вшнёва А.Е. Сакалова колькасцю 250-300 чалавек кожная выйшл са сва!х раёнау на Смаленшчыне ! знаходзшся у Вщебскай вобласщ. У дакуменце указана, што гэтыя смаленск1я фарм!раванн! не выконваюць загады армейскага камандавання аб вяртанш у свае раёны. Таму аутар дакладной прапанавау кожную з гэтых брыгад падзялщь на два самастойна дзеючыя атрады ! выдзелщь 15 дыверсшных груп колькасцю ! абавязаць !х весц дыверсшную работу на важнейшых камушкацыях Смаленск - Орша, Смаленск - Вщебск [16, л. 232].
Заклапочанасць тым, што у Суражскай партызанскай зоне была сканцэнтавана вялшая колькасць брыгад, атрадау ! груп, дыктавалася тым, што рэпён станашуся аб'ектам карных аперацый акупантау. Так здарылася, што у пачатку лютага 1942 г. у трохкутшку Гарадок - Сураж - Мяжа дыслакавалася 8 беларуск1х брыгад, 15-я Смаленская (камандз!р 1.М. Бадзш), атрад калшшсшх партызан, армейск1я ! чэк1сцк1я падраздзяленн (агульная колькасць партызан складала 9-10 тысяч чалавек). Большасць фарм!раванняу перабралася сюды яшчэ раней з-за пераследу немцау нягледзячы на указанн ТЩ11! Вщебскага абкама КП(б)Б, так ! не перайшла у шшыя рэпёны. Выкарыстаушы такую спуацыю, птлераускае камандаванне 12 лютага 1943 г. сшам да 35 тысяч салдат ! афщэрау разгарнула карную аперацыю пад кодавай назвай «Шаравая маланка». Праз два тыдщ у вынжу цяжк1х баёу брыгады был часткова рассеяны, захоува-ючы атрадныя баявыя адзшю часткова выйшт з акружэння. Да пачатку сакавша 1943 г. частка партызансюх сш ва умовах блакады адб!вала атак1 каршкау у раёне Шчалбоусюх лясоу. У адным з таюх баёу пад юраушщвам камандз!ра 15-й Смаленскай брыгады 1.М. Бадзша выйшл з акружэння да 1500 партызан. За час карнай акцып партызаны вывел са строю да 500 акупантау. У сваю чаргу, з-за розных пралшау, у тым лшу ! у юраванн баявым дзеянням! партызан-сюм сшам!, брыгады ! атрады страцш 384 чалавек1 забигаш, 135 параненыш ! 1075 прапаушым! без вестак [1, с. 633634; 16, л. 206, 214-215; 24, л. 148-155, 171-173, 179-180].
Перадыслакацыя смаленсюх партызанск1х бр^1гад ! Смаленскага палка 1.Ф. Садч^1кава садзейнчала акт^1в!за-д^1верс!йнай дзейнасц! народных мсщуцау на камун!кац^1ях ворага на тврыторып В!цебшч^1н^1. Большасць апера-цый смаленск1я бр^1гад^1 ! атрад^1 рыхтавал! ! праводз!л! разам з беларускМ партызанам!. Пач^1наюч^1 з лютага 1943 г. па заданш аператыунай групы 4-й УА падраздзяленш 17-й Смаленскай брыгады (камандз!р Р.1. Капусц!н) разам з брыгадай «Аляксея» праводз!л! засады на дарогах у Лёзненсшм раёне. Паводле плана, распрацаванага камандаваннем Сенненскай партызанскай зоны, беларусшя брыгады !мя К.С. Заслонава, «Аляксея», П.1. К!рылава, В.С. Лявонава разам з 16-й Смаленскай брыгадай (камандз!р 1.Р. Шлапакоу) ! палком 1.Ф. Садчыкава 28 л!пеня
1943 г. разбурыл! чыгуначнае палатно ад станц^1! Вятны да Чашн!кау ! Лепеля. Падчас аперацый «Рэйкавая вай-на» (3 жшуня - сярэдзша верасня 1943 г.) ! «Канцэрт» (19 верасня - пачатак л!стапада 1943 г.) был! ажыццёулены сумесн^1я удары па вошсшх эшалонах прац!ун!ка на чыгуначных л!н!ях ! станц^1ях, скаардынаваныя падрывы чыгуначнага палатна, узаемадапамога м!нам!, толам, дэтанатарам!. Падраздзяленн! палка 1.Ф. Садчыкава на чыгуначных лшях Орша - Вщебск ! Орша - Лепель за першую дэкаду жшуня 1943 г. падарвал! 4255 рэек. На працягу жн!уня 1943 г. у Сенненсюм раёне 16-я Смаленская брыгада пусц!ла пад адхон чатыры эшалоны ! падарвала 14 рэек. Падрыунш 1-й Смаленскай бр^1гады (камандз!р Н.П. Пятров!чау) восенню 1943 г. сумесна з беларусюм! партыза-нам! правял! шэраг паспяховых дыверс!й у раёне станцый Крупк! ! Багушэуск [3, с. 346-347; 4, с. 176-178; 6, с. 301-302; 31, с. 62-63, 460-461].
