Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ИЖРОЧИЛИККА ЭЪТИБОР'

ЗАМОНАВИЙ ИЖРОЧИЛИККА ЭЪТИБОР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
103
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Сайдақулова Гулшона Одилжон Қизи

Аннотацияда мавзу бўйича тарихан долзарблиги, келиб чиқиши, тарқалиши, амалиѐтда қўлланилиши ҳамда ижрочиликдаги ютуқ ва камчиликлар бўйича сўз юритилади. Мақола илмийликка ѐндашиб ѐзилди. Керакли адабиѐтладан фойдаланилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The annotation discusses the historical relevance, origin, distribution, practical application and achievements and shortcomings of the topic. The article was written with a scientific approach. Necessary literature was used.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ИЖРОЧИЛИККА ЭЪТИБОР»

ЗАМОНАВИЙ ИЖРОЧИЛИККА ЭЪТИБОР

Сайдакулова Гулшона Одилжон кизи

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти "Чолгу ижрочилиги" кафедраси 1 курс магистри

АННОТАЦИЯ

Аннотацияда мавзу буйича тарихан долзарблиги, келиб чикиши, таркалиши, амалиётда кулланилиши хамда ижрочиликдаги ютук ва камчиликлар буйича суз юритилади. Макола илмийликка ёндашиб ёзилди. Керакли адабиётладан фойдаланилди.

АННОТАЦИЯ

В аннотации обсуждаются историческая актуальность, происхождение, распространение, практическое применение, достижения и недостатки темы. Статья написана с научным подходом. Использована необходимая литература.

ABSTRACT

The annotation discusses the historical relevance, origin, distribution, practical application and achievements and shortcomings of the topic. The article was written with a scientific approach. Necessary literature was used.

Санъат энг кадим замонлардан бошлаб бадиий шаклланган инсоният, унинг дунёкараши ва киймат тизими хисобланади. Санъат гузаллик изловчи хамда калбларни жумбушга келтирувчи машаккатли касблардан биридир. У гох юксалади, гох доимий бир маромда туради, яъни санъатнинг кайси тур вакили булмасин ушбу касб йулида доимий изланишларда булиши ва барча жабхаларини урганиб боришда кийинчиликларга учраши аникдир.

Кадим замонлардан санъатга булган эхтиёж, киши билиб билмаган холда уз урнига эга булган, тошларга уйилиб ёзилган суръатлар, турли хил маросимлар, кургазмали куролларнинг барчаси бунга исбот була олади. Уч минг йиллик тарихга эга ижрочилик санъати хам уз замонасининг энг гузал санъат турларидан бири хисобланган. Бунга мисол Самарканд якинидан топилган суякдан ясалган найни айтишимиз мумкин.1 Ижрочилик санъати неча асрлардан бери сохибларини уз карига тортиб мафтун эттириб келган, бунда инсонлар такдири ёзувларга битилиб, шеър ва достонларга айланиб, халкдан -

1 И.Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч» Тошкент 2008й Tashkent, Uzbekistan

халкга етказилиб куй-кушикларга уланган барча наъмуналар ижрочиликнинг

пойдеворига айланиб улгурди. Буюк алломаларимиз яшаб ижод этган

даврларда хам ижрочилик хамда куй-кушикларга булган эътибор жуда

ахамиятли булган. IX аср охри X аср бошларида яшаб ижод этгпан Абу Наср ал

л

- Форобийнинг "Китобул мусикий ал - кабир" китоби , ал - Форобийнинг эстетик карашларини давом эттирган тиббиёт ходими, файласуф ва мусикашунос олим Абу Али ибн Сино, Мир Алишер Навоий даври, Темурийлар даври ва бошка куплаб уламоларимизнинг бизга колдирган наъмуналари бунга яккол мисол була олади. Кейинчалик амрлик ва хонликлар даврида аста секинлик билан санъат хазиналари купайиб борди.

XIX аср охирларига келиб узбек мусикий маданиятида узгаришлар даври бошланди десак адашмаймиз. Бу Туркистон улкасини Руссия томонидан истило килиниши билан богликдир. Бу борада икки томонлама караш билан урганиш максадга мувофикдир. Чунки баъзи бир холларда миллий мусика маданиятимизга салбий таъсир этганини кузатишимиз мумкин, иккинчи томондан эса, узига хос ривожланиш даври булганлигини хам эътироф этмай иожимиз йук. Бунда нота ёзувининг кириб келиши, диёрмизда миллий мусика санъатимизни илмий равишда урганиш, фолклор ва этнография сохасидаги ривожланишга сезиларли таъсир этди.

