Научная статья на тему 'ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМГА КОХЛЕАР ИМПЛАНТ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ УЧУН КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМГА КОХЛЕАР ИМПЛАНТ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ УЧУН КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
459
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
инклюзия / кохлеар имплантация / эшитишда нуқсони бор бола / талаффуз / индивидуаллаштириш / эшитиш қобилиятни ривожлантириш / мақсад / натижа / фаолият. / inclusion / cochlear implantation / hearing impairment / pronunciation / individualization / hearing development / purpose / outcome / activity.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Абдуллаева Гавхар Сапаровна

Мақолада инклюзив таълим учун кохлеар имплантациядан сўнг коррексион-ривожлантирувчи ишлар ва болаларни тайёрлаш методик кўрсатмалар. Эшитишида нуқсони бўлган болалар учун оммавий мактабда замонавий интерфаол усуллардан фойдаланиш ва коррекцион машулотларни оптималлаштириш орқали уларниоғзаки нутқини ривожлантириш ва ижтимойилаштириш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CORRECTION-PEDAGOGICAL WORK TECHNOLOGY TO PREPARE CHILDREN WHO HAVE IMPLEMENTED IN INCLUDING EDUCATION

The article deals with correctional and developmental work after cochlear implantation for inclusive education and methodological guidelines for the preparation of children. Development and formation of speech of children with hearing impairment using modern interactive methods in General education schools and optimization of correctional exercises.

Текст научной работы на тему «ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМГА КОХЛЕАР ИМПЛАНТ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ УЧУН КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМГА КОХЛЕАР ИМПЛАНТ БУЛГАН БОЛАЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ УЧУН КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Абдуллаева Гавхар Сапаровна

ТВЧДПИ, (Phd) доцент в.б.

АННОТАЦИЯ

Маколада инклюзив таълим учун кохлеар имплантациядан сунг коррексион-ривожлантирувчи ишлар ва болаларни тайёрлаш методик курсатмалар. Эшитишида нуксони булган болалар учун оммавий мактабда замонавий интерфаол усуллардан фойдаланиш ва коррекцион машулотларни оптималлаштириш оркали уларниогзаки нуткини ривожлантириш ва ижтимойилаштириш.

Калит сузлар: инклюзия, кохлеар имплантация, эшитишда нуксони бор бола, талаффуз, индивидуаллаштириш, эшитиш кобилиятни ривожлантириш, максад, натижа, фаолият.

CORRECTION-PEDAGOGICAL WORK TECHNOLOGY TO PREPARE CHILDREN WHO HAVE IMPLEMENTED IN INCLUDING EDUCATION

Abdullaeva Gavkhar Saparovna

CSPI, (Phd) Associate Professor etc

ABSTRACT

The article deals with correctional and developmental work after cochlear implantation for inclusive education and methodological guidelines for the preparation of children. Development and formation of speech of children with hearing impairment using modern interactive methods in General education schools and optimization of correctional exercises.

Key words: inclusion, cochlear implantation, hearing impairment, pronunciation, individualization, hearing development, purpose, outcome, activity.

КИРИШ

Сунгги йилларда, кохлеар имплантация тобора эшитишда нуксони бор болаларни реабилитация килиш энг самарали усули сифатида Узбекистонда хам куланилмокда [1].

Кохлеар имплантация- эшитиш кобилиятини йукотган болалар ва катталарнинг тулаконли ижтимоий мослашишига каратилган комплекс чора-

тадбирлар тизими. Бу эшитиш асаб толаларини электр импульслар билан рагбатлантириш, шунингдек, реабилитация томонидан эшитиш идрокини кайта тиклаш жаррохлик аралашуви оркали амалга оширилади. Эшитиш кобилиятининг асосий вазифалари жамиятда мулокот учун му^им роль уйнайди.

Бугунги кунда куп каналли кохлеар имплантация йуколган эшитиш идрокини тиклашда болаларни реабилитация килишнинг энг самарали усули хдсобланади. У кар болаларга нуткни эшитиш ва тушуниш имконини беради. Операциядан кейин уларнинг эшитиш хрлати заиф эшитишнинг 1-11 даражасига мос келади [5].

