Научная статья на тему 'Таълим самарадорлигини оширишда дидактик ўйинларнинг ўқувчи шахсининг шаклланишидаги ўрни'

Таълим самарадорлигини оширишда дидактик ўйинларнинг ўқувчи шахсининг шаклланишидаги ўрни Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
5222
287
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мотив / дидактик ўйинлар / ўйин фаолияти / имитация / модель / ўйин компонентлари / ўйин йўналишлари / ўйин турлари / ўйин қоидалари / мотив / дидактические игры / игровая деятельность / имитация / модель / компоненты игры / направления игры / виды игр / правила игры

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Азизова Қизлархон Машрабовна

Мақолада бошланғич таълим жараёнида ўқувчиларда мотивлар ҳосил қилиш, таълим самарадорлигини оширишда дидактик ўйинлардан фойдаланиш тўғрисида сўз боради. Муаллиф бир нечта ўйин технологияларидан мисоллар келтирган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ДИДАКТИЧЕСКИХ ИГР ПРИ ФОРМИРОВАНИИ ЛИЧНОСТИ УЧЕНИКА В ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ

В статье излагается роль мотивации и дидактических игр в повышении эффективности начального образования. Автор приводит несколько примеров по игровым технологиям.

Текст научной работы на тему «Таълим самарадорлигини оширишда дидактик ўйинларнинг ўқувчи шахсининг шаклланишидаги ўрни»

Азизова Кизлархон Машрабовна,

Андижон давлат университети хузуридаги Халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш худудий маркази «Мактабгача, бошланFич ва махсус таълим методикалари» кафедраси укитувчиси

ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА ДИДАКТИК УЙИНЛАРНИНГ УКУВЧИ ШАХСИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДАГИ УРНИ

АЗИЗОВА КМ. ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА ДИДАКТИК УЙИНЛАРНИНГ УКУВЧИ ШАХСИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДАГИ УРНИ

Мак,олада бошла^ич таълим жараёнида укувчиларда мотивлар хосил килиш, таълим сама-радорлигини оширишда дидактик уйинлардан фойдаланиш туFрисида суз боради. Муаллиф бир нечта уйин технологияларидан мисоллар келтирган.

Таянч суз ва тушунчалар: мотив, дидактик уйинлар, уйин фаолияти, имитация, модель, уйин компонентлари, уйин йуналишлари, уйин турлари, уйин коидалари.

АЗИЗОВА К.М. РОЛЬ ДИДАКТИЧЕСКИХ ИГР ПРИ ФОРМИРОВАНИИ ЛИЧНОСТИ УЧЕНИКА В ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ

В статье излагается роль мотивации и дидактических игр в повышении эффективности начального образования. Автор приводит несколько примеров по игровым технологиям.

Ключевые слова и понятия: мотив, дидактические игры, игровая деятельность, имитация, модель, компоненты игры, направления игры, виды игр, правила игры.

AZIZOVA Q.M. THE ROLE OF DIDACTIC GAMES IN THE DEVELOPMENT OF LEARNING EFFECTIVENESS OF PUPILS PERSONALITY

The article describes the role of motivation and didactic games in elementary education's efficiency increasing. The author results some examples on game technologies.

Keywords: motive, didactic games, game activity, imitation, model, components of game, a game direction, kinds of games, game rules.

V_/

Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 фев-ралдаги ПФ-4947-санли фармани асасида 2017-2021 йилларда Узбекистан Ресупбликасини риважлантиришнинг бешта устувар йуналиши буйича Царакатлар стратегияси дастури ишлаб чицилди. Ушбу Царакатлар дастурининг 4.4-цисмида таълим ва фан сацасини риважлантириш вазифалари кур-сатилган. Ушбу курсатма бизга умумий урта таълимни ташкил этишнинг заманавий ёндашувлар механизмларини шакллантириш имканини беради.

Умумий урта таълимда Давлат таълим стан-дартларининг юзага келиши мавжуд вазиятни мураккаблаштирди, чунки стандартнинг шарт-сиз бажарилишини кафолатлайдиган ва педа-гогик амалиётга жорий этиладиган технология-лар ишлаб чикилмаган эди. Хар бир укувчи таълим стандарти даражасига эришиши учун укув юртларидаги мавжуд анъанавий методи-калар урнига замонавий педагогик куроллар зарур булди. Укув жараёни лойих,асини технология даражасига чикариш ва бу лойих,анинг жорий этилиши укитувчини юкори малакали мутахассисга айлантириш билан биргаликда урганувчининг мавкеини х,ам кучайтиради ва ижодий х,амкорликнинг янги уфкларини очади.

