Научная статья на тему 'ЭШИТИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

ЭШИТИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

2175
93
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эшитиш нуқсони / нутқ / диққат / хотира / тафаккур. / hearing loss / speech / attention / memory / thinking.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Умида Носирова

Ушбу мақолада эшитишида нуқсони бўлган болаларни нутқининг ўзига хос хусусиятлари ва ривожлантириш йўллари ѐритилган. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни сақланган анализаторларига ѐндошиш йўллари, бундай болаларни ақлий ривожлантириш усуллари ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS FOR DEVELOPING SPEECH IN CHILDREN WITH HEARING IMPAIRMENT

This article discusses the features of speech and ways of development of children with hearing impairments. Methods of selecting children with hearing impairment and methods of mental development of the child.

Текст научной работы на тему «ЭШИТИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

ЭШИТИШИДА НУЦСОНИ БУЛГАН БОЛАЛАРНИ НУТЦИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Умида Носирова

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада эшитишида нуксони булган болаларни нуткининг узига хос хусусиятлари ва ривожлантириш йуллари ёритилган. Эшитишида нуксони булган болаларни сакланган анализаторларига ёндошиш йуллари, бундай болаларни аклий ривожлантириш усуллари ёритилган.

Калит сузлар: эшитиш нуксони, нутк, диккат,хотира,тафаккур.

METHODS FOR DEVELOPING SPEECH IN CHILDREN WITH HEARING

IMPAIRMENT

ABSTRACT

This article discusses the features of speech and ways of development of children with hearing impairments. Methods of selecting children with hearing impairment and methods of mental development of the child.

Keywords: hearing loss, speech, attention, memory, thinking.

КИРИШ

Бошлаетич синф эшитишида нуксони булган болаларда барча психик жараёнлар, жумладан, тафаккур, хотира, идрок ва х.к. ларнинг ривожлантириш кузатилади. Нуксони туфайли эшитишида нуксони булган болалар уз тенгдошларидан ортда колади, шунинг учун хам бу холларда максадли тизимли таълим- тарбия талаб этилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кундалик хаётда жонли иштирок этадиган, катталар ва тенгдошлари билан мулокот килган бола фаол ривожланади. Унинг нутки шаклланади, атроф олам хакидаги тасаввурлари юзага келади. Мактабгача таълим муассасасида кар ва заиф эшитувчи болалар билан олиб бориладиган машFулотлар уларнинг ёшига

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

мос билим ва куникмаларни эгаллаши, мактабга тайёрланишида кумаклашади, интеллектуал фаолиятини ривожлантиради. Эшитишида нуксони булган болалар муаммолари билан куплаб тадкикотчи-педагоглар шуFулланишган. Н.А.Рау, Б.Д.Корсунская, А.А.Катайева, Н.Г.Морозова, Т.И.Обухова ишларига асосланиб айтиш маълум хулосалар килиш мумкин булади. Бундай болаларга ихтисослаштирилган мактабгача таълим муассасаларида махсус таълим ва тарбия талаб этилади, гарчи эшитишида нуксони булган болалар ривожланишининг умумий йуналишлари соFлом болаларники билан умуман мос келади. Кар ва заиф эшитувчи болалар катор хусусиятларга эга. Уларда:

- куриб идрок этиш борасида етарлича ривожланмаганлик, жумладан, предметларни идрок этиш ва таниб олиш тезлиги паст экани;

- таклиднинг секин шаклланиши, шунингдек намунага караб танлашда кийинчиликлар;

- нуткнинг йуклиги ва нутккача мулокотнинг камлиги кузатилади.

Бу билиш фаолияти ва OFзаки-мантикий тафаккурнинг ривожланишидаги кечикишга олиб келади. Айнан шунинг учун заиф эшитувчи болаларнинг аклий ривожланишига катта эътибор каратиш талаб этилади.

Бундай болаларнинг аклий тарбиясида бир катор вазифаларни ажратиб курсатиш мумкин:

1. Атроф олам хакидаги тасаввур ва тушунчаларни шакллантириш.

2. Билиш психик жараёнларини ривожлантириш.

3. Интеллектуал фаолиятнинг дастлабки усулларини шакллантириш.

4. ОFзаки нуткни шакллантириш.

Санаб утилган вазифаларнинг барчаси уйин, махсус таълим ва мехнат жараёнида амалга оширилиши лозим.

