Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ТИЛ ЎРГАНИШ КЎНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЛИНГВИСТИК ДИДАКТИК ЎЙИНЛАР'

ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ТИЛ ЎРГАНИШ КЎНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЛИНГВИСТИК ДИДАКТИК ЎЙИНЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

284
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лингвистик-дидактик ўйин / ижодий фаолият / кўникма / таълим востаси / мотивация / ижтимойлашиш / linguistic-didactic game / creative activity / skill / educational tool / motivation / socialization

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Баҳодур Баротов

Ушбу мақолада ўқувчиларнинг тил ўрганиш кўникмаларини ривожлантиришда лингвистик-дидактик ўйинлар аҳамияти, уни қўллаш миқѐси ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses the importance of linguistic-didactic games in the development of students' language learning skills.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ТИЛ ЎРГАНИШ КЎНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЛИНГВИСТИК ДИДАКТИК ЎЙИНЛАР»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

УЦУВЧИЛАРИНИНГ ТИЛ УРГАНИШ КУНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЛИНГВИСТИК - ДИДАКТИК УЙИНЛАР

Ба^одур Баротов

Сурхондарё вилояти, Бойсун туманидаги 7-мактаб укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада укувчиларнинг тил урганиш куникмаларини ривожлантиришда лингвистик-дидактик уйинлар ахамияти, уни куллаш микёси хакида суз юритилган.

Калит сузлар: лингвистик-дидактик уйин, ижодий фаолият, куникма, таълим востаси, мотивация, ижтимойлашиш.

ABSTRACT

This article discusses the importance of linguistic-didactic games in the development of students' language learning skills.

Keywords: linguistic-didactic game, creative activity, skill, educational tool, motivation, socialization.

КИРИШ

Мактаб инсон тилига умумбашарий восита ва билим объекти сифатида муносабатда булиши керак. Мактаб укувчиларининг уйин эхтиёжлари ва уйнаш истаги маълум таълим муаммоларини хал килиш учун ишлатилиши ва йуналтирилиши керак. Агар уйин яхлит педагогик жараёнга кирса, таълим воситаси булади. Уйинда бола янги билим, куникма ва куникмаларни эгаллайди. Кабул килиш, эътибор, хотира, фикрлаш, ижодий кобилиятларни ривожлантиришга хисса кушадиган уйинлар умуман мактаб ёшдаги болани аклий ривожланишига каратилган. Яъни тилни ургатувчи интерактив материаллар, интернет платформаси ва мобил иловалари яратилиб, мактаб ва богчаларда оммабоп видеодарслардан кенг фойдаланиш йулга куйилади. Агар тилларни хам уйинга кориштирган холда ургатилса, бу тил куникмаларининг узлаштириш самарадорлигини бир неча баробарга оширади. Уйин боланинг нафакат жисмоний фаоллигини оширади шунингдек рухий тетикликни хам шаклланитиршга ёрдам беради. Таълим жараёнида эса, тилларни узлаштириш учун самарали методлар, интерфаол усуллар ишлаб чикилмокда. Шулар

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

жумласидан, замонавий педагогика учун укувчи-ёшларнинг тилларни урганишда лингвистик дидактик уйинлар мухим ахамият касб этиб келмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мактаб укувчиларининг тил урганишига оид куникмаларини ривожлантириш борасида кейинги йилларда бир катор илмий-методик тадкикотлар олиб борилди. Жумладан, Ш.Юсупова ва Н.Юлдашева кабилар уз тадкикотларида она тилини янги педагогик технологиялар асосида укитишни таргиб килган. А.Гуломов , М.Саидов ва Н.Алавуддиновалар эса, она тили укитиш оркали мустакил ишлаш, ижодий фикрлаш куникмаларини шакллантириш методикаси устида изланишлар олиб борган[1].