БошланFич таълимда мотивлар х,осил килишда дидактик уйинларнинг урни бекиёс-дир. Уйинсиз том маънодаги аклий ривожла-ниш булиши мумкин эмас. Уйин укувчиларда билимга иштиёк ва кизикишни уЙFотадигон учкундир. Уйин - бошланFич синф укувч-иларида маълум сифатларни шакллантиришда катталар - укитувчилар, тарбиячилар, ота-оналар томонидан кулланиладиган усул. Уйин воситасида укувчиларнинг билим узлаштириш жараёни кулайлашади, турли хил предметлар билан муносабатда булишга урганади, шунинг-дек, уларда муомала маданияти шаклланади. Уйин воситасида боланинг шахси шаклланади, унда келгусида укув ва мех,нат фаолиятини ташкил этиш ва инсонлар билан муносабатга киришишга оид рух,ий хусусиятлар шаклланади. Уйин оркали болалар борликни урганади ва дунёни узгартиришга х,аракат килади. Шундай килиб, уйин инсон фаолияти-нинг шаклланишига асос солади. Уйинда инсон борликни акс эттириш кобилиятини намоён килади. Уйиннинг энг мух,им ах,амияти

шундаки, унда илк бор боланинг дунёга таъ-сир этиш эх,тиёжи пайдо булади ва шаклланади. Мактаб йилларида уйин шакллари янада кенгрок ривожланади. Укувчиларнинг уйин фаолияти жуда куп сох,а олимлари - файла-суфлар, социологлар, биологлар, санъатшу-нослар, этнографлар, айникса, педагоглар ва психологларни кизиктиради. Психологияда бола психикасининг ривожланишида уйин х,ал килувчи ах,амиятга эга, деб каралади. Факат уйиндагина болада шахснинг х,амма томон-лари бирликда ва узаро таъсирда шаклланади. Уйингина бола психикасида ривожланишнинг юкорирок боскичига утиш учун мух,им замин яратади. Дидактик уйин урганилаётган вокеа ва хрдисаларнинг имитацион модели ярати-лиши сох,асидаги мухим фаолиятдир. Уйиннинг бошка фаолият турларидан мух,им фарки шундаки, унинг предмети инсон фаолиятидир. Дидактик уйинда фаолиятнинг асосий тури х,амкорликдаги укув фаолиятидир. Дидактик уйинларнинг бошка фаолият турларидан фаркланадиган мух,им белгилари унинг тарки-бий катъийлигидир. Дидактик уйинларнинг таркибий компонентлари куйидагилар:

1. Уйин мантиFи.

2. Уйиннинг х,аракати.

3. Уйин коидаси.

Уйин мантиFи асосан унинг сарлавх,асида акс этади.

Уйин х,аракати жараёнида укувчиларнинг билиш фаоллигини ошириш, укувчиларнинг уз кобилиятини намоён килиш, уйин макса-дига эришиш учун уз билими, куникма ва малакаларини куллашга имконият яратилади.

Уйин коидаси уйин жараёнини туFри ташкил этишга ёрдам беради. У укувчилар хулки, уларнинг узаро муносабатларини тартибга солади.

Дидактик уйинларда маълум бир натижага эришилади. Уйинда маълум бир дидактик максад куйилади ва бу максадга эришиш укувчиларда маънавий ва аклий коникиш хиссини шакллантиради. Дидактик уйинлар укитувчи учун укувчиларнинг билимларни узлаштириши ёки узлаштирилган билимларни амалиётга куллаши курсаткичи хисобланади.

Дидактик уйинларнинг барча таркибий компонетлари узаро боFлик булиб, улардан бирортасининг булмаслиги мумкин эмас.

Халк педагогикасида шаклланиб келган болаларни укитиш ва тарбиялашда дидактик уйинлардан кенг фойдаланиш анъаналари укитувчиларнинг амалий тажрибалари ва олимларнинг ишларида ривожлантирилди.

Чех педагоги Я.А.Коменский уйинни бола фаолиятининг асосий шакли эканлигини таъ-кидлаб, айнан уйин боланинг табиати ва кизи-кишларига мос келишини айтган эди1. Олим уйин боланинг аклий кобилятларини хар томонлама устириши, унинг теварак-атроф хакидаги тасаввурларини кенгайтириши, нуткини устиришини таъкидлайди. Шунингдек, боланинг тенгдошлари билан биргаликдаги уйини уни тенгдошларига якинлаштиради. Куйида дидактик уйин технологиялари амалга ошириладиган уйинларга тухталиб утамиз.

Ишчанлик уйини дарси — дарс мавзуси буйича масалаларни хал этиш жараёнида укувчиларнинг фаол иштирок этишини таъ-минлаш оркали янги билимларни узлаштириш машки.

Ролли уйин дарси — дарс мавзуси буйича масалаларни урганишда укувчиларга олдин-дан маълум ролларни таксимлаш ва дарс жараёнида шу ролни бажаришларини ташкил этиш асосида билимларни мустахкамлаш дарси.

Театрлаштирилган дарс — дарс мавзуси билан боFлик сахна куринишлари ташкил этиш оркали дарс мавзуси буйича чукур, аник маълумотлар бериш дарси.

Компьютер дарси — тегишли укув фани буйича дарс мавзусига доир компютер мате-

1 Зиёмухаммадов Б., Абдуллаева Ш., ИлFор педагогик технологиялар. - Т.: «Абу Али Ибн Сино», 2001. -188-б.