У канцы 1943 г. 16-я Смаленская брыгада ! полк 1.Ф. Садчыкава разам з пятнаццаццю беларусшм! брыга-дам! па загадзе ^Ц^ЛПР перайшл! у Полацка-Лепельскую партызанскую зону. Тут беларусия ! смаленск1я партызаны не тольш адб!вал! атак! карн!кау, але ! праводз!л! дыверс!! на тылавых камун!кац^1ях 3-й нямецкай танкавай арми. Ноччу 1 лютага 1944 г. полк 1.Ф. Садчыкава сумесна з брыгадам! Д.В. Цябута, В.В. Мельшкава падарвал! на чыгунцы Полацк - Крулеушчына 2500 рэек ! 7 чыгуначных мастоу. Так1 маштабны удар прывёу да таго, што у заторы апынулася вял!кая колькасць нямецшх эшалонау. Па с!гналах партызан аияцыя 1-га Прыбалтыйскага фронту нанесла удары па транспарце прац!ун!ка. У ноч на 8 сакавжа 1944 г. група партызан 16-й Смаленскай брыгады у складзе В. Бугаёвай, В. Кулько, Е. Шупша, З. Варламавай, Н. Самацветавай пры дапамозе беларусшх партызан падарвала нямецк! эшалон з танкам!, боепрыпасам!, а таксама прычапны вагон з аф!цэрам!. 23 сакавша
1944 г. беларусшя i смаленсшя партызаны нанесл адначасовы удар па чыгунцы Полацк - Маладзечна i вузкака-лейцы Параф'янава - Беразшо. Тольк1 за сакавж 1944 г. партызаны зоны падарвал1 7309 рэек, дзевяць чыгунач-ных мастоу, пусцш пад адхон 26 эшалонау. Сва1м1 актыуным1 дзеянням1 брыгады Полацка-Лепельскай зоны пазбавш 3-ю нямецкую танкавую армш магчымасш карыстацца дарогай Лепель - Беразшо - Параф'янава са снежня 1943 г. i да пачатку лета 1944 г. [9, с. 297-298; 10, с. 59, 84; 33, с. 31-32].
Смаленсшя партызансшя фарм1раванш праводзш дыверси на камушкацыях да поунага вызвалення Вщеб-шчыны ад германск1х войск. Напярэдадн i у час Беларускай наступальнай аперацьп смаленск1я i беларуск1я партызаны наносш скардынаваныя удары, каб парал1заваць перавозк1 прац1ушка па дарогах Полацк - Даугаутлс, Полацк - Маладзечна, Орша - Барысау. Так, 20 чэрвеня 1944 г. Смаленск1 полк «13» сумесна з беларусшм1 парты-занам1 лшвщавау ахову i падарвау каля двух шламетрау палатна на лшп Крупк1 - Орша. На працягу 26 чэрвеня 1944 г. батальёны палка 1.Ф. Садчыкава на участку Будслау - Крыв1чы падарвал 1170 рэек, забш i паранш 10 нямецк1х салдат i афщэрау. У ма1 - чэрвен 1944 г. 1-я Смаленская брыгада правяла рэйд па тэрыторы1 Бягомль-скага, Ушацкага, Лепельскага раёнау i сумесна з вщебсшм1 партызанам1 нанесла акупантам зауважны урон у жывой сше i тэхнщы. За 25-28 чэрвеня 1944 г. атрады i беларусшя падраздзяленш у раёне Лепеля разам нападал на калоны пращушка, як1я адступал1 па захад [3, с. 347; 5, с. 462, 493-494, 661].