Имплантация канча ерта бажарилган булса, унинг натижалари шунча яхши булади. Тугри реабилитация чоралари ёрдамида болалар умумтаълим мактабларига киритилади. Лекин уларга мослашувчан, адаптив, вариатив таълим мухдтини яратиш керак.

Сурдопедагогика тарихи шуни курсатадики, эшитувчи тенгдошлари билан биргаликда кар болаларни муваффакиятли укиши мумкин. Кохлеар имплантациядан кейин болаларнинг нуткнинг ривожланиши ва идрокининг узига хос хусусиятларига эга ва бу хдкида купрок билишимиз мухдмдир. Укитувчи эшитишда нуксони бор инсоннинг хдёт кийинчиликларини, овоз чикараётган дунёда тасаввур килиши, уларнинг нима сабабдан юзага келганлигини тушуниши, уларни енгишга ёрдам бера олиши ва энг му^ими, кар бола болалар жамоасининг тулаконли аъзоси булишига ёрдам бериш керак [3].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Операциядан кейин эшитиш идрокини , огзаки нуткни шакллантириш ва ривожлантириш буйича махсус коррекцион ишлар бошланади, бу ишлар сурдопедагог ва логопед томонидан амалга оширилади.

Укитувчининг вазифаси-кохлеар имплант булган болага тенгдошлар ва катталар жамиятида яшашни ургатиш, яъни ижтимоий ва хдссий жихдтдан баркамол шахс булишга ёрдам беришдир. Бундай болалар билан ишлашни ташкил етишда укитувчи турли усуллардан фойдаланади: уйин терапияси, бадиий терапия, психогимнастика, сенсор хонада ишлаш.

Куйидаги коррекцион ишлар режалаштирилади: -эшитиш идрокининг ривожлантириш; -нуткни ривожлантириш;

-нуткий ва нонуткий товушларни фарклашни ургатиш; -умумий ва майда кул моторикаси куникмаларини ривожлантириш;-идрок, диккат, хотира, тафаккур , тасаввурни ривожлантириш; -миссий ва иродавий сохдни ривожлантириш;

-ижодий кобилиятларни ривожлантириш.

Коррексион ишлар муваффакиятли булиш учун : боланинг эшитув ва нутк ривожланиши , билиш фаолиятининг ривожланиш даражаси (ёшга мувофик), саломатлик холати, шахсий хусусиятлари (шу жумладан, уз нуксонига муносабати), ота-оналарнинг истаги ва реабилитация ишларида фаол иштирок етиш имкониятлари катта ахдмиятга эга [6].

Оммавий мактабда кохлеар имплант билан болани укитиш имконияти уларнинг умумий ва нутк ривожланишининг юкори даражаси, бошкалар билан мулокот килиш ва эшитиш тенгдошлари билан биргаликдаги фаолият билан шугулланишга психологик тайёргарлиги билан белгиланади, аммо шунга карамай, ушбу тоифадаги болалар жиддий нутк муаммоларига дуч келишади. Улар дефектологик жихдтдан компетентли коррекцион ёрдамга мухтож, шунинг учун бир томондан болага мутахассис (сурдопедагог) дан махсус коррексион ёрдам курсатишни давом еттириш керак. Ушбу ёрдамнинг тизимли (хдфтада икки ёки уч марта) ёки эпизодик булиши мумкин.

КОХЛЕАР ИМПЛАНТ МОСЛАМАСИНИНГ ИШ ТИЗИМИ Кохлеар имплант-бу ешитиш воситаси чукур эшитиш кобилиятини йукотган одамларга ёрдам бериш учун мулжалланган електрон курилма. Бу мослама икки асосий кисмдан иборат, ички кисми-жойлаштирадиган електроника (бевосита жойлаштирадиган), ва ташки кисми-нутк процессор. Расмда курсатилганидек, нутк процессори одатда кулокнинг оркасида кийилади.

Иш тизими:

(1) Товушлар микрофонга киради ва електр сигналларига айланади.