Болаларни тарбиялаш ва укитиш учун дидактик уйинлардан фойдаланиш олимларнинг асарларида ва куплаб укитувчиларнинг амалий фаолиятида уз аксини топган. Дархакикат, мактаб таълимнинг хар бир педагогик тизимида дидактик уйинлар алохида уринни эгаллаган ва хозир хам эгаллаб келмокда. Ф.Фребел болалар богчасида тарбия ва тарбия ишининг асоси булган дидактик уйинлар тизимини ишлаб чикди[2]. У бошлангич таълимнинг вазифаси оддий маънода урганиш эмас, балки уйинни ташкил этиш эканлигини таъкидлади, у педагогика тарихида биринчи марта мактаб ёшдаги болаларни ривожлантириш учун зарур булган махсус восита сифатида уйинни ажратиб курсатди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Дидактик уйинлар - болаларни укитиш ва тарбиялаш максадида педагогика томонидан махсус яратилган коидаларга эга уйин турларидир. Улар болаларни укитишнинг узига хос муаммоларини хал килишга каратилган, аммо шу билан бирга, улар тарбиявий ва ривожлантирувчи таъсир курсатади. Мактаб укувчиларининг билим фаоллигини оширишнинг самарали усулларидан бири бу дидактик уйин. Уйин давомида болаликнинг ажойиб дунёси укувчилар кирадиган ажойиб фан дунёси билан боглик булади. Уйинни дунёнинг саккизинчи мужизаси деб аташ мумкин, чунки у жуда катта таълим,ва ривожланиш имкониятларига эга. Уйин жараёнида болалар атрофдаги нарсалар ва ходисалар тугрисида турли хил билимларга эга буладилар. Уйин болаларнинг кузатувчанлигини ва нарсаларнинг хусусиятларини аниклаш, уларнинг мухим томонларини аниклаш кобилиятини ривожлантиради[3].

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

Маълумки, дидактик уйинларнинг хусусияти таълимга, укитиш ва укишга алокадор масалаларни дарс жараёнида уйин асосида, унинг коидаларига мувофик олиб боришдан иборат. Шунинг учун хам утмишдаги ва хозирги замон психолог, педагог олимлари узларининг илмий тадкикотларида дидактик уйинлардан фойдаланиш масаласига жиддий эътибор берганлар. Укувчиларнинг уйин фаолиятида дидактик уйинларнинг тутган урнига психологлар ва педагоглар томонидан шу кадар юкори бахо берилишига карамай, бу уйинлардан кандай фойдаланиш хакида умумий тухтамга келинган эмас. Педагогик тадкикотларда дидактик уйинларга муносабат турлича. Бунга уйинларнинг мураккаблиги ва куп киррали эканлиги асосий сабабдир. Айрим муаллифлар дидактик уйинларни укувчиларнинг мустакил укув-билиш фаолияти сифатида бахолайдилар, бошкалари метод,кейингилари эса таълимнинг шакли, деб хисоблайдилар.

Узбек тилининг изохли лугатида «Уйин кунгил очар, дам олиш максадида килинадиган эркин харакат ёки машгулот. Бошкалар билан мусобака килиш учун маълум коидалар асосида утказиладиган машгулот», деб таърифлаган. Энсиклопедик лугатда эса «болалар тарбияси, таълими хамда ривожланишида уларни келгуси хаётга психологик жихатдан тайёрлаш воситаси сифатида мухим ахамиятга эга», деб ёзилган[4, 232-б].

Булар уйин хакидаги умумий таърифлар булиб, дидактик уйинларнинг мохияти хакида дидактик атамалар лугатида куйидагича таъриф берган. "Дидактик уйин-урганилаётган обект ходиса ва жараёнларни моделлаштириш асосида укувчининг укишга булган кизикиши ва фаоллик даражасини рагбатлантирувчи укув фаолияти туридир" [2.21].

Педагогик атамалар лугатида эса, "дидактик уйинлар-таълим олувчиларнинг билим, куникма, малакаларини ривожлантиришга каратилган махсус таълимий уйинлардир" [3.52].

Таълим жараёнида дидактик уйинлардан фойдаланиш оркали болалар фаолиятининг икки асосий тури: укув ва уйин фаолияти бирлаштирилади. Бунинг натижасида укувчиларга таълим бериш ишлари осонлашиб, укувчиларнинг ёш хусусиятлари ва укув дастури талабларини хисобга олиш имкониятлари яратилади. «Уйин куп киррали восита, унинг хусусиятлари хакида жуда оз биламиз. Лекин ишонч билан айтиш мумкинки, бу шахснинг хар томонлама ривожланишига имкон берувчи мустакил фаолият, жамоани уюштирувчи ва бирлаштирувчи восита, фаолиятнинг бошка турларини ташкил

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

этиш методи, завкданиш омили ва фикр олишув йулидир"[2.36]. Демак, уйин хам фаолият, хам восита, хам метод, хам омил, хам йул сифатида намоён булади.