Важнае месца у баявой дзейнасц смаленск1х брыгад i палкоу на тэрыторы1 Вщебшчыны, пачынаючы з вясны 1943 г., займал удары па нямецка-палщэйсшх гартзонах. Ужо 11 красаика 1943 г. 16-я Смаленская брыгада, Смаленсш полк 1.Ф. Садчыкава, прыбыушыя 8 сакавша 1943 г. па заданн Цэнтра на тэрыторыю Беларуа, сумесна з брыгадай 1мя К.С. Заслонава напал на апорныя пункты прашутка у Трубаносах, Латыгале i Нямойце. Акрамя таго, 16-я Смаленская брыгада разграмша буйное падраздзяленне птлерауцау у вёсцы Рай, гартзон у вёсцы Чудня, групу артылерыстау у населеным пункце Сялец. У жтут 1943 г. партызансш полк 1.Ф. Садчыкава i атрады брыгады В.С. Ля-вонава разам напал на гаршзоны у населеных пунктах Гарывец Сенненскага раёна, дзе узял у палон трох немцау i чатырох палщэйсшх, забш 28 птлерауцау, i Чарэя Халопенщкага раёна [3, с. 345; 4, с. 176-178; 18, л. 177, 187].
Для падтрымш наступальных дзеянняу войск Чырвонай Армп на вщебсшм напрамку восенню 1943 г. i дэзаргашзацы1 абароны ворага беларуск1я i смаленсшя партызаны па указанш ЦШПР i БШПР наносш узгодне-ныя удары вял1кам1 сшам1 па апорных пунктах акупантау у тыле 3-й нямецкай танкавай арми. У верасн1 1943 г. брыгады Ф.Ф. Дуброускага i В.С. Лявонава вызвалш Лукомль, а у пачатку кастрычшка 1943 г. Смаленсш полк 1.Ф. Садчыкава л1кв1давау нямецк1 гаршзон у Чарэг У вышку л1кв1дацы1 гаршзонау быу адкрыты шлях да аб'яд-нання Полацка-Лепельскай i Сянно-Аршанскай зон, а таксама нямецкаму камандаванню перакрывалася магчы-масць па выкарыстанш дароп ЧашнЫ - Чарэя - Бор для перамяшчэння сва1х войск. Усяго за 1943 г. на тэрыторш Аршанскага, Сенненскага, Чашнщкага i Талочынскага раёнау Смаленсш полк 1.Ф. Садчыкава удзельтчау у разгроме 12 варожых гаршзонау [3, с. 346; 6, с. 328-329].