(2) Бу сигнал нутк процессорига юборилади, у ерда "кодланади" (электр импулслар пакетига айлантирилади).

(3) Бу импулслар узатувчи галтакка юборилади ва бутун тери оркали радио тулкинлар узатилади.

(4) Кохлеар импландаги электродларга электр импулслар юборади.

(5) Эшитиш нерви бу электр сигналларини туплайди ва уларни мияга узатади.

(6) Мия бу сигналларни товушлар сифатида кабул килади

НУТРИЙ ТОВУШЛАР ВА УЛАРГА МОС СХЕМАТИК ТАСВИРЛАР

Паст частотали -У

Урта частотали -И

Юкори частотали - Ц-Ц-Ц

Бошка томондан, эшитишида нуксони булган болани кабул килувчи оммавий муассаса боланинг таълим ва тарбияси учун жавобгарликни ота-онаси билан, унга коррексион ёрдам курсатувчи укитувчилар билан булишишга тайёр булиши керак. Эшитишда нуксони булган боланинг синфда булиши дарс давомида фан укитувчи томонидан алохида муносабатни талаб килади.

Эшитувчи болалар синфида кохлеар имплантациядан кейин боланинг хаётга мослашишида асосий ролни синф укитувчиси уйнайди. Укитувчи учун бундай боланинг хусусиятларини билиш ва огзаки мулокот килиш ва кар бола учун урганишни осонлаштирадиган баъзи махсус методларни билиш мухимдир. Уларнинг баъзиларига эътибор каратайлик.

МУ^ОКАМА

Укитувчи боланинг эшитувчи болалар синфга куникишига ёрдам бериши, тенгдошлари билан дустлашишга харакат килиши мухим ахамиятга эга. Синфда эшититмайдиган дустнинг булиши , уни тенг деб кабул килишга, унга ёрдам беришга, камситмасликка, ачинмасликка, зарур холларда химоя килишга ургатади.

Х,ар доим синфда эшитиш кобилиятида нуксони бола борлигини унутмаслик керак, у хар доим синф атрофида юрганда хам укитувчининг юзини куриши керак, доскага ёзганд, синфда жадваллар, расмлар, хариталар билан ташкил килганда, чунки эшитишда нуксони булган болалар сухбатдошнинг нуткини

факат эшитиш-куриш асосида, яъни эшитиш ва куриш органларининг фаол бир вактда ишлайди. Шунинг учун бундай болани биринчи партага укитувчи томонга (унинг унг томонига), агар иложи булса деразага орка билан жойлаштириш керак. Бу болага синфдошларинини, укитувчи ва доска олдида жавоб берадиган юзларини аник куришига ёрдам беради. Бу холат синфдошлари эшитишга нуксони бор дустининг бутун синфни куриши ва синфда жамоавий ишларда фаол иштирок етишда ёрдам беради.

Агар болалар синфдаги столларда утиришмаса, эшитишида нуксони булган бола аудиториядан оркада колмаслиги керак: улар нафакат укитувчининг юзини (хеч булмаганда профилда), балки болаларнинг юзларини хам куришлари керак.

НАТИЖА

Эшитиш кобилияти йуколган укувчини турли шаклларда кузатиб бориш фойдалидир, масалан:" айтганимни такрорла"," Жасур айтганини такрорла", "Дильфуза нима деди?", "Давом етинг" ва хоказо.

Эшитиш кобилияти бузилган бола синфда фаол иштирок етиши, лекин дарс суръатини кечиктирмаслиги керак. Шу билан бирга, улар мухим нарсани нотугри тушунишларига йул куймаслик керак. Эътиборсиз колдирилган янги материални хеч булмаганда, дарсдан кейин такрорланиши керак. Шу билан бирга саволларни бола узи тушуниши (англаши) кераклигини унутмаслигимиз керак. Буни текшириш учун ундан саволни овоз чикариб такрорлашни талаб килиш керак.

