Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ ЧОЛҒУ АСБОБЛАРИ ТАРИХИ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЙЎЛЛАРИ'

ЎҚУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ ЧОЛҒУ АСБОБЛАРИ ТАРИХИ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
496
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
чолғу созлари / танбур / рубоб / дутор / ғижжак / уд / чанг / най / доира / хонанда / ижрочи / мусиқа саньати

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Қахрамон Бобоқулов

Ушбу мақола ўқувчиларни миллий чолғу асбоблари тарихи билан таништиришнинг ўзига хос тарихий аҳамияти, ясалиши, ижро йўллари, моҳир ижрочилар тасвирланганлиги ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ ЧОЛҒУ АСБОБЛАРИ ТАРИХИ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЙЎЛЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / http://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 3 / June 2023

УЦУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ ЧОЛГУ АСБОБЛАРИ ТАРИХИ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ЙУЛЛАРИ

Кахрамон Бобокулов boboqulovqaxramonO@gmail.com

ЖДПУ

Аннотация: Ушбу макола укувчиларни миллий чолгу асбоблари тарихи билан таништиришнинг узига хос тарихий ахамияти, ясалиши, ижро йуллари, мохир ижрочилар тасвирланганлиги ёритилган.

Калит сузлар: чолгу созлари, танбур, рубоб, дутор, гижжак, уд, чанг, най, доира, хонанда, ижрочи, мусика саньати

SPECIFIC WAYS TO INTRODUCE READERS TO THE HISTORY OF

NATIONAL INSTRUMENTS

Kakhramon Babakulov boboqulovqaxramonO@gmail.com

JSPI

Abstract: This aeticle irtroduces stndents historical sign:ficsnce, creation, perfoimancol of acguaintance with history ways, skilled perfarmers are described.

Keywords: instrumental words, tanbur, rubob, dutor, gijjak, ud, dust,flute, circle, singer, performer, music art

Миллий чолгучилик санъатимиз куп асрлардан буён хонандалик санъати билан ёнма-ён камарбаста ривожланиб келдики, хатто купинча уларни бир-бирисиз тасаввур этиб хам булмайди. Халкимизнинг жахон мусика санъати мухлисларига куз-куз килишга арзигулик бой мусика мероси булиб, улар устоз хофизлар ва мохир созандалар томонидан минг йиллардан буён куйлаб келинаётган мумтоз кушиклар макомлар, чолгу куйлари, ранг баранг чолгу созларимиз узининг ноёблиги, мураккаб тузилиши, чолгуларимизнинг дилга якинлиги жараёнини белгиловчи омил хам анашу хонандалик ва созандалик санъатидир. Узбек миллий чолгу созлари хакида - Рюи Гансалес де Клавихо узининг «Буюк Темур хаёти ва фаолияти» (Темур саройига саёхат кундаликлари) асарида куйидагиларни ёзган... Император утирган хиёбон ёнида жуда куп созанда, хофизлар, раккослар ва раккосалар утирмокда, мусика садолари кукни кутармокда эди. ...шу куни турли туман томошалар курсатилди, хар бир санъаткор кизик уйинлар курсатиб, халкни хурсанд килди. .. .подшо ихтиёридаги

филларни кизил, зангори ва турли рангда буяб, уларнинг теппасида катта кажова урнатилиб, раккос ва раккосалар уйин курсатар эдилар. Уларнинг уйини томошабин кийкирикларига сабаб булар, узининг серзавклиги билан кишини хаяжонга солар эди».1 Миллий чолгу созларимизнинг Сарой тантаналарида ва халк оммавий сайлларида махорат билан ижро этилганлиги тугрисида жуда куп манбаларда маълумотлар учрайди. Демак чолгу созаларимиз тарихи кушикчилик санъатимиз тарихи каби кадимийдир.

Узбек миллий мусика маданиятимизнинг бой хазинаси ва унда тупланган мусикий меросимиз чолгу созларимиз сабаблидур. Зеро, бу чолгулар куп минг йиллар давомида халкимизга маънавий озука бериб, уларнинг бадиий эстетик дидларини шаклланишида мухдм омил булиб келди.