Одатда, эшитишида нуксони булган болаларда атроф олам хакида тасаввурларни шакллантириш мактабгача таълим муассасасига кабул килинган дастлабки кунлардан бошланади.

Кар ва заиф эшитувчи болалар дастлабки географик ва тарихий маълумотларни хам олишлари керак. Улар узи яшайдиган мамлакат номи, йирик шахарлар номлари, мамлакатимиз худудидаги катта тоFлар, дарёлар номини билиб олади.

Сакланган анализаторлар ёрдамида эшитишида нуксони булган болалар предметларнинг ранг, шакл, катталик, микдор, сифатини идрок этишга кодир. Мактабгача ёшдаги болалар турли материаллар: коFOз, мато, пахта ва ш.к. билан

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

ишлашга урганади. Айрим мехнат куроллари билан асосий иш усулларини урганади, аник хатти-харакатларни ишлайди. Турли буюмлар ясаб, болалар уз мехнат фаолиятини мустакил режалаштиради ва уз мехнати натижаларини олдиндан кура билишга уринади.

Эшитишида нуксони булган болалар сенсорикани ривожлантиришга каратилган махсус машкларни бажаради. Бунинг учун турли кургазмали куроллар: ёркин уйинчоклар, табиий буюмлардан фойдаланилади. Болалар предметларни караб чикиш, предметларнинг у ёки бу хоссаларини аниклаш, предметларни узаро киёслашга урганади. Самарадорликни ошириш учун бола урганилаётган нарсани уз кулида тутиб куриши, айланма харакатлар билан уни курсатиши керак. Айни пайтда янги суз жадвал буйича кайта яратилади.

К^оз билан ишлашга катта эътибор каратилади. Эшитишида нуксони булган болалар коFOЗ кандай (рангли - ок, глянс - силлик ва ш.к.) булишини, у билан бажариш мумкин булган харакатларни (йиртиш, киркиш, буклаш ва ш.к.) урганилади. К^оз ишлатиладиган машFулотлар болада геометрик тасаввурларни шакллантириш имконини беради. Масалан, болалар янги геометрик шаклларни бутунни кисмларга булиш йули билан: квадратдан икки туFри туртбурчак олиш, уларни иккига булиш билан туртта квадрат олиш мумкинлигини билиб олади. Турли буюмларни ишлаш жараёнида болаларда майда моторика ривожланади, бу уз навбатида нутк ва фикрлаш операциялари ривожланиши учун мухим саналади.

Эшитишида нуксони булган болаларнинг нуткий ривожланишдаги кийинчиликлари куйидаги сабаблар билан белгиланади:

- миянинг нуткий зоналари овоз стимулятсиясининг йуклиги ёки заифлашуви;

- нуткнинг эшитиш ахборотидаги нуксон билан белгиланган нисбатан секин ва узига хос ривожланиши.

Нуткий ривожланишдаги нуксоннинг OFирлик даражаси эшитишнинг пайдо булиш вакти ва унинг бузилганлик даражасига бевосита боFлик. Овоз дифференциатциясининг етарлича ривожланмаганлиги мазмуний булаклашнинг пасайишига олиб келади. Фонематик ривожланишдаги бузилишлар эшитиш-нуткий хотирада бузилишларнинг пайдо булишига кумаклашади. Нуткий етишмовчилик бошка билиш жараёнларининг ривожланишидаги узгаришлар, боланинг психик ривожланиши секинлашишига сабаб булади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Кар болалар учун махсус муассасалар ташкил этилади. Бундай муассасалар кар болаларнинг умумтаълим ва мехнат тайёргарлиги, тарбияси, уларнинг ривожланишидаги бузилишларни коррекциялаш ва компенсатциялаш билан бир катор вазифаларни хал этади. Мактаб таркиби 11 синфдан иборат, бундан ташкари 6 ёшли болалар учун тайёрлов синфи хам мавжуд. Одатда, бита синфда 12 тагача укувчи укийди. Коррекция ва укув-тарбия фаолиятида вербал нуткни хамда лисоний-мантикий тафаккурни шакллантириш ва

ривожлантириш, фаол нуткий амалиётни кенгайтириш, колдикли эшитишни ривожлантиришга алохида эътибор каратилади. Кар ва заиф эшитувчи болаларни укитиш тизимининг дидактик асоси предметли-амалий фаолият саналади ва умумий хамда нуткий ривожланиш, билиш фаоллиги, билим, куникма ва малакаларни эгаллашда мустакиллик, онглиликнинг шаклланиши учун пойдевор саналади. Таълим жараёнига куйиладиган асосий талаб -ривожлантирувчи, OFзаки нуткни эшитиб-куриб ва эшитиб идрок этишни кузда тутадиган, эшитиш-нутк мухитини яратиш.