Бу борада В.А.Успенский, Е.Е.Романовская, Н.Н.Миронов сингари мусикашунос ва этнограф олимларнинг мехнатларини айтиб утиш зурурдир. Илёс Акбаров, Мутал Бурхонов, Юнус Ражабий, Толибжон Содиков, Мухтор Ашрафий сингари мусикамиз устунлари улардан сабок олдилар. Бундан ташкари, жахон мусикий маданиятининг дурдоналари саналмиш фортопиано сози, опера ва балет, симфоник ижро, жахон классик мусикий созларининг кириб келиши мусикий маданиятимизнинг хар томонлама серкирра ривожига салмокли хисса кушди. Натижада, узбек халк мусикалари, кушиклари, макомлари жой олган 20 жилддан ортик китоблар дунё юзини курди.4

Сунгги 120 йил ичида мусикий маданият ва санъатимиз мураккаб, кескин зиддиятларга учраб, ижобий ва салбий куринишларга тула тарихий даврни бошидан кечирди. Ана шу холатларга карамай, утган даврлар мобайнида илм фан, санъат, жумладан, маданият ва санъат, мусикий илм сохасида фахрланишга арзигулик ишлар амалга оширилганлигини эхтироф этиш зарур. Яккол мисол сифатида халк ижодиёти, мусика ижрочилиги, мусика илми, мусика тахлили сингари сохаларни олиш мумкин.

2 И.Ражабов «Макомлар масалаларига доир» Тошкент 1993

3 Ф. М. Кароматов «Узбекская музыка»Тошкент 1972

4 Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991

Бугунги замон узбек мусика ижодиёти серкирра ва кулами кенгдир, хозирги кунда ранг - баранг ривожланган ва шиддатли жараён сифатида гавдаланмокда, янгидан - янги йуналиш, шакл, жанр, услублар билан янада бойиб бормокда. Демакки, асрлар оша бизгача етиб келган ардокли навобахш меросимиз катори бир неча авлод ижодкорларининг куркам мусиккий анъаналари маданий - маънавий мулкимизга айланди. Х,ар кандай санъат тури хар хил воситалар оркали хаётий вокеликни акс эттиришга кодир экан, сунгги юз йиллик мобайнида Узбекистон мусикасининг ривожланиши нечоглик мураккаб ва узгарувчан ижтимоий шароитларда кечганини якккол тасаввур килиш мумкин. Хусусан, 20-йиллардан эътиборан композиторликка хос ифода воситаларининг изчил жорий этила бошланиши мусикий маданиятимизда мусика ижодкорлигининг янги тизими барпо этилишидан далолат берди.

Гарбий ва Шаркий Европа мамлакатлари тажрибасидан унумли фойдаланиш, узгача яратувчанлик конун - коидаларини узлаштириш, уни узбек халк мусикасининг бой имкониятлари билан таништириш максадида илгор композиторларимиз нафакат Марказий Осиё, балки Шарк минтакаси доирасида улкан ютукларни кулга киритишга эриша бошладилар.

Янгича мусикий услубда ноёб замонавий асар яратиш, жахон халклари мусикаси ривожланишини хисобга олган холда янгидан - янги ижодий уфкларни очиб бериш билан тавсифланувчи жараёнга Узбекистон уз муносиб улуши билан дадил кила олди. Касбий улгайиш боскичларини тезкорлик билан утаб, хар томонлама етуклик палласига кутарилиши билан «ижрочилик» махорати буйича хам дунё маданиятида узига муносиб уринни эгаллашга интилиб келмокда. Бу борада амалга оширилаётган ишлардан далил сифатида курисатишимиз мумкин.

Асосан ХХ асрнинг иккинчи ярмида вужудга келган ана шундай ижодга мойиллик даражаси илгари айрича холда булган икки тоифадаги мусикий тафаккур анъаналарининг урта осиё ва улкамизда узвий муштараклигига эришилганлиги билан хам характерланади. Шу боисдан куп овозлик услуб ила бунёд этилган турли жанрлардаги бадиий жихатдан баркамол, мумтоз асарлар маънавий кадриятларимизнинг жахоншумул салохиятини янада оширди, ва хозирги кунга кадар тажриба алмашиш имкониятлари хам кенг таркалиб бормокда.

Бугунги кунда ижрочиликдаги юксалиш хар кайси ривожланган мамлакатнинг уз кадриятларидан келиб чиккиб оммалашиши урфга айланиб бормокда. Замонавий ижрочиликни хам ахборот асрининг энг самарали ва оммабоп булиб бориши, усиб келаётган ёш авлодга уз ижодий махоратларини юксалтиришга замин яратилиб берииши кутилган натижаларни бермокда.

Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance

Айнан ижрочиликда наъмуна сифатида курсатишимиз мумкин булган, ижрочиликка янги йуналишларни олиб кирган, балалйка чолгусида миллий хамда замонавий ижрочиликни профессионал тарзда ижро эта оладиган, уз касбининг мохир устаси Россиялик "Алексей Виталь евич Архиповский"нинг хаёти ва ижоди хакида тухтилиб утишни лозим топдим.

Алексей Аркхиповский 1967 йил 15 майда Краснодар улкасининг Туапсе шахрида тугилган. Мусика иштиёки болалигида гармоника ва 50-йилларда аккордеон чалган отасидан утган. 9 ёшида булажак виртуоз балалайка синфидаги мусика мактабига укишга кирди. Укиш даврида бир неча бор шахар ва вилоят курик-танловларида катнашиб, совриндори булган.

Мусика мактабининг охирида у икки кисмдан иборат биринчи яккахон концертини берди. 1982 йилда Давлат мусика университетига укишга кирди. Гнесинлар халк чолгулари булимига, Зажигин Валерий Евгениевич синфида балалаийа чолгуси буйича укиган.

1985 йилда у учинчи Бутунроссия халк чолгулари ижрочилари танловида лауреат унвонини олди. Коллежни тугатгандан сунг, 1989 йилдан бери у В.П.Дубровский рахбарлигидаги Смоленск рус халк оркестрида солист булиб ишлаган. 1998 йилда Л.Зикина рахбарлигидаги "Россия" Давлат академик рус халк ансамблига таклиф килинди. Ансамбл билан биргаликда у Россияда ва хорижда куп гастролларда булди. 2002-2003 йиллар яккахон фаолиятини бошлайди ва хозирги кунгача давом этмокда. 2011 йил 18 мартда Алексей Аркхиповский "дунёдаги энг яхши балайкачи" номзоди Россия рекордлар китобига кирди. Турли радио ва теледастурларда уз чикишлар билан хаммани эътибрини козонди. ^озир у Россияда куп гастролларда хамда хорижий давлатларда булиб турибти.

Ижро хусусиятлари ва воситаларини тахрирлаш борасида суз юритганда, унинг узига хос гармоника чалиш техникаси мавжуддир. Балалайка

чолгусининг дастасида унинг ноёб ма^орати, тремоло, фракция ва

пиззикато каби куплаб техникаларни академик усулда эмас, балки эски мактаб

ва узига хос усуллар билан аралаштириб куллаши тахсинга сазовордир.

Унинг ижрочилик санъатига янги йуналишларни олиб кириши 2000-йилларнинг бошларидан бошланган. Алексей Архиповский чолгунинг охангдорлигини ошириш хакида тинмай уйлай бошлади. У таниш гитарачиларга мурожаат килиб улардан чолгу корпусига уланган симлар билан электрон кучайтиргичлардан фойдаланиш каби акустикани яхшилаш усулини урганиб олди, сунгра узи ижро этадиган чолгусига мослаштирди. Концертларда Алексей битта темир ва иккита нейтлон торли "электрлаштирилган", "товушли" балалайкадан фойдаланиб, овозга акс-садо эффектини кушади. Стандарт танлаш ва кулнинг орка томони, бармокларнинг ёстикчалари, кулнинг ташки томони ва бугимлари билан ижро этади. Охирги холат, кушимча равишда, тембрни узгартиришга имкон беради. Баъзан, ижро билан бир вактда, балалайка танасидан даф, том-том ва ногора товушлари чикарилади. Унинг овоз палитраси жуда хилма-хилдир. Балалайка ёки арфа каби, ёки клавесин каби, ёки банжо каби, ёки охир-окибат, барча замонлар ва халкларнинг барча торли асбоблари каби" янграйди. Бу мусика тури...Ва мен балалайка сифатида кабул килинмаслигини жуда хохлайман бренд ва миллий-мафкуравий белги, лекин оддийгина янгради.

Архимвскийни электр балалайканинг отаси деб аташ хам мумкин, гарчи у узи бу сузни ёктирмаса ва сунъий товушни бостиришга харакат килди.

2007 йилдан 2017 йилгача Алексей таникли уста Иосиф Игнатиевич Галинисдан (1882-1942) 1928 йилги балалайкасидан фойдаланган. У бу балалайкани Нечепоренкодан вафотидан кейин мерос килиб олди. Бу Алекс уйнаган кулларининг иккинчи асбобидир. 2017 йил урталаридан бери мусикачи улимидан бироз олдин "рус Страдивари" Семён Иванович Налимов томонидан Андреев билан Буюк рус оркестрини яратишга тайёргарлик кураётган Мариино кдшлогида яратилган 1915 йилги балалайкани ижро этмокда.

