Научная статья на тему 'ЭШИТИШДA МУAММОЛAРИ БЎЛГAН ЎҚУВЧИЛAРНИ КОНСИЛИУМ АСОСИДА ЛУҒAТ БОЙЛИГИНИ ОШИРИШ'

ЭШИТИШДA МУAММОЛAРИ БЎЛГAН ЎҚУВЧИЛAРНИ КОНСИЛИУМ АСОСИДА ЛУҒAТ БОЙЛИГИНИ ОШИРИШ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

392
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эшитишида нуқсони бўлган ўқувчилар / нутқ / махсус мактаб / таълим кластери / консилиум / ўсмир / ўспирин / ўқувчи / эшитиш даражалари.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Юлдуз Абдуллаева, Ориф Авлаев

Мазкур мақола мазмуни эшитишдa муaммолaри бўлгaн ўқувчилaрни таълим кластери консилиуми асосида луғaт бойлигини оширишнинг аҳамияти ва ўтказиш усулини кўрсатишга қаратилган. Бунда педагогик кузатувчанлик, эшитишида нуқсони бўлган ўқувчилар фаолиятининг мотивларини тушуна олиш, олинган маълумотлар асосида уларнинг хатти-ҳаракатини олдиндан кўра олиш ва эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг нутқини ривожлантириш имкониятига эга бўлиш каби хусусиятларга эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭШИТИШДA МУAММОЛAРИ БЎЛГAН ЎҚУВЧИЛAРНИ КОНСИЛИУМ АСОСИДА ЛУҒAТ БОЙЛИГИНИ ОШИРИШ»

ЭШИТИШДА МУАММОЛАРИ БУЛГАН УЦУВЧИЛАРНИ

КОНСИЛИУМ АСОСИДА ЛУFAТ БОЙЛИГИНИ ОШИРИШ

Юлдуз Абдуллаева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти магистранти

Ориф Авлаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола мазмуни эшитишда муаммолари булган укувчиларни таълим кластери консилиуми асосида лугат бойлигини оширишнинг ахамияти ва утказиш усулини курсатишга каратилган. Бунда педагогик кузатувчанлик, эшитишида нуксони булган укувчилар фаолиятининг мотивларини тушуна олиш, олинган маълумотлар асосида уларнинг хатти-харакатини олдиндан кура олиш ва эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривожлантириш имкониятига эга булиш каби хусусиятларга эътибор каратилган.

Калит сузлар. эшитишида нуксони булган укувчилар, нутк, махсус мактаб, таълим кластери, консилиум, усмир, успирин, укувчи, эшитиш даражалари.

КИРИШ

Интеграциялашув жараёнининг замонавий усулларидан бири, шубхасиз, кластер ёндашуви экан, уни илмий-педагогик муаммо сифатида тадкик килиш, унинг самарадор усул эканлигини илмий асослаш ва амалиётга жорий этиш механизмлари буйича илмий асосланган таклифлар ишлаб чикиш миллий педагогикамизнинг бош масалаларидан бири булиб турибди[23]. Таълим сохасидаги ислохотларни хаётга татбик килиш, хар томонлама камол топган фукароларни тарбиялаш механизмини яратиш максадида ишлаб чикилган инновацион таълим кластерида янги укув дастурлари устида ишлаш, таълим тизимини тузилиш ва мазмун жихатдан модернизация килиш таълим ходимларининг олдида турган асосий вазифалардан эканлиги таъкидланади. Эшитишида нуксони булган болалар нуксонларини махсус коррекциялаш масаласининг долзарблигидан келиб чиккан холда, эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривожлантириш асосий масалалардан бири хисобланади. Бу борада хорижий мутахассислар томонидан олиб борилган тизимли тадкикотлар шуни курсатмокдаки, бу эшитишида нуксони булган

укувчиларнинг нуткини ривожлантириш билан боглик булган субъектларнинг элементлари узаро алокада ва богликликда булган ва муайян максадларга эришиш учун биргаликда фаолият юритадиган ягона ташкилий тузилмага бирлашишни англатади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Нут; - бу мураккаб аклий фаолият, узига хосдир шахснинг психологик функцияси, тил оркали алока жараёни амалга оширилади. Нуткнинг биринчи турига тил оркали сузлашув киради, иккинчиси нуткни тушунишдир.