Кар ва заиф эшитувчи болалар учун ихтисослаштирилган мактабгача ва мактаб-интернатлар тарбия, таълим ва мехнат тайёргарлиги, эшитиш кобилиятининг пасайиши ва нуткий ривожланишдаги кечикишнинг окибатларини бартараф килишни амалга оширади. Болаларни фаол нуткий амалиётга, эшитиш идрокини ривожлантиришга ва лабдан, юзига караб укиш куникмаларини шакллантиришга максимал даражада раFбатлайдиган методлардан фойдаланилади. Мактаб-интернатлар болаларни 7 ёшдан кабул килади. Эшитишида нуксони булган болаларнинг мехнат таълими 12 ёшдан бошланади ва таълим дастурида асосий уринни эгаллайди. Кар ва заиф эшитувчи болалар билан даволаш-реабилитатция, санитар-гигиеник, маслахат ишлари олиб борилади. Хдмма сай-харакатлар колдикли эшитишни максимал саклаб колишга каратилади.

Эшитишида нуксони булган боланинг аклий ривожланишда оркада колишига асосий сабаб нутк ривожланишининг бузилиши саналади. Муаммо куйидагидан иборат: бола уз овозини ва атрофдагилар нуткини эшитмайди, демак, таклид килолмайди. Нуткий нуксонлар характери эшитиш кобилияти бузилишининг ифодаланганлиги ва эшитиш аномалиясининг пайдо булиш вактига бевосита боFлик. Дифференциацияланган таълим тамойили айнан шу жихатларни хисобга олади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

Эшитишида нуксони булган болаларнинг ижтимоий-маданий мослашиши купинча миссий ва хулкий бузилишлар билан мураккаблашади. Куп холларда бундай болалар камгап, узи кабилар билан мулокотни маъкул куради, нуксонларини билиб колишларини OFрикли кабул килади. Кар ёки заиф эшитувчининг нутки микдорий етишмовчилик ва сифат жихатидан узига хослик билан тавсифланади. Купинча сузларнинг товуш-харф таркиби бузилиши кайд этилади, чунки бола айрим товушларни илFай олмайди, бошкаларини нотугри идрок этади, факат урFули буFинларни аник эшитади, суз охирини, олд кушимчаларни етарлича аник фаркламайди. Буларнинг хаммаси укув-тарбия ишларини имкон кадар эрта бошлаш заруратини келтириб чикаради.

Кейинги ун йилликларда эшитиш нуксонларини эрта коррекциялашга оид назарий ва экспериментал тадкикотлар олиб борилди. Уларнга кура, эшитишида нуксони булган болаларга максадли педагогик таъсир анънавий ёндашувлардагига караганда тубдан фарк киладиган натижаларга олиб келади. Шу тадкикотлар туфайли эрта комплекс коррекциялаш дастурлари ишлаб чикилди. 3 ёшгача болаларда коррекция ишлари эрта коррекция саналади. Бу каби коррекция дастурлари куйидаги натижаларга эришишга кумаклашади: болаларнинг бир кисми 3-5 ёшига келиб, умумий ва нуткий ривожланишда нормал эшитадиган болалар даражасига якинлаша олади, бу уларни эшитадиган болалар мухитида интегратциялаб доимий ихтисослаштирилган ёрдамсиз укитишни амалга ошириш имконини беради. Айрим болалар оммавий мактабда сурдопедагогнинг доимий ёрдами билан укиш имконига эга булади; уларнинг купчилиги кейинчалик заиф эшитувчи болалар учун мактабда укиши мумкин булади.

Майда моторикани ривожлантириш болаларнинг укитувчининг кул харакатларига таклиди жараёнида амалга оширилади. Масалан, предметлар билан манипулятциялаш олдидан бола: ювиниш, кир ювиш, мих кокиш ва ш.к. харакатларни имитатциялайди. Натижада харакатлар мураккаблашади. Бола билан дактил алифбо белгилари урганилади. Таклид килиш малакаси болаларда маълум маълум уйинлар: кузгу, мозаика, намуна асосида таёкчалардан накш тузиш ёрдамида шакллантирилади.