Пастки арча дарахтидан килинган, кобик лакланган, йуколган техникага мувофик килинган. 2017 йилда Алексей Аркхиповский хайрихохлардан мактуб олди, унда ушбу асбоб сотувга куйилган немис ким ошди савдоси хакида гапирди. Ушбу балалайка, Налимовнинг барча машхур асарлари сингари, 20-асрнинг 70-йиллари урталарида немис коллектсияси томонидан сотиб олинган, аммо хозирда факат ушбу асбоб Россияга кайтарилган. Алексей асбобни Бурбот деб номлади (асбобларга ном бериш мусикачилар орасида кенг таркалган анъанадир). Алексей доимий равишда кучайтиргичдан фойдаланганда овозни ракамлаштиришни йукотадиган мукаммал овоз чикарувчи асбобни кидиради. У

нафакат Россиядаги барча машхур балалайка, гитара ва акустика усталари

билан якиндан мулокот килади (у мунтазам равишда немис гитара устаси билан

богланади). Аммо маестронинг узига кура, асбоблар ака-ука булса-да, улар

бутунлай бошкача. Овоз тугридан-тугри балалайкага уланган юкоридан симлар

оркали келади. Махсус пиэзоэлектрик трансдусер ва узининг овоз созламалари

ишлатилади. Унинг замонавий ижролари бугунги кунда куплаб мусика

ихлосмандларни уз устига ишлашга ва профессионал ижрога киришига илхом

багишламасдан колмайди.

Ижрочиликдаги юксак махорати билан балалайка чолгусига уз хаётини багишлаган Архиповский тажрибасини узбек халк чолгуларида куллаш мумкинми деган савол олдинда туради десак адашмаймиз. Чунки тарихдан тажрибалар ошиб, билим ва куникмалар хосил булиб борар экан, хар бир мамлакатнинг уз санъати йуналишида бошлангич нуктани куйганлар йук эмас. Балалайка чолгусига ухшаб кетадиган, мезроблилар оиласига кирувчи узбек халк чолгуларидан бири (дутор прима) хам амалиётга киритилгандан сунг уз махорат борасида, ижрочилик йуналишларида хамда янгича талкин буйича уз урнига эга булиб келаётгани сир эмас. 5

1936-37 йилларда Тошкентда узбек мусика чолгуларини такомиллаштириш устахонаси очилиб, бошка созлар катори нота илмига мослаштирилган ёгоч пардали, капрон торли янги дуторлар ишлаб чикарила бошлади. Дутор прима дуторнинг кичрайтирилган тури. Бунинг копкоги тут урнига арча дарахтидан килинади. Ипак торлари урнига ичак тор тортилган. Пардалар дастасини уйиб хроматик холда доимий урнаштирилган. Торлар кварта буйича биринчи октавадаги ми ва ля га созланади. Ноталар скрипка калитида, эшитилишига нисбатан октава юкорида ёзилади. Хажми кичик октавадаги ми-ля дан биринчи октавадаги сол ва иккинчи октавадаги до га кадар. Дуторлар оиласига мансуб бу чолгу энг баланд товушга эга булиб, скрипка калитида ёзилади. Икки капрон ипак торидан иборат ушбу чолгу асбоби кварта оралигида созланади. Аппликатура жихатидан рубоб прима гижжак асбобига ухшаб ижро этилади. Масалан: писсикато, бидратма, стакатто ва хоказолар.

Дутор прима билан балалайка чолгуларининг торларида катта фарк булсада, ушбу чолгуда ижро этиладиган асарлар айни бир хилдир, яъни бу чолгуларда курок теникавий асарлар ижро этилиши, регистр (овоз) жихатидан юкори товушда эштилиши хамда ижро имконияти кенг эканлиги билан бир хилдир. Шунинг учун балалайка чолгуси учун ёзилган асарларни дутор прима чолгусида ижро этиш мумкинлигини амалиётдан кузатишимиз мумкин. Дутор

5 Дмитрий Филатов. Гений трёх струн. Art-Beat Music (8.11.2011). Tashkent, Uzbekistan

хакида гап борганда, албатта, унинг мохир ижрочиларини санаб утиш жоиздир. ^озирги кунда бу дуторда малакали укитувчиларимиз томонидан ёш дуторчиларга ижрочиликдан сабок берилмокда.