Юкорида айтиб утганимиздек, кадимдан маш^ур хофизлар мохдр созандалардан етишиб чиккан. Миллий мумтоз кушикчилигимизда дурдона асарлар хисобланган макомлар ва бошка вазмин йулда куйланувчи асарлар ритм жихатидан жуда хам мураккаб асарлар хисобланади. Буларнинг орасида Гиря, чапандоз (чапандози каландар, чарандози гулёр, чапандози сувора ва х.к) насруллойи, мугилча, талкинча ва уфорилар мураккаб булиб, хонанда уз овозига танбур, дутор, руд, рубоб, уд, доира каби чолгуларни чалган хрлда жур булган Улар кайси чолгуни чалмасин доира созини, унинг мусикий усулларини узи ижро эта олмаса ёки хис эта олмаса бундай мураккаб мусика асарларини ижро эта олмаганлар. Куйида биз миллий чолгу созларимиздан баъзиларига кискача таъриф бериб утамиз

Дутор - бу суз форсча булиб, «икки тор» деган маънони англатади. Ёгочдан ясалиб коса кисми юпка пайрахаларнинг елимлаб бирлаштирилиши оркали ясалади (баъзида уйма холда хам учрайди). Дастаси ингичка булиб боглама пардалар урнатилади. Торлари ипак иплар, ёки мол, куй, эчки каби хайвонлар ингичка ичагидан ясалади. Дутор тугрисида маълумотлар кадим манбаъларда учрамайди, у тугрида асосан Темурийлар даври хакидаги манбаларда маълумотлар бор. Хозирги даврда дутор миллий чолгуларимиз орасида энг пешкадамларидан бири булиб, реконструксия килиниши натижасида бир оз узгаришларга (боглама пардалар урнига ёгоч пардалар, ипак ёки чак парадалар урнига пластмасса иплар, урик ёгочидан коплама урнига фанер коплама) учради ва эндиликда дутор оиласидан «Дутор прима», «Дутор секунда», «Дутор алът», «Дутор бас», «Дутор кантрабас» лар хдм жой олди. Булар эса миллий чолгу созларимиздан оркестр тузиш имкониятини яратди. Дутор овози маюс ва мунгли булиб инсон овози билан нихрятда яхши уйгунлашади. Ансамбл ижрочиларида товушларни юмшатувчи булиб, барча чолгу ансамбллари таркибига киритилди2.

1 Т.Е.Соломонова. Узбек мусикаси тарихи. -Т.: "Укитувчи" нашриёти. 1981-йил

2 Т.Е.Соломонова. Узбек мусикаси тарихи. -Т.: "Укитувчи" нашриёти. 1981-йил.21б.

670 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

Кейинги даврда унинг мохир ижрочиларидан Абдусоат Вахобов, Юсуп Алиев, Давлатохун Кодиров, Ориф Косимов, Гулом Кучкоров ва бошкалар халк орасида танилган.

Танбур - бу тан, дил, яъни дилни китикловчи деган маънони англатади. Бу чолгу сози тугрисидаги маълумотлар араб истилосидан олидинги давр, яъни Сасонийлар (II-VII асрлар) даврига оид манбаларда хам учрайди. Танбурнинг коса кисми тут ёгочи даста кисми ва копламаси урик ёки бошка каттик ёгочдан ясалади. Танбурнинг дастасига йугон боглама пардалар урнатилади ва торлари буш созланади. Бунинг боиси шуки, бармоклар пардалар оралигига торни босган холда кириб боради ва бу ижрочиликда узига хос нолалар ва бошка безаклар бериш имконини беради. Торлари мисдан булиб эгилувчан, унинг таранг тортилмаслигидан эгилувчанлиги ошади. Ижрочининг унг кул бармогига "нохун" (Метал мослама ) такилади ва асосан шу бармок билан чертиб чалинади. Танбурда асосан учта (базида туртта тор булиб куй аксарият паски торда чалинади, колган торлар эса вакти - вакти билан паски биринчи торга жур булади3. Танбур ижрочилиги алохида истедод талаб килади. Юраги эзгуликка мойил кишиларгина унинг нолаларини маромига етказа олиши мумкин. Бу чалгу асосан хофизлар овозига жур булишидан ташкари, халк чолгулари ансамбли ва оркестр таркибига киритилади. Унинг машхур ижрочилари Юсуфхон Хакимов, Рикси Ражабов, Тургун Алиматов ва бошкаларнинг номи халк орасида маълум.