Эшитишида нуксони булган болалар билан машFулотларда диккатни ривожлантиришга каратилган уйинлар: «Лото», «Жуфтини топ», «Танла ва курсат» кабилан албатта утказилади. Тасвирий санъат ва эшитиб идрок этиш машFулотларида хам бола диккати ривожлантирилади. Болалар эшитиш

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

материалини кузларини юмган холда, товуш манбасидан маълум масофада туриб, унга оркаси билан туриб идрок этишга урганади. Бу каби машклар боланинг максимал даражада эътиборини жамлашини талаб килади.

Болаларнинг кизикишларини кенгайтириш, кургазмали куроллардан фойдаланиш, шунингдек укув фаолияти ва хордик тартибига катъий риоя килиш эшитишида нуксони булган болаларда баркарор ихтиёрий диккатни шакллантириш имконини беради, бу интеллектуал ривожланиш учун жуда мухим. Жонли бурчакда жониворлар ва хонаки усимликларни парвариш килиш баробарида болалар уз кузатувчанлигини ажойиб тарзда машк килдиради. Улар хонаки усимликларнинг усиши ва гуллашини, куча усимликлари табиатдаги узгаришларга кандай реакция килишини кузатади. Жониворларни парваришлар экан, болалар уларнинг одатлари ва киликларини урганади. Натижада, бола сабаб-окибат алокадорликларини урнатишга урганади: «Йилнинг совук пайти келаётгани учун барглар сарFайиб, тукила бошлади», «Кун совук булгани учун ариклардаги сувлар музлади». Узлаштирган билимларини болалар хикояларида умумлаштиради, шунингдек уз расмларида акс эттиради.

Геометрик лото, «сехрли копча», матрешка, пирамидачалар ва ш.к. дидактик уйин ва уйинчоклардан кенг фойдаланилади. Натижада, болалар предметларни пайпаслаб фарклаш, уларни таниб олиш, киёслашга урганади. МашFулотларда болалар маълум сенсор тажриба эгаллайди ва мустахкамлайди, бу уларга атроф оламда адаптатсия учун зарур.

Эшитишида нуксони булган болаларнинг сенсор тарбиясига, айникса эшитиш идрокини ривожлантиришга катта эътибор берилади. Нутк ва нолисоний товушларни фарклашга машклар бажарилади. МашFулотлар жараёнида болада товушлар олами хакида маълум тасаввурлар шаклланади, бу OFзаки нутк сифатига ижобий таъсир килади.

Кургазмали-образли ва кургазмали-харакатли тафаккур боланинг интеллектуал ривожланишида катта рол уйнайди. Кургазмали-образли тасаввур лисоний-мантикий тафаккурнинг шаклланиши учун мухим. Эшитишида нуксони булган болалар бу жихатдан эшитадиган тенгдошларидан ортда колади. Айнан шунинг учун болаларнинг фикрлаш фаолиятини шакллантириш нуткни ривожлантириш билан биргаликда олиб борилади. Бутун дастурий материал мавзуларга булинган ва аклий харакатларни боскичли ривожлантиришни кузда тутади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

Болаларда тафаккурнинг кургазмали-амалий шакли турли предметлар билан манипулятциялаш жараёнида шакллантирилади. Шу тарика бола узи учун предметларнинг хоссаларини кашф килади, биринчи умумлаштиришларни амалга оширади.

Эшитишида нуксони булган болалар предметлар таснифини узлаштиришда жиддий кийинчиликларга дуч келади. Айнан шунинг учун машFулотларда предмет ёки суратлардан фойдаланиладиган, албатта уларнинг умумлаштирувчи сузларни гапириш билан, дидактик уйинлар утказилади. Болалар хам бита предметга караб гурухни ва аксинча аниклаши керак.

Эшитишида нуксони булган болаларни элементар математикага ургатиш хам уларнинг интеллектуал ривожланишига кумаклашади. Укитишнинг биринчи йилида бола намунага кура предметларнинг керакли микдорини танлашга урганади. Математик дарсларда жараёнида укитувчи у ёки бу топширикни бажариш усулига эътиборини каратиши, болаларнинг бир буFинли жавоблари билан чекланиб колмаслиги керак. У боланинг шундай жавобга кайси йул билан келганини аниклаши керак.