Д.Н. Шмелев суз бойлигини тилни билиш даражасини акс еттирувчи енг мухим параметрлардан бири деб хисоблайди [18]. М.И.Фоминанинг сузларига кура, суз бойлиги бу бола тушунадиган ва у мулокотда фаол фойдаланадиган сузлар тупламидир. Муаллиф "суз бойлиги" тушунчасини "лексика" тоифасига тенглаштирган, уни сузлар, уларнинг маънолари ва нуткда фойдаланиш коидалари тугрисида маълум бир тарзда ташкил етилган билим тизими сифатида изохлаган [20]. Илмий адабиётларда фаол ва пассив лугат тушунчаси мавжуд. М.Р.Ливов номланган тушунчаларга куйидагича таъриф беради: «Фаол лугат - бу унинг суз бирикмаларининг бир кисми, бола мустакил нуткида фойдаланади. Пассив лугат - бу тушунилган, аммо уз нутк амалиётида ишлатилмайдиган сузлар туплами [22].

Д.Б. Элконин боланинг суз бойлигини тавсифловчи хусусиятларни таъкидлаб утди: 1. Боланинг нуткида исмлар энг куп учрайди (31 дан 33% гача), бу унинг фикрлашининг ута аниклигини курсатади. Шу билан бирга, болалар тилида мавхум мураккаб тушунчаларни белгилаш деярли йук: масалан, боланинг сузларида оклик, зарурат, катъиятлилик ва бошкалар каби сузлар мавжуд емас. Хрллардан номинатив ва айблов устунлик килади. 2. Болалар тилидаги феъл фойдаланиш частотаси буйича иккинчи уринни эгаллайди (тахминан 20%). Бирок, бола харакатнинг характерини ва йуналишини сузлар билан ифодалашга кийналади. Кайфиятдан индикатив хар кимдан анча олдинда, охирги уринда феълнинг ноаник шакли. 3. Сифатлар сузларнинг умумий сонидан атиги 4% гача беради. Шу сабабли, боланинг нутки тасвирийликдан махрум - у бир марта ва барча белгиланган огзаки формулалардан фойдаланади. 4. Тахминан олти ёшдан бошлаб "жасоратли суз яратиш" тухтайди, боланинг нутки узига хос булишни тухтатади ва сузлар ва ибораларда жуда камбагал булиб колади [16].

Эшитиш шартлари эшитиш кобилияти паст ва кар болалар уртасида фаркланади. Эшитиш кобилиятини йукотиш бу нуткни идрок килишда кийинчиликларни келтириб чикарадиган доимий эшитиш кобилиятидир. Эшитиш кобилиятини йукотиш хар хил даражада ифодаланиши мумкин -пичирлаган нуткни кабул килишдаги озгина безовталикдан тортиб, нуткни овозни кабул килишнинг кескин чекланишигача. Эшитиш кобилиятини йукотиш билан бола идрок килишда ва нуткни мустакил равишда узлаштиришда кийинчиликларга дуч келади. Бирок, хеч булмаганда сузларнинг чекланган ва бузилган таркибини эшитиш ёрдамида узлаштириш имконияти мавжуд. Эшитиш кобилияти паст булган болаларга эшитиш кобилияти паст болалар дейилади [4]. Аудиологияда эшитиш кобилияти паст болалар учун турли хил омилларга асосланган катор таснифлар ишлаб чикилган. Мамлакатимиздаги сурдопедагогикада Л.В. Нейман. Бу эшитиш функциясининг шикастланиш даражаси ва нуткни кулок билан идрок етиш кобилиятини хисобга олади. Эшитиш кобилиятини йукотиш даражасини аниклашнинг асосий мезони сифатида Л.В. Нейман нутк частотаси диапазонида эшитиш кобилиятини йукотиш даражасини субъектив оханг чегараси аудиометрияси маълумотларига мувофик фойдаланади. Белгиланган диапазонда эшитиш кобилиятини йукотишнинг уртача даражасига караб, уч даражали эшитиш кобилияти йуколади: 1-даража - эшитиш кобилияти 50 дБ дан ошмайди; 2 даража - уртача эшитиш кобилияти 50 дан 70 дБ гача; 3 даража - эшитиш кобилияти 70 дБ дан ошади [11-15]. Нуткни узлаштиришда кийинчиликлар болада хатто эшитиш кобилияти 15-20 дБ булган такдирда хам пайдо булиши мумкин. Бу Л.В. Нейман одатдаги эшитиш ва эшитиш кобилиятини йукотиш уртасидаги чегарани хисобга олади. Карлик ва эшитиш кобилиятини йукотиш уртасидаги шартли чегара, Л.В. Нейман 85 дБ га тенг.