Цашцар рубоби - Бу чолгу тугрисидаги маълумотлар хам эрамизнинг боши II - IV асрларга оид тарихий манбаларда учрайди. Айникса уйгониш даврига (IX-XII асрлар) оид манбаларда у тугрсида кимматли маълумотлар мавжуд IX-X асрга доир маълумотлар орасида Бухоролик Абубакр Рубобий тугрисидаги маълумотлар булиб, унинг Хоразм хонлиги саройида хизмат килганлиги, рубоб чолгусининг мохир ижрочиси булганлиги ва уша даврнинг шарафли унвони булган "Мутриби моврауннахр" эгаси булганлиги, Бухорода мусика мактаби очганлиги ва унда укитиш учун кулланмалар ёзганлиги айтиб утилган4. Бу чолгу ёгочдан ясалган ва кадимда дастасига боглама пардалар урнатилган. Коса кисмига тери коплама копланган булиб, ипак торлар куйилган хамда худди дутор каби кул бармоклари билан тирнаб чалинган5. Унинг дутордан фарки коса копламаси, торларининг сони ва дастасининг дуторга караганда кискароклигида булган.

Чолгу созларини реканструкция килиш натижасида унинг ипак торлари урнига пулат симлар, баглама пардалар урнига мис ёки жез пардалар куйилиб, пардалардаги нимчорак ва чорак тунликлар олиб ташланди ва бир хил храматик

3 Т.Е.Соломонова. Узбек мусикаси тарихи. -Т.: "Укитувчи" нашриёти. 1981-йил.25б.

4 Т.Е.Соломонова. Узбек мусикаси тарихи. -Т.: "Укитувчи" нашриёти. 1981-йил.35б.

5Т.Е.Соломонова. Узбек мусикаси тарихи. -Т.: "Укитувчи" нашриёти. 1981-йил. 28б.

ITiy^^^BI 671 ISSN 2181-063Х/ Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

ярим тонлик пардалар урнатилди. Эндиликда у кул билан тирналиб емас медиатор билан чалинади. Реканстукция натижасида унинг Рубоб прима, Рубоб сапрано, Кашкар рубоби, Афгон рубоби, каби янги хиллари яратилди. Бу чолгу созлари узбек миллий чолгу созлари оркестри ижрочилигида кенг кулланилмокда. Кашкар рубоби ва Афгон рубоби чолгу ансамбларимизда кулланилаяпди. Кейинги йилларда Мухдммаджон Мирзаев, Кобулжон Усмонов, Шавкат Мирзаев каби мохир рубобчилар халкимиз орсида ном таратган.

Гижжак - Бу соз асли "Кубуз" созидан андаза олиб ясалган булиб, келиб чикиш тарихи Кукондир. У тугридаги маълумотлар уйгониш даври (IX-XII асрлар) га оид манбаларда хдм учрайди. Гижжак чолгусининг сарой касбий мусикасида уз муносиб урни мавжуд булганлиги тугрисида тарихий манбаларда айтиб утилган. Гижжак - ёгочдан ясалган булиб коса кисмига тери коплама копланади. Доскаси киска, парда урнатилмаган. Унинг ижрочилари товушлар баландлигини бармок куйиш жойлари ва бармоклар калинлигига караб аниклашади. Унда турт тор булиб, турт хил баландликда созланганлиги сабабли ижро етиладиган асарлар учун асарлар дастанинг кискалиги нокулайлик тугдирмайди. Гижжак - ёгочга от ёли урнатилиб ясалган камонча билан чалинади. Камонча ижродан олдин албатта елимланади. Камончага суртилган елим гижак торларини тебратади, акс хрлда камонча торда сиргалиб уни тебрата олмайди. Шуни айтиш керакки, бу чолгу созида пардалар булмаганлиги, керакли тонни бармоклар кидириб топиши сабабли унинг ижрочиси юксак мусика эшитиш кобилиятига (Музикальний сулух) эга булиши лозим, бусиз мусика товушлари баландигини тугри белгилаб булмайди6. Ансамбл ва оркестр ижрочилигида гижжак товушларни бир-бирига богловчи вазифасини бажаради. Унинг камончалари турли узунликда булади, яъни 2 хиссали, 3 хиссали, 4 хиссали. Камончалар узунлиги ва дастадаги пардаларнинг булмаслиги миллий мусикамиздаги безаклар учун жуда кулайдир. Кейинги даврдаги унинг мохир ижрочилари Тухтасин Жалилов, Иномжон Икромов, Ганижон Тошматов, Абдухошим Исмоилов, Улмас Расулов ва бошкалардир.