Эшитишида нуксони булган болалар, одатда, суюк ва сочиладиган моддаларни шартли улчов ёрдамида улчашда кийинчиликка дуч келади. Бу холда товуклар билан уйин самара беради. Масалан, хар бир пиёла гуруч ёнига биттадан товукча куйилади, бу уларни кургазмали килади. Кейинрок бола мустакил равишда пиёлалаб, кошиклаб, стаканлаб ва ш.к. улчашни машк килади.

Улчанаётган нарсалар хажмини таккослашда хам товукчалар билан усулни куллаш мумкин. Масалан, икки булак коFOЗга икки пиёладан гуручни тукиб, иккитадан товукчани куйиб, педагог болалардан кайси коFOЗ устида гуруч купрок экани хакида сурайди. Купинча, у туFри жавобни олади. К^озлардан бирида гуруч уюм булиб, иккинчисида эса ёйилган холда булса, гарчи товуклар иккитадан куйилса хам, болаларда кийинчилик келтириб чикаради. Машкни такрорлаганда болалар хатога йул куйишмайди. Бу каби топшириклар болаларнинг предметларнинг катталиги, микдори буйича улчамлари хакидаги тасаввурларини аниклаштиради, умумлаштиришга ургатади.

Эшитишида нуксони булган болалар учун айникса луFавий нуткни эрта урганиш жуда мухим. Нормал эшитадиган болада нуткни эгаллаш учун сенситив давр уч ёшгача булса, эшитишида нуксони булган болада шу нуксон туфайли оркад колиш кузатилади. Нуткнинг шаклланмаганлиги интеллектуал

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

ривожланишнинг кечикишига олиб келади. Эшитишида нуксони булган болаларни мактабгача укитиш нормал эшитадиган болалар билан ортиб борадиган тафовутларни бартараф килиш имконини беради.

Эшитишида нуксони булган бола нуткни эгаллаши учун зарурий шарт болалар муассасасида нуткий мухитнинг яратилганлигидир. Бола узлаштириши зарур булган нуткий материал ухшаш вазиятларда катталар нуткида доимий кулланиши, натижада, болалар томонидан такрорланиши лозим.

Нуткнинг ривожланиши нафакат машFулотларда, балки маиший турмуш шароитида, катталар ва тенгдошлари билан мулокот жараёнида, шунингдек амалий фаолият давомида амалга ошади. Кичкинтойлар нуткий мухитга хар бевосита бир болага якка тартибда мурожаат килиш билан киритилади. Сузларнинг минимал туплами нашр килинган жадваллар ва карточкалар куринишида берилади. Бола йул куядиган OFзаки нуткдаги хатоликлар катталар томонидан, албатта дактил нутк ёрдамида туFрилаб борилади. Бу эшитишида нуксони булган болаларга уз нуткини тахлил килишда ёрдам беради.

Боланинг OFзаки нуткни эгаллаши асосида таклид ётади. Катталар ортидан айни бир материални турли вазиятларда куп марта такрорлаб, болалар уни эслаб колади. Аста-секинлик билан куп кулланадиган сузлар боланинг фаол луFати таркибига кушилиб боради. Бундан ташкари, болаларда зарурий нуткий материални овоз чикариб гапириш куникмаси юзага келади, нуткий тафаккур ривожланади.

Топширикларни жамоа булиб бажариш ёки умумий уйинларда катнашиш баробарида болалар албатта бир-бири ёки педагог билан OFзаки нутк оркали мулокот килиши лозим. Бунинг учун педагог ва тарбиячи болаларни максадли равишда лисоний мулокотга ургата боради, бунинг учун зарур жумлаларни шакллантиради, лисоний фаолликни раFбатлантириб боради. Масалан, навбатчилик давомида болаларни саволлар бериш, уртокларига топшириклар бериш ёки улардан ёрдам сурашга ургатилади. МашFулотларда атайин лисоний мулокотни талаб киладиган вазиятлар яратилади ёки уйинлар уйналади.

Дарсларда нутк устириш ишлари учта йуналишда олиб борилади:

-мавзулар буйича таксимланган нуткий материални узлаштириш ва мустахкамлаш;

- нуткий фаолият турларини ^заки нутк, укиш, ёзиш, эшитиб-куриб идрок килиш, дактиллаш, тингалш) шакллантирилади;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- суз маъноларини билиш учун тилга оид махсус кузатувлар, сузнинг товуш-харф тахлили, сузнинг бутун гап структурасидаги грамматик шакллари устида ишлаш.