У пачатку трэцяй дэкады кастрычн1ка 1943 г. па загадзе начальнжа ТЩ111Р была праведзена Лепельская аперацыя (напад на гаршзоны у Лепел i Чаштках, а таксама на 10 шшых нямецк1х апорных пунктау). Для гэтага ва ударную групу было прыцягнута 9 вщебскх брыгад i Смаленск1 полк 1.Ф. Садчыкава. Агульнае к1раванне гэтым сшам было ускладзена на камандяра Чашнщкай брыгады генерал-маёра Ф.Ф. Дуброускага. Ударную групу прыкрывал яшчэ 11 партызансшх фармраванняу, у тым лшу 1-я i 16-я Смаленск1я брыгады. Партызансш полк 1.Ф. Садчыкава пры падфымцы брыгад Л.1. Сялщкага i П.1. Юрылава 20-22 кастрычн1ка 1943 г. штурмавау гаршзон Чашнш, яш налчвау да 500 немцау i «народ-нкау» i быу добра умапаваны у шжынерным плане. Падчас баёу за Чашнш партызаны забш i паранш 394 салдат i афшэрау, падбш пяць танкау, разбш 13 дзотау. У вышку Лепельскай аперацш было разгромлена дзевяць апорных пунктау i моцна падарвана баяздольнасць акупацыйных гаршзонау Лепеля, Чашнжау i Бачэйкава, для утрымання як1х птле-рауцы был вымушаны зняць во1нск1я часц1 з фронту. Пры гэтым галоуную задачу аперацы1 - в^1звал1ць ад ворага Лепель i Чашн1к1 - в^1канаць не удалося [6, с. 328-330; 8, с. 16-21].
У сувяз1 з тым, што з канца 1943 г. полк 1.Ф. Садч^1кава i 16-я Смаленская бр^1гада в^1конвал1 задачы па абароне Полацка-Лепельскай зон^1, аб'ектам1 1х ударау станав1л1ся навакольн^1я гарн1зоны прац1ун1ка. Амаль ва ус1х таюх аперац^1ях удзельн1чала 16-я Смаленская брыгада, якая знаходзшася у рэзерве аператыунай групы ЦК КП(б)Б i ЦШПР i перак1двалася на найбольш адказныя участк1 абарон^1 зон^1. Так, 14 снежня 1943 г. брыгады «Аляксея» i 1-я Анты-фаш^1сцкая сумесна з 16-й Смаленскай нанесл1 удары па некальшх апорн^1х пунктах у раёне дароп П^1шна - Беразшо i сп^1н1л1 скразн^1 рух пращушка па шашы Лепель - Докшыцы. 16 студзеня 1944 г. адзш з батальёнау палка 1.Ф. Садчыкава, 16-я Смаленская i беларускя бр^1гады М.П. Раманава, В.В. Мельшкава, М.А. Сакмарк1на выб1л1 карн1кау з населеных пунктау у раёне Туроспаль - Баброва - Бярозава - Цётча. У ноч з 18 на 19 студзеня 1944 г. пры удзеле смаленсшх партызан был1 вызвалены вёск1 Краснае i Красная Горка ад падраздзяленняу нямецкай 87-й грэнадзёрскай д^1в1зИ, якая у баях з партызанам1 страц1ла да 15% свайго асабовага складу i была адпраулена на фронт. 10 сакавжа 1944 г. полк 1.Ф. Садчыкава i 16-я Смаленская бр^1гада разам з брыгадам1 1мя В.1. Чапаева i М.А. Сакмарк1на вызвал1л1 ад немцау населеныя пункты Першае Гарадзшча i Туроуля i т^1м самым не дазволш ворагу замацавацца на левым беразе Заходняй Дзв1ны. Усяго да канца сакавша 1944 г. партызанам зон^1 удалося разграм1ць 37 апорных пунктау акупантау [3, с. 110; 9, с. 316; 10, с. 59, 70-71, 78, 123, 267, 270; 33, с. 31-32].
Паводле зробленых падл1кау, у ма1 - чэрвеш 1944 г. беларускя i смаленсшя партызаны сумесна разгра-мш 16 гарн1зонау пры прарыве блак1раваных карн1кам1 тэр^гторый. Так, 3 мая 1944 г. пры выхадзе з акружанай немцам1 Полацка-Лепельскай партызанскай зоны брыгада А.Ф. Данукалава i два атрады 16-й Смаленскай брыгады штурмам авалодал1 апорным1 пунктам! ворага у вёсках Баяры, Бондары, Лапейк1, П1скунова, Каменка, Сла-бада. 5 мая 1944 г. пры выхадзе з зоны ударная група партызан у складзе брыгады 1мя УЛКСМ, 1мя С.М. Карот-шна, атрадау з 16-й Смаленскай брыгады i палка 1.Ф. Садчыкава выбша немцау з населеных пунктау Паперына,
Зу!, Новае Сяло ! забяспечыла выхад з акружэння асноуных партызансшх сш ! разам з !м! мясцовага насельнщтва [3, с. 140; 5, с. 501-504; 25, л. 402; 10, с. 267, 272, 287].