Най - миллий чолгу созларимиз ичида энг кадимий созлардан бири. Бу чолгу ер юзидаги барча халклар мусикасида турли ном билан кулланилади. Юртимизда олиб борилаётган археологик кидирув ишлари натижасида Самарканд вилояти Ургут туман Муминобод кдшлогидан, аёл кабридан турли такинчок безаклар билан бирга суякдан ясалган, жимжимадор накшлар билан безалган най сози топилган. Эксперт текширувлар натижасида унинг ясалиши тарихи бундан беш минг йил олдин эканлиги аникланган. Най тугрисидаги маълумотлар юртимизнинг антик даври (эрамиздан аввалги IV-I асрлар) га оид тарихий

6 С. Бегматов., М. Матёкубов. Узбек аньанавий чолгулари. Укув кулланма. Т. 2008. Янги нашр. 33 бет

672

манбаларда хам учрайди. Най созининг кадимийлиги тугрисида хатто ривоятлар хам мавжуд. Темурийлар даври тарихчи олим Шарофиддин Али Яздий узининг "Зафарнома" асарида ёзишича, Самарканднинг мохир созандаларидан бири найчи Султон Ахмад девона булиб, мазкур най созида куй чалган вактда "мурдага жон кириб кетар эди" деб тарифлайди7. У рухий дардга чалинган булиб, йилда бир - икки касалланар ва тезда узига келар экан. У Хожа Ахрор Валийга жуда урганиб колган булиб, Хожа Ахрор Валий хам уни бенихоя иззат килар эди. Хожа Ахрор Валий вафотидан сунг у буткул девона булиб колган экан. Най -бомбук танасидан ясаладиган чолгу булиб, ичи говак булади ва пуфлаб чалинади. Пуфланадиган кисми, яъни пуфланадиган тешиги ёнидан говак ёгоч пробка билан беркитилади. Ёгоч пробкани силжитиш оркали най созланади. Най чолгувчи созандалар кукрак кисмига купрок хаво туплаб, сунгра тежаб сарфлайдилар. Бу эса чолгу ижрочилигида мухимдир. Найнинг олти тешиги бармоклар билан беркитилиши ва ярим беркитилиши оркали бутун ва ярим тонликлар хосил килинади. Унда миллий мусикий безаклар бериш имконияти катта булиб, гижжак каби ансанбл ижрочилигида мусикий хиссаларни бир-бирига боглаш хусусияти бор. Унинг овози баланд булиб, ансанбл ижросини тулдиради ва чолгучининг йул куйган хатоси дархол кузга ташланади. Миллий мусика маданиятимизда унинг кушнай, буламон, сибизга, сурнай, карнай каби оиладошлари мавжуд. Кейинги даврдаги унинг мохир ижрочилари Абдукодир Исмоилов, Аюб Кодиров, Саиджон Калонов, Дадаали Соаткулов, Мирза Тоиров, Халимжон Жураев ва бошкалар ном козонган.