ОFзаки нутк инсон жамиятида илк нутк шакли сифатида номоён булган. Дастлабки сузлар товуш компликлар шаклида булиб, тарихий ривожланиш даврида маълум тушунчалар сифатида аникланиб, мустахкамланиб борган. Лекин дастлаб имо - ишора нутки мавжуд булган деган фикр хам мавжуд. Бу маълумотга кура, OFзаки нутк кейинрок пайдо булган. Имо - ишора ва мимикалар оркали уз фикрини ифодалашда товуш таклид сузларни хам куллаганлар. Кейинчалик товуш булинмалар имо - ишоралардан ажралиб, мустакил маънога эга була бошлаган. Лекин тадкикот натижалари тахлилига кура бу таълимот танкидга учраган ва мустакил эмас деб тан олинган.

ХУЛОСА

Психологик нуктаи назардан OFзаки нутк енгил саналади. Уни фаолиятига киришиш - воситаси товуш фонемадир. Ёзма нуткнинг фонемага киришиш воситаси - график белги харфидир. ОFзаки нуткни идрок этиш эшитув анализатори асосида ёзма нуткни идрок этиш курув анализатори асосида амалга ошади. Уларнинг ифода воситалари хам турличадир. ОFзаки нуткда бу оптеккалари, мимика, имо - ишора, урFу, ёзма нуткда - бу услуб, сузларни алохида танлаш усуллари хисобланади. ОFзаки нутк, ёзма нутк хам монологик ва диологик шаклда булади. Болада OFзаки нутк атрофдагилар билан мулокотда ривожланади. Эшитув идроки ёрдамида бола атрофдагилар OFзаки нуткини идрок этади, 5-6 ёшларга эшитувчилар товушларни туFри талаффузини эгаллайдилар. ЛуFат бойлиги ва гап грамматик коидаларини амалий эгаллайди. Мактабгача ёшдаги кар бола бу йул билан нуткни эгаллай олмайди, чунки у атрофдагилар нуткини эшитмайди. Агар эшитучи бола боFчага мактабга шаклланган нутк билан борса мактабгача ёшдаги кар бола OFзаки нутки мавжуд булмаган холда боради. Унда нуткни бошидан бошлаб шакллантириш керак. Тадкикотлар курсатишича, мактабгача ёшдаги кар болада эшитувчи болага нисбатан нуткий нафас олиш бир катор хусусиятлари эгадир. У булинган хаво окимидан фойдалана олмайди ва фразаларни кисмларга була олмайди. Махсус машклар давомида мактабгача ёшдаги кар болаларда нуткий нафас олиш шаклланади. Уларнинг овози устида хам иш олиб борилади. Куп микдордаги мактабгача ёшдаги карларда овоз буFик, модуллашмаган булади. Махсус

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

машклар жараёнида тарбияловчи кар болани овозини эшитувчи бола овозига якинлаштиришга харакат килади, лекин бу хар доим хам керакли натижаларга олиб келмайди. Мактабгача ёшдаги кар болаларни OFзаки нуткка ургатишнинг мухим кисми уларда турли талаффузни шакллантиршдир. Узбек тилидаги хар бир фонема мактабгача ёшдаги кар болада махсус усуллар билан кушилади. Сакланган анализаторлар курув, сезги, харакат анализатор фаолиятини куллаб, тарбиячи олди товуш талафузини курсатади ва таклид асосида талаффуз этилувчи товушлар "п", "б", "м" кушилади, сунг буFин, суз бирикмаларига утилади. Шу тартибда бошка нуткий товушлар талаффузига утилади. Бу жараённи амалга оширишда эшитув колдотига таянилади.

REFERENCES

1.Басова А.Г., Егоров С.Ф История сурдопедагогики. М.:, "Просвещение", 2004

2.В.А. Нудельман и др. Особенности психического развития гулохого ребенке. М.:, 2005

3. L.R.Mo'minovna, Sh.M.Amirsaidova, Z.N.Mamarajabova, M.U.Hamidova, D.B.Yakubjanova, M.Djalolova, N.Z.Abidova Maxsus psixologiya. T.:, "O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti". 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.