Псторыя смаленсюх партызансшх фармраванняу на Вщебшчыне уключае у сябе барацьбу разам з беларусюм! партызанам! супраць карных аперацый прац!ун!ка. Найбольш гера1чнай была амаль пящмесячная абарона Полацка-Лепельскай зоны, функцыянаванне якой займала важнае месца у планах савецкага камандавання. Сюды был накра-ваны самыя моцныя удары акупантау. Са снежня 1943 г. у абароне зоны удзельтчал! 16 партызансшх фарм!раванняу, у тым лшу два смаленскя - 16-я брыгада ! полк 1.Ф. Садчыкава. Партызансмм злучэннем колькасцю да 17 тысяч чалавек к1равала аператыуная група ЦК КП(б)Б ! ЦШПР на чале з У.Е. Лабанком. За снежань 1943 - сакавш 1944 г. партызаны адбш сем карных акцый. У баях супраць птлерауцау асабл!ва вызначылася 16-я Смаленская брыгада, якая знаходзшася у рэзерве аператыунай групы ! нак1роувалася у раёны найбольш цяжих баёу для аказання дапамоп беларусюм партызанам. На працягу другой паловы красавша 1944 г. групоуцы прац!ун!ка цаной вялшх страт удалося паглыбщца у зону ! сщснуць лшш кругавой абароны партызан з 230 да 20 кшаметрау. У такой сггуацы! 1 мая 1944 г. партызансюя фарм!раванн па загадзе Цэнтра знялся з абароны для выхаду з акружэння. Рашаючую ролю у штурме нямецк1х пазщый разам з беларусюм! брыгадам «Аляксея», !мя С.М. Каротина, !мя УЛКСМ, 1-й Антыфашысцкай адыграл смаленск1я фарм!раванн - 16-я Смаленская брыгада ! полк 1.Ф. Садчыкава [1, с. 120; 3, с. 141; 6, с. 333-341; 10, с. 71, 78-81, 123-124, 160-171, 248-252].
Разам з актыунай баявой дзейнасцю супраць акупантау на тэрыторы1 Вщебшчыны 1-я ! 16-я брыгады, полк 1.Ф. Садчыкава у месцах сваёй дыслакацш праводзш работу па далучэнш да партызанскай барацьбы мясцовага насельнщгва. Па прыбыцт на беларускую зямлю у сакавшу1943 г. 16-я Смаленская брыгада мела у сва1м складзе чатыры атрады агульнай колькасцю 180 партызан, а у снежн 1943 г. налчвала восем атрадау, як1я уключал да 720 байцоу. У сваю чаргу, полк 1.Ф. Садчыкава з лшеня па кастрычтк 1943 г. колькасна павятчыуся з 778 да 1270 чалавек, што дазволша сфарм!раваць 4-ы батальён у складзе трох атрадау, а у 2-м батальёне быу створаны 10-ы атрад. У складзе 1-й Смаленскай брыгады пасля прыбыцця у Беларусь у жтун 1943 г. быу створаны адзш атрад. У вытку цяжшх баёу па абароне Полацка-Лепельскай зоны (снежань 1943 - пачатак мая 1944 г.) колькасць 16-й Смаленскай брыгады скара-щлася да 536 байцоу, а палка 1.Ф. Садчыкава - да 844 партызан. Дзякуючы актыунай аргашзацыйнай працы камандавання асабовы склад брыгады ! палка за май-чэрвень 1944 г. павятчыуся за кошт мясцовага насельнщтва да 101 ! адпаведна 98 партызан. Падчас свайго нядоугага баз!равання на усходзе Вщебшчыны вясной - летам 1943 г. таксама папаунят свае шэрап коштам беларусшх патрыётау 14-я ! 17-я Смаленсюя брыгады. Агггацыйная ! арган!зац^1йная работы з мясцовым насельнщтвам смаленск1х партызан, з аднаго боку, садзейнчала умацаванню !х структур, што дазваляла паспяхова выконваць пастауленыя баявыя задачы, а з другога, мацавала сувяз! з жыхарам! населеных пунк-тау ! пашырала партызанск1 рух на тврыторш Вщебшчыны [27, л. 14, 18, 43; 28, л. 1-3, 48, 73; 32, с. 198-200, 317, 320321, 326-328, 343-344, 348].