Доира - Чолгу созларининг ичида энг кадимийси уриб чалинадиган чолгулар хисобланади. У инсониятнинг ибтидосига, яъни инсон оловни кашф этган даврларга бориб кадалади. Уриб чалинувчи чолгулар оиласига доирадан ташкари довул, барабан (хар хил барабанлар) ногора, табла, таблок, даф ликопча, занг, сафоил, турли хил куринишдаги шикилдоклар, кайрок киради. Доира узум дарахти танасини эгиб ясалган гардишга тери коплаш хамда гардишга шикилдоклар урнатилиши оркали ясалади. Мусика ижрочилигида доира ритмни ушлаш ва улчовларни хисоблаш вазифасини бажаради8. Ансамбл ижрочилигида бу чолгу мусикий асар ижросини бошлаш, тезликни маромда ушлаб туриш ва асарни тугаллаш вазифасини хам бажаради. Шунинг учун уни ансамбл етакчиси деб айтадилар. Унинг бешта нотаси булиб; улар катта бум, катта бак, кичик бум, кичик бак ва нохун деб аталади. Узбек миллий мусикаси жуда хам мусикий доира усулларига бой булиб, улар саксондан ошикдир. Гарб мусикачилари бизнинг миллий масикамиздаги бундай бир биридан мураккаб усулларнинг куплигига ажабланадилар ва шунинг учун миллий мусикаларимизни ижро этишга

7 С. Бегматов., М. Матёкубов. Узбек аньанавий чолгулари. Укув кулланма. Т. 2008. Янги нашр. 47 бет

8 С. Бегматов., М. Матёкубов. Узбек аньанавий чолгулари. Укув кулланма. Т. 2008. Янги нашр. 21 бет

кийналадилар. Чолгучи мусикий усулларни дилида санаб, такрорлаб турмаса, ижро жараёнида усулни йукотиб куйиши мумкин. Кейинги даврда бу соз оркали ном таратган чолгучилар Уста Олим Комилов, Туйчи Иногомов, Кахрамон Дадаев, Таълат Сайфутдинов, Ака-ука Элмурод, Дилмурод, Холмурод Исломовлар, Анвар Бараев ва бошкалардир.

Чанг - ёгочдан ясалган чолгу булиб, келиб чикиши кадимийдир. Чанг чолгуси тугрисидаги маълумотлар антик давр тугрисидаги манбаларда хам учрайди. Бу чолгу тугрисида араб эртаклари булмиш "Минг бир кеча" асарида хам маълумотлар бор. Бундан ташкари Абу Наср Ал-Фаробий ва бошкаларнинг урта асрларда ёзиб колдирган илмий - мусикий рисолаларида шунингдек топилаётган археологик топилмаларда хам унинг кухна чолгу сози эканлигини исботловчи далиллар бор. Миллий чолгуларимиз рестоврациясидан кейин (1934-1940-йиллар) унинг чанг прима, чанг пиккола, чанг альт ва чанг бас каби турлари яратилди. Чанг уриб чалинадиган торли чолгу булиб, бамбукдан ясалган таёкчалар учига резина кийгизилган холда чалинади. Диапазони турт актава булиб, хар бир товуш учун учтадан тор урнатилган ва жами 76 та тори булади. Унинг учта оёги ердан баландда тутиб туради. Олдинги оёгида педал урнатилган булиб, у товуш жарангларини ушлаб турувчи мосламани ишлатиш учун куйилган. Х,ар бир ижродан олдин торларнинг созини текшириб куриш талаб килинади ва бунинг учун махсус калитдан фойдаланилади. Чунки ёгоч об-хаво

V> V> V> Q TT

шароитига кура уз хусусиятини узгартиради9. Чанг созинг мохир ижрочилари Фахриддин Содиков, Матюсуф Харратов, Фозил Харратов, Пулатжон Рахимов, Тилаш Хужамбердиев, Ахмад Одилов, Фазилат Шукурова, Рустам Неъматов ва бошкалардир. Миллий чолгу созлари ансанбли ва оркестрида чанг созинг муносиб урни бор. Бундан ташкари миллий консерваториямизда махсус чангчилар ансанбли фаолият курсатади.