Мактабларда уйинлардан тугри фойдаланилса, таълим-тарбия самарадорлиги юксалади ва укувчиларнинг фанга булган кизикишлари янада ошади. Уйин- мустакил таълим сифатида укув предметини, булимни, мавзуни, тушунчани узлаштиришни назарда тутади. Уйин жуда хиссиётга бой фаолият булиб, шу сабабли хам у болалар ва ёшларнинг тарбиявий ишларида жиддийлик талаб этади. Боланинг усиши ва ривожланиши билан уйиннинг мазмуни узгаради, уйин фаолияти дастлабки боскичларда оддий булса, кейинчалик у боскичма-боскич бойиб, такомиллашиб боради. Укувчилар уйинлар оркали фаолиятнинг бошка турлари мехнат, укув манбаларини узлаштиришга утадилар. Натижада уларнинг хаётий тасаввурлари кенгайиб, ижодий фаолияти усиб боради.

Уйинли фаолиятнинг психологик механизми шахснинг узлигини намойиш килиши, хаётда уз урнини белгилаши, узини-узи бошкара олиши ва уз имкониятига таяниш каби фундаментал эхтиёжларга асосланиши хусусида бир канча олимлар уз фикрларини билдирганлар.

А.Н.Леонтев эса, уйин шахс хаёлоти махсули, унда шахс хаёл килган, лекин амалга ошиши мушкул булган кизикишларининг хаёлан вокелик сифатида эрки юзага келиши эканлигини таърифлайди [3]. Демак, мактаб укитувчилари уз фаолиятида уйинлардан фаол фойдаланишлари зарур. Уйинларсиз ижодий фаолият булмайди, ёки тула маънодаги таълим амалга ошмайди. Уйинлар оркали биринчидан, билимлар узлаштирилади, иккинчидан, шахслараро ва гурух ичидаги нозик муносабатлар шаклланади.

Таълим жараёнида лингвистик- дидактик уйинлардан фойдаланиш оркали болалар фаолиятининг икки асосий тури: укув ва уйин фаолияти бирлаштирилади. Бунинг натижасида укувчиларга таълим бериш ишлари осонлашиб, укувчиларнинг ёш хусусиятлари ва укув дастури талабларини хисобга олиш имкониятлари яратилади.

Дидактик уйин нафакат укитиш шакли, балки восита хам булиши мумкин, чунки бу билим олиш ва куникмаларни шакллантириш манбаи. Бу сизга укувчиларнинг билимларини уйготиш ва саклаш имконини беради, материалнинг равшанлигини диверсификация килиш, уни янада арзонрок килиш, шунингдек мустакил ишларни кучайтириш имконини беради.Яъни

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

тилни ургатишнинг энг самарали ва осон усули бу дидактик уйинлардир. Болалар учун уйин мазмунининг хеч бир чегараси йук[5]. Илк мактаб ёшдаги болалар катталар хаётини хамма томонларини уз уйинларида акс эттира оладилар. Уйиннинг ахамияти бола шахсининг усиб камолотга этишига таъсир курсатишдан иборатдир. Уйин хар бир ёш боскичда боланинг теварак атрофдаги дунёни ва кишилар уртасидаги муносабатларни билиб олишни ифодалайди. Боланинг моддий дунёга, кишиларга уз-узига муносабати узгараётган уйинда намоён булади. Болаларнинг эхтиёжлари, истак, кизикишлари бевосита уйинда ифодаланади. Демак, тил дарсларида турли дидактик уйинлардан фойдаланиш хам уларнинг ижтимоийлашувига, хам тил куникмаларини пухта эгаллашларида энг яхши таълим воситаси вазифасини бажаради.

Лингвистик- дидактик уйин, мактаб ёшдаги боланинг турли хил уйинларидан бири сифатида, боланинг шахсиятини, унинг ахлокий ва иродавий фазилатларини шакллантиришнинг самарали воситаси булиб, у дунёга таъсир утказиш зарурлигини тушунади. Дидактик уйинлар туфайли болада мустакиллик, бошланган ишни охиригача этказиш кобилияти, узини тута билиш кобилияти ривожланади, болалар жамоада узаро мулокот килишни урганадилар, узаро ёрдам туйгусини ривожлантирадилар (мусобака уйинлари, стол уйинлари, унда бир нечта болалар иштирок этиши мумкин, масалан, "Расм туплаш", "Булмаcалар", "Лотто", "Домино" ва бошкалар), уйинлардаги маглубият ва галабани муносиб кабул килишни урганиши мумкин.