Эшитиш кобилиятини йукотишнинг биринчи даражасида, уртача эшитиш кобилияти 50 дБ дан ошмаса, нутк алокаси бола учун мавжуд булиб колади: у нуткни 1-2 м дан ошикрок масофада нуткни аник англай олади.

Эшитиш кобилиятини йукотишнинг иккинчи даражаси, яъни 50 дан 70 дБ гача булган эшитиш кобилиятини йукотиш билан, нутк алокаси кийин, чунки нуткни 1 м гача булган масофада кабул килинади, шивирлаш сезилмайди.

Эшитиш кобилиятининг учинчи даражаси, яъни 70 дБ дан юкори эшитиш кобилияти йуколганда, алока бузилади, чунки нутк баландлигида нутк хар доим хам кулокда аник сезилмайди. Хрзирги вактда эшитиш кобилиятининг бузилиши халкаро таснифи болалардаги эшитиш холатини бахолашда кенг

кулланилмокда. Халкаро таснифга кура, эшитишнинг уртача йуколиши 500, 1000 ва 2000 Гц частота диапазонида аникланади.

Л.С. Виготскийнинг [19]бола психикасининг ривожланишидаги бирламчи ва иккиламчи огишлар назарияси асосида Р.М Боскис эшитиш кобилияти паст булган болалар гурухларини ажратиб курсатди: нуткни шакллантирган эшитиш кобилиятига эга болалар ва огир нуткка эга булган эшитиш кобилиятига эга болалар кам ривожланганлик. Биринчи холда, болалар лексик-грамматик таркибида, фонетик-фонемик томонида, изчил нуткида озгина огишлар билан батафсил фраземали нуткка эга. Иккинчи холда, болалар нутк тизимининг барча таркибий кисмларининг (фонетик, лексик, грамматик) ёш нормасидан сезиларли даражада оркада колмокда, бу еса мулокот жараёнини мураккаблаштиради [12].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Эшитишда муаммолари булган укувчилар билан ишлаш мажмуаси укувчининг амалий фаолиятида етарли даражада акс этмаётир. Эшитишда муаммолари булган укувчиларни таълим кластери асосида лугат бойлигини оширишда консилиум (лотинча consilium - кенгаш, маслауатлашиш) образли килиб айтганда "Педагогик тез ёрдам" ёки "Кичик педагогик кенгаш" мухим ахамиятга эга. Бунда эшитишда муаммолари булган укувчилар лугат бойлигини ташхислаш ва текшириш усуллари асосида уларнинг укишига, бошкалар билан узаро муносабатига халакит берувчи сабабларни психологик-педагогик жихатдан урганишга алохида эътибор берамиз. Бу илм-фан ва амалиётни узаро синтезлаш, бир неча турдаги таълим муассасаларида мутахассисларнинг назария ва амалиёт буйича мавжуд коррекцион ишларни биргаликда ривожлантириш, илмий фаолият натижаларини укув жараёнига жорий этиш имконини беради. Шунингдек, эшитишда муаммолари булган укувчилар лугат бойлиги ошириш даврини камайтириш, каррекцион тажрибаларни урганиш, умумлаштириш ва жамлаш, коррекцион-педагогика фани ютукларини тезда синаб куриш, махсус умумтаълим мактабларида тажрибали мутахассис-укитувчиларнинг жамланишига имкон яратади.