Мактабда эшитиш кобилиятида нуксони укувчи синф огзаки ишлаётган пайтда ёзма мустакил ишларни бажариши кенг таркалган. Бу амалиёт шундай окибатларга олиб келади: бола маълум бир иш турини "туширади" ва хатто синфдошлари уша пайтда нима килаётганини билмаслиги мумкин; унинг огзаки нутки ривожланмай колади шунинг учун укитувчи укувчига махсус шароит яратиши керак. Оммавий мактабда кохлеар имплантантли болани укитишнинг муваффакияти купинча уларнинг бевосита синфда укув фаолиятига канчалик самарали жалб етилганлигига боглик .

Кохлеар имплантациядан кейин болаларнинг инклюзив таълимга муваффакиятли жалб этилиши, укувчи ота-оналарнинг синф хаётига фаол иштирокисиз мумкин емас. Укитувчи эшитишида нуксони булган боланинг ота-онаси билан тез-тез учрашиб, уларни углининг ёки кизининг тараккиёти ва кийинчиликларидан хабардор килиши керак. Бола бажара олмаган, узи билмаган, тушунмаган ёки нотугри талаффуз килган суз ва ибораларни махсус дафтарга вазифалар ёзиш максадга мувофикдир.

ХУЛОСА

Оммавий мактабда, турли сабабларга кура, турли болалар булиши мумкин: эшитиш идроки устида машгулотларда тайёрланган болалар хам, бундай машгулотларга тайёр булмаганлар хам. Чунки ота-оналар фарзандини махсус ихтисослаштирилган муассасаларга ёки сурдопедагог машгулотларига юбора олмайди ёки хохламайдилар. Бундай болага педагог кадрлардан алохида эътибор керак. Бир томондан, унга максимал даражада коррексион ёрдам курсатиш керак (укитувчи-дефектологларни жалб килиш, кушимча дарсларни ташкил етиш, ота-оналар билан биргаликда ишлаш), бошка томондан-оммавий мактабда унинг кейинги таълим олиш имкониятини холисона бахолаш. Агар замонавий юкори педагогик технологияли усуллари ёрдамида эшитишда нуксони булган бола инклюзив ва интеграциялашган таълим тизимига киритилса, улар огзаки нуткини узлаштира олади ва жамиятга муваффакиятли кушила олади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони//Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами.-№6(766)-70-модда, -Т.: Адолат, 2017.-Б.38.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги ПФ-5270-сонли "Ногиронлиги булган шахсларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги Фармони//Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 йил 11 декабрь, 49-сон, 1195-модда.

3. Зонтова рекомендации по развитию слухового восприятия детей с нарушенным слухом. - Санкт-Петербург, КАРО, 2008.

4. Королева слуха и речи у глухих детей раннего возраста после кохлеарной имплантации. — Санкт-Петербург, КАРО, 2009.

5. Янн П. Дети с нарушениями слуха. Книга для родителей и педагогов / СПб. КАРО, 2011.

6. Королева И.В. Кохлеарная имплантация глухих детей и взрослых. - СПб.: КАРО, 2012. - 752 с.

7. Королева И.В., Янн. П.А. Дети с нарушениями слуха.- СПб.: КАРО, 2011.-240с.:

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони//Узбекистон Республикаси конун

хужжатлари туплами.-№°6(766)-70-модда, -Т.: Адолат, 2017.-Б.38.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги ПФ-5270-сонли "Ногиронлиги булган шахсларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги Фармони//Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 йил 11 декабрь, 49-сон, 1195-модда.

3. Зонтова рекомендации по развитию слухового восприятия детей с нарушенным слухом. - Санкт-Петербург, КАРО, 2008.

4. Королева слуха и речи у глухих детей раннего возраста после кохлеарной имплантации. — Санкт-Петербург, КАРО, 2009.

5. Янн П. Дети с нарушениями слуха. Книга для родителей и педагогов / СПб. КАРО, 2011.

6. Королева И.В. Кохлеарная имплантация глухих детей и взрослых. - СПб.: КАРО, 2012. - 752 с.

7. Королева И.В., Янн. П.А. Дети с нарушениями слуха.- СПб.: КАРО, 2011.-240с.:.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.