Машхур дуторчилар: Х,.А.Абдурасулов, Абдусоат Вахобов, Давлатохун Кодиров, Юнус Ражабийлар дутор чолганларида кишилар огир сукунатга чумиб, олам-олам маъноли хиссиётлар уммонига ботар экан. Улардан кейин эса Шокир Сартарош, Ориф Косимов, Зокиржон Обидов, Тухтамурод Расулов, Гулом Кучкоров, Абдурахим Хдмидов ва бошкалар. Юкорида номлари зикр этилган ижрочи устозлар дутор оилаларини кисман барчасида ижро этишган булиб, дутор чолгуси такомиллашгандан сунг купрок ижрочилик талабига караб юкориланди десак адашмаймиз. Хрзирда эса хизмат килиб келаётган дуторчи устозлардан Мирсодик Эргашев, Рузибиби Хржиева, Малика Зияева, Обиджон Одилов, Султон Косимов ва бошкалар. 6

Дутор ижрочилигида янгилик киритиб уз махоратини курсатиб келаётган устозлардан "Халкаро танловлар голиби хамда "Нихол" давлат мукофоти совриндори" Улугбек Юнусовни айтишимиз мумкин, "Сугдиёна" камер оркестри билан куплаб гострол сафарларида булиб уз махратини хозирга кадар курсатиб келмокдалар. Ижочилик услубига узгача янгилик киритган десак адашмаймиз, икки киши битта дутор чолгусида ижро этиш усуллари, бир куйнинг ижро давомида дутор оиласини ижро этиб чиккиш усуллари тахсинга сазовордир, яъни замонавий ижрочиликка янгиликларини киритиб уз йуналишгарини эгаллаганлар.

Дутор прима чолгуси буйича хам ижро этиб уз йуналишида ижод этаётган ёшлар хам купгина, ушбу йулда янада изланиб, жахон микёсига танилиш эса бир оз куч машаккат талаб этилади. Демак балалайка чолгусида ижро этиш тажрибасини узбек халк чолгуси дутор прима чолгусида хам куллаш мумкин эканлигига аниклик киритиб олдик, бирок бундай тажрибага эга булиш эса тинимсиз мехнат, куч ва гайратлиликка ундайди, усиб келаётган ёш авлодга бундай фазилатлар хос булиб бормокда. Профессионалликка эришишда устозлар угити хамда тинимсиз мехнат талаб этилади. Архиповский ижодига назар ташлай эканмиз, унинг уз чолгусига куйган мехри ва изланишлари шу чуккиларга олиб чикди десак адашмаймиз.

Юксак махорат, теран билимдонлик, нозик дид билан кухна миллий анъаналарга таяниб яратилган асарларнинг умри бокийлиги билан бирга уларга замонавийлик шкухини мужассамлаштирган холда амалиётга тадбик этиш бугунги кунинг энг куп таркалаётган янгилигига айланиб бормокда. Хрзирги куннинг билимга чанкок ёшлари айнан замонавийликка чанкоклиги билан

6 А. Одилов "Узбек халк чолгу асбоблари тарихи" Самарканд 2005 Tashkent, Uzbekistan

Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance

оммага куринишмокда, яъни уз устиларида купрок ишлаб янгича куринишдаги усулларни такдим этиб келишмокда, аммо бу миллий меросимизга бироз ярашмагандек гуё. Лекин куплаб танкид ва тортишувлардан сунг миллий меросимизни унитилмаслиги йулида келажак ёш авлодга етказиш максадида миллий меъросимизни замонавий талкинини яратиб ижро этиш хам янги бир чора сифатида курилгани адолатли булмокда.

Замонавийликка йугирилган барча асарда узгача яаратувчанлик мавжуддир. Шунинг учун ёшларга яратилаётган имкониятлардан унумли фойдаланиш уларнинг бурчи деб хисобласак муболога булмайди. Бунда юкорида курсатилган профессионал ижрочи устозларни урни каттадир. Фикрим яъкунида замонавийликка берилган эътибордан олдин хар бир ижрочи анъанавий мактаб коидаларини урганиб миллийликни йукотмаган холатда замонавий куйларни ижросини яратишса максабга мувофик булар эди. Шундай экан ижрочиликдаги барча камчиликларни бартараф этиш ва уз чолгусига муносиб инсон булиш ёшларнинг бурчидир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. И.Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч» Тошкент 2008й

2. И.Ражабов «Макомлар масалаларига доир» Тошкент 1993

3. Ф. М. Кароматов «Узбекская музыка»Тошкент 1972.

4. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991

5. А. Одилов "Узбек халк чолгу асбоблари тарихи" Самарканд 2005

6. Дмитрий Филатов. Гений трёх струн. Art-Beat Music (8.11.2011).

7. Бухоро ахборот технологиялари маркази 2019й

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.