Таълим кластери асосида психологик-педагогик консилиум ижтимоий назорат, ижтимоий куллаб-кувватлаш, педагогик реабилитация ва психопрофилактика вазифаларни бажаради. Булар,

1. Ижтимоий назоратнинг вазифаси.

Ижтимоий назорат функцияси уз ичига эшитишда муаммолари булган укувчиларнинг хулк-атворини назорат килиб борувчи, унга тугри йул-йуриклар курсатувчи кишиларнинг ишини уз ичига олади. Таълим кластери асосида психологик-педагогик консилиум (ТКППК) жараёнида гурух рахбари, ота-оналар, укитувчилар учун аник тавсиялар ишлаб чикилади. ТКППК эшитишда муаммолари булган укувчиларни таълимда мваффакиятларини таъминлаш учун энг яхши восита ва йулларни аниклайди. Чунки бериладиган ёрдам максадга мувофик булмаса, эшитишда муаммолари булган укувчилар таълимда ва хулкидаги салбий узгаришларни чукурлаштириши, катталар билан уларнинг орасидаги тушунмовчиликларни хам купайтириши мумкин.

2. Ижтимоий куллаб-кувватлашнинг вазифаси.

Бу вазифа - шахс узи мустакил равишда енгиб утолмайдиган, шахс эшитишда муаммолари булган укувчиларни таълим кластери асосида лугат бойлигини оширишда ёрдам беради. Бу борада психологик-педагогик консилиум махсус мактаб интернат ва махсус касб-хунар коллежлари рахбарларига, укитувчи-педагогларга, ота-оналарга маълум тавсиялар берилиши лозим.

3. Педагогик реабилитациянинг вазифаси.

Т~1 1 W W г-" v>

Бу вазифанинг асосий мазмуни укувчи-укувчининг обрусини укитувчилар, ота-оналар, дустлари орасида кутаришдир. Купинча хулкида салбий узгаришлар руй берган усимир ва успиринларга нисбатан укитувчи ва гурухдошларида, хатто ота-оналарда хам ишончсизлик пайдо булади. Ундан ижобий иш, ижобий муносабат, яхши хулк кутмайдилар. Факат "ёмонлик" кутадилар. Психологик-педагогик консилиум укувчиларнинг факат салбий томонини эмас, балки ижобий хислатларини хам урганиб, уни укувчиларнинг узига, ота-оналарга, педагогларга курсатиши, унга булган ишончни уйготиши мухим вазифадир.

4. Психопрофилактиканиниг вазифаси.

Психологик-педагогик консилиум махсус таълим укув юртлари (ёки беркитилган) тиббиий хизмат ходимлари, психологик ва бошка мутахассислар иштирокида успирин-укувчиларининг жисмоний ва рухий соглигини саклаш, иш кобилиятини оширириш, улар эшитиш кобилиятини коррекциялаш, укувчиларда пайдо булган ижтимоий психологик муаммоларни хал килиш каби ишлар олиб боришнинг куйидаги йулларини белгилайди:

• Укитувчиларнинг талабига биноан эшитиш кобилияти бузилишининг биринчи даражасидаги болаларга мос равишда лугат бойлигини ошириш ва кизикишлари хамда кобилиятлари урганилади;

• Эшитиш кобилиятини бузилишининг иккинчи даражасидаги болалар билан индивидуал ишлаш режаларини тузиб чикиб, укитувчилар ва ота-оналарга тавсия килади;

• Эшитиш кобилиятини бузилишини учинчи даражасидаги болалар билан ишлашнинг методик тавсия ишлаб чикади [1-3].