Смаленсмя паргызансмя фармравант больш чым за два гады арган!зац^1йнай ! баявой дзейнасц! на тэрыгоры1 Вщебшчыны унесл прыкметны уклад у разгортванне узброенай барацьбы супраць германсмх акупантау. Сумесна з бела-рускМ партызанам! у рэпёне была праведзена вялшая колькасць аперацый па лшв!дацы1 асабовага складу захопмкау ! разгроме важных тылавых аб'ектау немцау: чыгуначных ! шашэйных камункацый, чыгуначных станцый, гартзонау, шта-боу, упрау. Тым самым наноауся зауважны урон баяздольнасц! часцей вермахта, найперш яго 3-й ганкавай арми, ! аказва-лася дзейная дапамога войскам Чырвонай Арм!!, якш вял! ба! з г1тлерауск!м! захопнжаш на в1цебск!м напрамку.
Л1ТАРАТУРА
1. Беларусь у Вялжай Айч^1ннай вайне, 1941-1945: энц^1кл. / Беларус. Сав. Энцыкл.; рэдкал.: 1.П. Шамяк1н (гал. рэд) ! гнш. -Мшск: БелСЭ, 1990. - 680 с.
2. Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны : в 3 т. / Л. Аржаева и др.; редкол.: А.Т. Кузьмин и др. - Минск: Беларусь, 1983-1985. - Т. 1 / редкол.: И.М. Игнатенко и др. - 1983. -591 с.
3. Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны: в 3 т. / Л. Аржаева и др.; редкол.: А.Т. Кузьмин и др. - Минск: Беларусь, 1983-1985. - Т. 3 / редкол.: А.Н. Мацко и др. - 1985. - 531 с.
4. Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 - июль 1944): документы и материалы: в 3 т. / Ин-т истории партии при ЦК КПБ - фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС, Ин-т истории АН БССР. - Минск: Беларусь 1967-1982. - Т. 2.: Развитие всенародного партизанского движения в Белоруссии на втором этапе войны. - Кн. 2. (июль - декабрь 1943) / Г.Н. Шевела и др. - 1978. - 814 с.
5. Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 - июль 1944) : документы и материалы: в 3 т. / Ин-т истории партии при ЦК КПБ - фил. Ин-га марксизма-ленинизма при ЦК КПСС, Ин-т истории АН БССР]. - Минск: Беларусь, 1967-1982. - Т. 3: Всенародное партизанское движения в Белоруссии на завершающем этапе (янв. - июль 1944) / сост. З.И. Белуга и др. - 1982. - 792 с.
6. Жилянин Я.А., Позняков И.Б., Лузгин В.И. Без линии фронта - 2-изд., испр. и доп. - Минск: Беларусь, 1979. - 382 с.
7. Лебедев П.Л. Мы - алексеевцы: записки партизанского разведчика. - 3-е изд., доп. и перераб. - Минск: Беларусь, 1985. - 415 с.
8. Лггвш А. Лепельская аперацыя 1943 года // Беларус. пст. часоп. - 2004. - № 2. - С. 12-21.
9. Лобанок В.Е. В боях за Родину. - 3-е доп. изд. - Минск: Беларусь, 1964. - 411 с.
10. Лобанок В.Е. Партизаны принимают бой / лит. запись М.В. Тараткевича. - Минск : Беларусь, 1976. - 320 с.
11. Нацыянальны арх!у Рэспублш Беларусь (далее НАРБ). - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 74. Л. 8.
12. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 154.
13. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 158.
14. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 175.
15. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 176.
16. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 263.
17. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 306.
18. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 484.
19. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 523.
20. НАРБ. - Ф. 4. Воп. 33а. Спр. 638.
21. НАРБ. - Ф. 1391. Воп. 1. Спр. 139.
22. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 3. Спр. 136.
23. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 3. Спр. 179.
24. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 16.
25. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 24.
26. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 50.
27. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 62.
28. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 63.
29. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 79.
30. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 179.
31. Партизанская борьба с немецко-фашистскими оккупантами на территории Смоленщины, 1941-1943: документы и материалы. - Смоленск : Кн. изд., 1962. - 520 с.
32. Партизанские формирования Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 - июль 1944): краткие сведения об орг. структуре партиз. соединений, бригад (полков), отрядов (батальонов) и их личным составе / А.Л. Манаенков и др. - Минск: Беларусь, 1983. - 765 с.
33. Филимонов А.А., Титов А.Д., Эполетов Н.И. В едином боевом строю: о совместных действиях русских, белорусских, украинских, литовских, латышских, молдавских партизан // Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т ист. Беларуси; ред. А.М. Литвин. - Минск, 2005. - 126 с.
Пастушу 26.09.2022
СМОЛЕНСКИЕ ПАРТИЗАНСКИЕ ФОРМИРОВАНИЯ НА ТЕРРИТОРИИ ВИТЕБЩИНЫ (1942-1944 гг.): ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ И БОЕВОЙ АСПЕКТ
А.А. КРИВОРОТ
(Институт истории Национальной академии наук Беларуси, Минск)
В статье освещается организация и боевая деятельность на терриротии Витебщины смоленских партизан, направленных в регион для развёртывания вооруженной борьбы против гитлеровских аккупантов в 1942-1944 гг., приведены примеры совместных действий витебских и смоленских партизан по созданию отрядов и бригад и участие в этом Витебского обкома КП(б)Б и командования 4-й ударной армии Калининского фронта. Показано, что в 1942 г. основным местом взаимодействия партизан были тыловые объекты противника на белорусской территории в треугольнике дорог Витебск - Орша - Смоленск. Отмечено, что новый этап в боевой деятельности смоленских партизан на Витебщине связан с передислокацией на разные периоды со Смоленской области нескольких бригад (полков). Упомянуты наиболее значимые боевые операции, проведенные совместно витебскими и смоленскими партизанами в разных регионах Витебской области. В выводах констатируется, что смоленские партизанские формирования внесли заметный вклад в разворачивание партизанского движения на Витебщине в годы Великой Отечественной Войны.
Ключевые слова: отряд, блокада, бригада, воинский эшелон, гарнизон, группа, диверсия, коммуникации, карательная операция.
SMOLENSK PARTISAN FORMATIONS ON THE TERRITORY OF VITEBSK REGION (1942 - 1944):
ORGANIZATIONAL AND COMBAT ASPECT
A. KRYVAROT
(The Institute of History of the Academy of Sciences of Belarus, Minsk)
The article highlights the organizational and combat activities on the territory of the Vitebsk region of Smolensk partisans sent to the region to deploy an armed struggle against the German occupiers in 1942-1944. Examples of joint actions of Vitebsk and Smolensk partisans to create detachments and brigades and the participation in this of the Vitebsk regional committee of the KP(b)b and the command of the 4th shock army of the Kalinin front are given. It is shown that in 1942 the main place ofpartisan interaction was the enemy's rear facilities on the Belarusian territory in the triangle of the Vitebsk - Orsha-Smolensk roads. The most significant combat operations carried out jointly by Vitebsk and Smolensk partisans in various regions of the Vitebsk region are mentioned. The conclusions state that the Smolensk partisan formations made a significant contribution to the deployment of the partisan movement in the Vitebsk region during the Great Patriotic War.
Keywords: detachment, blockade, brigade, troop train, garrison, group, sabotage, kommunikatsii, punitive operation.