Уд - бизга маълум булган тарихий манбаларнинг гувохлик беришича бу чолгу сози миллий чолгуларимиз ичида энг кадимийларидан биридир. У кадимдан сарой касбий мусикасида узининг муносиб урнига эга булган. У тугридаги маълумотлар урта асрларга оид тарихий манбаларда, хусусан Абу Наср Ал-Фаробийнинг "Мусика хакидаги катта китоб" Кайковуснинг "Кобуснома" асарида Абу Али Ибн Синонинг "Тиб конунлари" асарида араб тарихчиси Ас-Саолибийнинг "Ятимат ат-дахр", Фирдавсийнинг "Шохнома"си ва бошка куплаб тарихий асарларда уд сози тугрисида кимматли маълумотлар учрайди10. Шуни айтиш керакки, XVI-XIX асрларга келиб юртимиз майда хонликларга булиниб кетгач ушбу чолгу созига булган эътибор сусайган ва аста секин юртимиз мусикий хаётидан чикиб кетган эди. Мустакиллигимиз даврида

9 С. Бегматов., М. Матёкубов. Узбек аньанавий чолгулари. Укув кулланма. Т. 2008. Янги нашр. 35 бет

10 Т.Е.Соломонова. Узбекмусицаси тарихи. -Т.: "Уцитувчи" нашриёти. 1981-йил.21б.

Самарканд шахрида ташкил килинган Осиё ва Африка мамалакатлари мусика фестивали (кейинчалик бу фестивал "Шарк тароналари" номи билан хдр икки йилда ташкил килинмокда) шарофати билан уд ва конун чолгуси уз ватанига кайтарилди. Жумладан кобусномада уд сози ва унинг ижроси тугрисида шундай дейилади: Мажлисда утирган вактингда мажлис ахлига кара, агар эшитувчи кизил юзлик, мош гурунч сокол булса (мусика асбоби, яъни уднинг) иккинчи торида чалгин, агар сарик юзли булса бум торида чалгин, агар кора юзли савдойи орик булса купрок мусика созиниг учинчи торида чалгин, агар бадани ок ва семиз пилчиллаган нам булса, йугон торда чалгин. Чунки одамнинг турт табиати учун мухайё кдлганларп.Уд ёгочдан ясалган чолгу булиб, коса кисми жуда катта, баъзан уйма холда, аксарият ковургали холларда, дастаси жуда киска ва пардалар куйилмайди. Бу эса уд созида миллий мусикий безаклар бериш учун кулайлик тугдиради. Уд созинг 11 та тори булиб, жуфт - жуфт чалинади, шунда 5 жуфт ва 1 бум тори якка ижро этилади. Уни ижро этиш учун медиатор (нохун) ишлатилади. Кейинги даврада бу чолгу махсус укитилмокда ва халк чолгу ансамблларида кенг кулланилмокда. Ансанбл ва оркестр ижросида у йугон (бас) товушини берувчи чолгулар жумласига киради.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -176 б.

2. Ярцева С.Е. Дидактическое моделирование самостоятельной работи студентов: Дисс. канд.пед.наук. - Т.: ТГПИ им.Низами, 1991.-С.221.

3. Юзликаев Ф.Р. Теоретические основн интенсификации начальной профессиональной адаптации молодих учителей.-Т.,1993.-С106.

4. Гозиев Э. Олий мактаб психологияси. - Т.: «Укитувчи», 1997.-104 6.

5. С. Бегматов., М. Матёкубов. Узбек аньанавий чолгулари. Укув кулланма. Т. 2008. Янги нашр. 72 бет.

6. Т.Е.Соломонова. Узбек мусикаси тарихи. -Т.: "Укитувчи" нашриёти. 1981-йил.

7. И.Ражабий. Макомлар масаласига доир. -Т.: "Бадиий адабиёт" нашриёти. 1963-йил.

8. Ж.Туленов, З.Гафуров. Фалсафа. -Т.: "Укитувчи" нашриёти 1997-йил.

9. Б.С.Абдуллаева. Фанлараро алокадорлик турлари хакида. Узлуксиз таълим. -Т.: 2005-йил. №1-сон.

11 С. Бегматов., М. Матёкубов. Узбек аньанавий чолгулари. Укув кулланма. Т. 2008. Янги нашр. 23 бет.

675

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.