Психологик-педагогик консилиумга эшитиш кобилияти бузилишининг турли даражаларига мувофиц салбий узгаришлар руй берган, аклий ривожланишида камчиликлар кузатила бошлаган, анъанавий тарбия методлари таъсир килмай колган укувчилар учун мутахассис, сурдопедагог тарбиячилар таклиф килинади.

6. Психологик-педагогик консилиум иштирокчилари.

Психологик-педагогик консилиум олиб борувчилар юкори малакали мутахассислар булиши керак. Дефектолог, сурдопедагог, педагоглар, психологлар, тиббиёт ходимлари, психиатрлар психологик-педагогик консилиумнинг доимий иштирокчилари булиши лозим. Булардан ташкари, укувчи-укувчиларнинг ота-оналари, тугарак рахбарлари ва бошка кишилар таклиф килиниши мумкин.

Консилиум рахбари. Консилиум рахбари консилиумниниг мунтазам ишлашини тавсия килинган таклифларнинг амалга ошишини назорат килиш каби ишларни олиб боради. Укув муассасаси рахбарларидан бири консилиумнинг рахбари булиши мумкин.

Консилиум котиби. Консилиум котиби эшитишда муаммолари булган укувчилар хакидаги маълумотларни туплайди, унга тавсифнома ёзади ёки бу борадаг гурух рахбари ёки мураббийсига ёрдам беради, психологик-педагогик консилиум ёрдамига мухтож укувчилар руйхатинин тузади, таълим кластери асосида консилиум аъзолари билан алока боглаб туради.

Укув муассасаси тиббиёт ходими. Укув муассасаси тиббиёт ходими укувчи соглиги ва униниг соглигини мустахкамлаш борасида олиб борилган ишлар хакида маълумот беради, укувчига биноан психопрофилактика ишларини олиб боради, иш ва дам олишини назорат килади.

Мутахассис дефектолог (Сурдопедагог) - кар ёки заиф эшитувчи болаларни махсус укитиш ва тарбиялаш масалаларини ишлаб чикади. Заиф эшитувчи болаларда огзаки нутк шакллантиради Заиф эшитувчиларга огзаки

нуткий ургатиш учун сузлар талаффуз килинганда нутк аъзоларининг харакати курсатилади. Шу харакатларга караб заиф эшитувчилар товуш ва сузларни ажратиб олишга, яъни «лабга караб укишга» урганади. Нутк харакатларини такрорлашга урганган заиф эшитувчилар гапириш имкониятига эга буладилар. Шунингдек, карлар махсус укув алифбоси - дактилология (нутк шакли; узига хос тарзда кул бармокдари ёрдамида гаплашиш)дан сабок берилади.

Махсус-маслахатчи. Махсус маслахатчи зарурий холларда таклиф килинади. Бу психиатр, тиббиёт хирурги ёки логопед булиши мумкин. Улар тугри диагноз куйиш ва тугри тавсиялар ишлаб чикишда ёрдам беради.

Огир эшитиш заифлиги ва кар болаларга мулжалланган хар бир болага мукаммал ва боскичма-боскич ёндашувига асосланган реабилитациянинг дастури яратилади ва самарали татбик килинади. Дастурнинг мукаммаллиги шундан иборатки, у реабилитациянинг барча боскичларини камраб олган: 1-боскич- аудиоскринингни, болаларни танлаш ва жаррохлик олди реабилитациясини утказиш; 2-боскич - кохлеар имплантация жаррохлиги; 3-боскич - жаррохликдан кейинги мукаммал тиббий-ижтимоий ва педагогик реабилитация хамда болаларни умумтаълим мактабларига бирлаштириш. Бу эса болалар ва улар оиласининг рухий-эмоционал мослашувига имкон яратади.

Махсус-психолог. Психолог консилиумнинг асосий иштирокчиси ва ташкилотчисидир. Психолог куйилган диагнознинг тугрилиги, берилаётган ёрдам ва тарбия методларининг адекватлиги, успирин-укувчи билан олиб борилаётган ишларнинг максадга мувофиклиги, консилиум натижалари буйича шахсан жавоб беради. У успирин-укувчиларга, ота-оналарга укитувчиларга маслахатлар беради.