Тарбиявий уйинлар давомида боланинг эришган ижобий натижалари унинг узига булган ишончини, узини узи кадрлашини ва муваффакиятга эришиш истагини шакллантиради. Албатта, лингвистик- дидактик уйиннинг тарбиявий ахамияти куп жихатдан укитувчининг касбий махоратига, унинг ёши ва индивидуал хусусиятларини хисобга олган холда боланинг психологиясини билишига, болалар уртасидаги муносабатларни тугри услубий рахбарлигига боглик[6].

Тугри ишлатилган дидактик уйинлар болаларда катъиятлиликни, хис -туйгулари ва истакларини бостириш, коидаларга буйсуниш кобилиятини шакллантиришга ёрдам беради. Масалан, "^исмларни уланг, сиз тулик оласиз" Уйини катъиятлиликни, концентрацияни ривожлантиради, зукколик ва кузатишни талаб килади. Куп уйинлар мактаб ёшдаги болаларни катталар иши билан таништиради, болалар маълум бир касбнинг хусусиятларини

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

урганадилар. Болалар укитувчи билан биргаликда уларга атрибутлар, дидактик уйинлар ишлаб чикаришда иштирок этишлари мумкин. Бинобарин, лингвистик-дидактик уйин оркали жамият учун фойдали булган барча ишларга хурмат тарбияланади ва унда иштирок этиш истаги тасдикланади.

Суз уйинлари. Укув вазифасини хал килиш жараёни аклий режада, гоялар асосида ва визуализацияга таянмасдан амалга оширилиши билан фарк килади. Шунинг учун сузли уйинлар асосан урта ёшли болалар билан, асосан катта мактабгача ёшда утказилади. Бу уйинлар орасида болалар богчалари, хазиллар, топишмоклар, шаклни узгартириш билан боглик куплаб халк уйинлари мавжуд булиб, уларнинг баъзилари нутк дизайни тасвири, диалог асосида курилганлиги ва болалар тажрибасига мазмунан ухшашлиги туфайли болалар учун мавжуд. Нуткни ривожлантиришдан ташкари, огзаки уйинлар ёрдамида эшитиш эътиборининг шаклланиши, хиссий кайфият, аклий операциялар яхшиланади, реакция тезлиги, хазилни тушуниш кобилияти ривожланади. Суз уйинлари болаларнинг тупланган тажрибасига, уларни кузатишга асосланган. Бу уйинларнинг вазифаси - тизимлаштириш ва умумлаштириш. Улар болалар билимларини мустахкамлаш ва такрорлаш боскичида кулланилади ("Чивинлар - учмайди", "Учинчи кушимча", "Бир суз билан исм", "Кимга нима керак?" Ва бошкалар).

ХУЛОСА

Лингвистик- дидактик уйин - бу болаларда мустакил фикрлашни тарбиялашнинг кулай, фойдали, самарали усули. Бу махсус материални, муайян шартларни талаб килмайди, факат уйин тарбиячисининг билимини талаб килади. Шуни ёдда тутиш керакки, таклиф килинаётган уйинлар, агар улар керакли методологиядан фойдаланган холда, маълум бир тизимда утказилса, мустакил фикрлашни ривожлантиришга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Алавуддинова Н. Она тили дарсларида ижодий фикрлаш куникмасини шакллантириш методикаси: пед. фан. ном-ди дисс. автореф.ТДПУ. - Т., 2008.24 б

2. Мухиддинова Х. Таълим боскичларида узбек тили укитилиши узлуксизлигини таъминлашнинг илмий-методик асосларини такомиллаштириш пед. фан. ном-ди дисс. ТДПИ -Тошкент, 2011. -270 б.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-1201-1207

3. Саидов М. Узбек мактабларининг 5-синфларида она тили таълими жараёнида тафаккурни ривожлантирувчи укув топшириклари ва улардан фойдаланиш методикаси: пед. фан. ном-ди дисс. автореф.ТДПУ. -Тошкент, 2000.- 25 б.

4. Узбек тилининг изохли лугати Т;Фан 1976.32

5. Беспалко В.П.Педагогика и прогрессивыние технологии обучения М 1195 с 78

6. Афанасьева В.Н. Дидактика для одаренных детей // Одар. ребенок. - 2010. -№ 6. - С. 50-55

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.