Гурух рахбари. Гурух рахбари укувчиларга тавсифнома ёзади, у билан ишлаш жараёнида юзага келаётган кийинчиликларни баён килади, консилиум олдига маълум талаблар куяди, кузатиш кундалигини тулдириб боради.

7. Консилиум ишини ташкил килиш.

Консилиум кенгаши бир ойда бир-икки марта утказилади. Консилиум фаолияти укув йили бошида бошланади. Таълим муассасалари рахбарлари ва психолог ва сурдопедагог бир йиллик режа, тузади, ёрдамга мухтож эшитишида муаммолари бор укувчилар руйхатини тузади, асосий килинадиган ишларнинг йуналишларини аниклайди.

Кенгаш уч боскичда утказилади:

1) Эшитишида муаммолари бор укувчилар хакидаги маълумотларни урганиш ва тахлил килиш (эшитиш даражалари хакидаги маълумотлар, тавсифнома, узлаштириш натижалари ва хоказо) ва уларга аниклик киритиш;

2) Эшитишида муаммолари бор укувчиларнинг ота-оналари билан сухбат (укувчиларнинг узи иштирок этмайди), укувчиларнинг узи билан сухбат, жамоат ташкилотлари рахбарлари, гурух рахбари билан сухбат утказилади;

3) фикр алмашиш, хулоса чикариш, Эшитишида муаммолари бор укувчиларга ёрдам бериш йулларини аниклаш, коррекцион ишларни ташкил килиш, маслахатлар, тавсиялар ишлаб чикиш.

Кенгаш бир укувчига тахминан бир соат вакт ажратади. Кенгаш иши самарали булиши учун рахбарни тугри танлаш лозим. Билимли, сермулохазали рахбар-сурдопедагог Кенгаш ишини хакикий маслахатчи органга айлантиради.

8. "Психологик- педагогик консилиум " уцув уйинини утказиш.

Барча гурух мутахассислари психологик - педагогик консилиум хакидаги назарий билимларни, унинг ахамияти ва максадини чукур узлаштиргандан кейин улар билан ролли уйин утказиш таклиф килинади.

Уйиннинг мацсади - эшитишида муаммолари бор укувчиларда лугат бойлигини ошириш методиклари мохиятини илмий тушунтириш, бу эшитиш билан боглик муаммоларнинг олдини олиш, бартараф килиш билан боглик куникма ва малакаларни шакллантириш.

Уйиннинг вазифалари:

- психологиялар ва педагогикадан олинган билимларни мустахкамлаш;

- эшитишида муаммолари бор укувчиларнинг билан ишлаш усули ва методларини урганиш;

- эшитишида муаммолари бор укувчиларда лугат бойлигини оширишнинг илмий жихатдан бахолашга урганиш;

- эшитишида муаммолари бор укувчиларни тарбиялашда замонавий методларини хаётга татбик килишга урганиш.

Уйинни утказиш учун нуткни идрок этишни ривожлантириш буйича хам махсус иш турлари олиб борилади. Кар болаларнинг биосенсор ва моносенсор идроклари уларни укитиш учун махсус шароит яратиб беради.

Биосенсор идрок - курув-эшитув идроки деб аталиб, огзаки нуткни идрок килишнинг асосий воситаси хисобланади. Моносенсор идрок эса эшитув идроки булиб, унинг ёрдамида кар болалар нафакат махсус машгулотларда, балки бутун укув-тарбиявий жараён мобайнида огзаки нуткка ургатилади.

Маълумки, сезги анализаторларимиз сезувчанлиги машк килиш жараёнида ривожланади ва мукаммаллашади. Сезги анализаторларининг нозик сезувчанлик даражасига етиши учун маълум бир шароит ва айникса махсус машклар зарурдир. Кар болалар билан ишлаш жараёнида шу маълум булдики, эшитув дифференсировкаларини ишлаб чикишда, эшитув ва нутк-харакат кинестезияларининг орасидаги алокани урнатишда махсус эшитув машкларининг урни бекиёс экан. Ушбу машкларни бажариш учун хари бир консилиум иштирокчиси укувчига вазифаси тушунтирилади. Долган укувчилар эса экспертлик вазифасини бажарадилар. Улар уйин давомида йул куйилган хатоларни ёзиб оладилар. Масалан " Моносенсор " ёки " Биосенсор " машклврни бажаришда тугри диагноз куйилдими, "уцувчининг" эшитиш муаммолари тугри бахоландими, тавсия килинган ишлар максадга мувофикми ва хоказо.

Уйин давомида "Сурдопедагогика, психология ва педагогика" фанларидан олинган билимларни кенг куллашга эришиш керак. Шахс, темперамент, характер, эшитишида муаммоси бор укувчилар психологияси билан боглик мавзуларни амалда куллай олиши лозим.

Гурух укувчиларининг кизикишларини, имкониятларини хисобга олган холда уйин турли шакл ва вариантларда утказилиши мумкин.

Кейин Кенгашга успирин-укувчиларнинг "ота-онаси " таклиф килинади. Кенгаш аъзолари уларга мулойимлик, одоблилик билан, жуда эхтиёт булган холда савол берадилар. Улар эшитишида муаммоси бор усмир ёки успириннинг ривожланиши кандай кечганини боскичма-боскич мухокама киладилар. Масалан: тугилиш вактида ёки кейинрок жарохатланиш, лат ейиш, захарланиш каби вокеалар булганми? Оилада нечанчи фарзанд? Акалари, опалари, сингиллари, укалари билан кандай муносабатда? Ота-оналари билан муносабати кандай?

Шу тартибда барча консилиум аъзоларининг фикрлари эшитилади ва юкорида курсатилган назарий билимлардан фойдаланиб тавсиялар ишлаб чикадилар.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан умумий хулоса килиб айтганда, усмирлик ва успиринлик даврлари укувчилар шахсини шаклланишида асосий боскичлар хисобланади. Шундай экан, ота-оналардан, педагоглардан, теварак-атрофдагилардан уларга нисбатан эътиборли булиш талаб этилади. Шу боисдан

хам айникса, эшитишида муаммолари бор успиринларга хаётда уз урнини топиши, уз такдирини узи хал килиши ва етук шахс сифатида усиши учун шарт-шароитлар яратилиши зарур. Грамматик билимларнинг катта кисми педагог томонидан тайёр холда берилмасдан, балки укувчи томонидан турли тузилишга эга булган гапларни тахлил килиш, гап тузиш ва нуткий материални шаклан узгартириш жараёнида узлаштирилиши лозим. Эшитишида нуксони булган болаларга она тилига оид таърифлар ва коидалар ёд олдириш йули билан эмас, балки укитувчи томонидан йуналтирилган укувчиларнинг мустакил фаолиятлари натижасида хулоса чикариш йули билан уктирилади. Таълим-тарбия жараёнида успиринларнинг хаёти ва фаолиятини шундай уюштириш керакки, бунда укувчи шахсининг - укувчилик даврида таркиб топган ижобий хислар тобора бойиб ва мустахкамланиб борсин.

REFERENCES

1. Асеев В.Г. Возрастная психология. Иркутск, 1989

2. Акименко, В.М. Логопедическое обследование детей с речевыми нарушениями [Текст] / В.М. Акименко. - Ростов н/Д: Феникс, 2012. - 77 с.

3. Аксенова, Л.И. Специальная педагогика [Текст] : учеб.пособие для студентов высш.пед.учеб.заведений / Под ред. Н. М. Назаровой. - М. : Академия, 2000. -400 с.

4. Андреева, Л.В. Сурдопедагогика [Текст] / Л.В. Андреева. - М. : Академия, 2005. - 489 с.

5. Архиреева, Т.В. Критическое самоотношение младших школьников и факторы его развития: монография [Текст] / Т.В. Архиреева. - Великий Новгород: НовГУ имени Ярослава Мудрого, 2008. - 158 с.

6. Бельтюков, В. И. Об усвоении детьми звуков речи [Текст] / В. И. Бельтюков.

- М. : Просвещение, 1964. - 91с.

7. Богданова, Т. Г. Сравнительное исследование интеллектуального развития старшеклассников с сохранным и нарушенным слухом / Т. Г. Богданова // Специальное образование. - 2013. - № 1. С. 15-23.

8. Богданова, Т. Г. Сурдопсихология : учеб. пособие для студ. высш. пед.учеб. заведений [Текст] / Т. Г. Богданова. - М. : Академия, 2002. - 220 с. 10. Бортникова, Е.Ф. Чудо - обучайка. Составляем рассказ по серии сюжетных картинок [Текст] / Е.Ф. Бортникова. - Екатеринбург : ЛИТУР. - 2013. - 31 с.

9. Боскис, Р. М. Глухие и слабослышащие дети: научное издание / Р. М. Боскис.

- Институт коррекционной педагогики РАО. - М. : Советский спорт, 2004. - 304 с.

10. Боскис, Р.М. Учителю о детях с нарушениями слуха / Р. М. Боскис. - М. : Просвещение, 1988. - 125 с.

11. Быстрова, Г.А. Логопедические игры и задания [Текст] / Г.А. Быстрова. -Спб.: «КАРО», 2000. - 96 с.

12. Вахрушев, М.М. Изучение личности аномального ребенка [Текст] / М.М. Вахрушев, С.А. Попова, - М. : Просвещение, 1977. - 212 с.

13. Визель, Т. Г. Логопедические упражнения на каждый день для выработки четкой речи [Текст] / Т.Г. Визель. - М. : В.Секачев, 2005. - 16 с.

14. Волкова Г. А. Методика психолого-логопедического обследования детей с нарушениями речи. Вопросы дифференциальной диагностики [Текст] / Г.А. Волкова. - СПб. : Детство - пресс, 2005. - 120 с.

15. Волкова, Л. С. Логопедия: учеб. для студ. дефектол. фак. пед. высш. учеб. заведений (5-е изд.) [Текст] / Л. С. Волкова. - М. : Владос, 2004. - 704 с.

16. Власова, Т.А. Дети с отклонениями в развитии [Текст] / Т.А. Власова, М.С.Певзнер. - М. : Просвещение, 1973. - 175 с.

17. Выготский, Л. С. Избранные психологические исследования [Текст] / Л. С. Выготский. - М. : АПН РСФСР, 1956. - 519 с.

18. Выготский, Л.С. Мышление и речь: собрание трудов [Текст] / Л. С. Выготский. - М. : Лабиринт, 2011. - 640 с.

19. Выготский, Л.С. Проблемы дефектологии [Текст] / Л. С. Выготский. - М. : Просвещение, 1995. - 527 с.

20. Мухамедов Г.И., Хужамкулов У.Н. Педагогик таълим инновацион кластери: таъриф, тавсиф, тасниф.Илмий рисола. 2019. 90 бет

21. Мирзаев С.Р. Талабаларда валеологик онгни узлуксиз ривожлантиришнинг педагогик имкониятлари. Узлуксиз таълим.- Тошкент, 2020. - Махсус сон. -Б. 23-26.

22. Авлаев, О., & Жураева, С. (2019). "Бахтни белгилашда адаптация даражасининг нисбийлиги". "ПСИХОЛОГИЯ" илмий журнал, 4, 121-128.

23. Авлаев, О., & Маматкулова, З. (2019). Динамика межличностного отношения компонентов социального интеллекта студентов. Наука и образование сегодня, 12(47), 67-74.

24. Avlaev, O., & Maripov, E. (2020). The problem of emotional situations like childhood, anxiety and fear. SAARJ Journal on Banking & Insurance Research (SJBIR), 9(3), 24-28.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

25. Авлаев, О. У. (2019). Бошлангич синф укувчилари тасаввурида укитувчи тимсоли. Мактаб ва уаёт, 2, 5-8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.