риаллари (мультимедиа, виртуал укув курси ва шу кабилар) асосида утиладиган дарс.

Ким ошди савдоси дарси — укув фани айрим булимлари буйича билимларни хар бир укувчи канчалик куп билишини намойиш этиш дарси.

Ярмарка дарси — дарс мавзусини булаклар буйича олдиндан узлаштирган укувчиларнинг узаро мулокот асосида синфга кизикарли тушунтириш оркали утиладиган дарс.

Формулалар дарси — укувчиларнинг фор-мулаларни пухта узлаштиришлари буйича турли уйинлар шаклидаги машклар утказиш дарси.

«Суд» дарси — укувчилар билан дарс мавзусига мос «суд» жараёнини ташкил этиш оркали янги мавзуни тушунтириш дарси.

Концерт дарси — дарс мавзусини сах-налаштирган холдаги концерт шаклида ифо-далаш машклари булиб, укувчиларни фаол-лаштириш ва билимини мустахкамлаш имко-ниятини беради.

«Терговни билимдонлар олиб боради» дарси — дарс мавзусини олдиндан пухта урганган укувчилар ёрдамида кизикарли савол-жавоблар, кичик гурухларда ишлаш асосида келтирилган маълумотларни исбот-лаб, тушунтириш машклари булиб, бунда укувчилар дарс мавзусини узлаштириб, эслаб колишлари учун кулайлик яратилади.

Интеграл (интеграциялашган) дарс — бир нечта фанларга доир ва интеграциялаш учун кулай булган мавзулар буйича ташкил килинган дарс булиб, укувчиларнинг турли фанларга кизикишларини орттириб, таълим жараёнидаги фаолликларини таъминлайди.

Бундай дарслар укувчиларга фанлараро боFликликни ургатиш оркали уларда олам тузилишининг илмий асосларини тулик идрок этиш, илмий дунёкарашларини шаклланти-риш, ижодий тафаккурларини ривожланти-ришга хизмат килади.

«Муъжизалар майдони» дарси — укувчилар билан утказиладиган кизикарли уйин булиб, турли саволларга белгиланган вакт давомида туFри жавоблар топиш ва Fолиб-ларни раFбатлантириш оркали укувчиларда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 6

V_/

фикрлаш, топкирлик, зийраклик ва билимла-рини кенгайтириб бориш сифатларини шакл-лантиради1.

БошланFич синф укувчиларини укитиш жараёнида дидактик уйинларни амалда куллаш шарт-шароитларини куйидагича бел-гилашимиз мумкин:

• дидактик уйинларни танлашда иштирок-чиларнинг ёши, билими ва тарбияланганлик даражаси хисобга олинади;

• х,ар бир дидактик уйин машFулотларига узига хос хавфсизлик талаблари куйилади. Бу хавфсизлик талабларига тулик риоя килиниши х,ар бир ташкилотчининг доимий эътиборида булиши лозим. Бундан ташкари, укитувчилар бир дидактик уйин учун сарфланадиган вакт микдорини туFри белгилаши ва унга риоя килишнинг узига хос асосларини билиши ва дарснинг максадига мувофик куллаши талаб килинади.

Дидактик уйин турларини танлаш мезон-лари куйидагича:

- иштирокчилар таркиби буйича - уFил болалар, киз болалар, усмирлар, катта ёшда-гилар учун уйинлар;

- иштирокчилар сони буйича - якка, жуфт-ликда, кичик гурух,, катта гурух, синф жамоаси, ракобатдош жамоалар, синфлараро ва омма-вий уйинлар;

- уйин жараёни буйича - фикрлаш, уйлаш, топаFонлик, харакатлар, мусобака ва бош-каларга йуналтирилган уйинлар;

- вакт меъёри буйича - дарс, машFулот вактининг режа буйича ажратилган кисми, уйин максадига эришгунча, Fолиб ёки Fолиб-лар аникланмагунча давом этадиган ва бошка уйинлар2.

Шуни таъкидлаш лозимки, укитувчи дарс жараёнида дидактик уйинлардан фойдаланар экан. Бунинг учун албатта уйин мазмун-мохиятидан келиб чикиб энг зарур восита-ларни танлай билиши керак. Чунки зарурий

1 Йулдошев Ж^., Усмонов С.А. Замонавий педаго-гик технологияларни амалиётга жорий килиш. - Т.: «Узбекистон», 2008. -84-б.

2 Fаффорова Т., Нуруллаева Ш., Хайдарова О. Бошлан-Fич синфлар учун она тили ва укишдан дидактик мате-риаллар. - Т.: «Тафаккур», 2004. -74-б.

воситалар дидактик уйин самарадорлигини таъминлайди.

Укитувчилар дидактик уйинларни ташкил-лаштиришда улар учун ишлатиладиган хар бир материал билан ишлаш, улардан тегишли дидактик воситаларни тайёрлаш хамда хавф-сизликни таъминлаш технологияларини пухта билишлари ва риоя килишлари лозим. Чунки дидактик воситаларнинг сифати, кузда тутил-ган максадларга мослиги, кулайлиги ва улардан туFри фойдаланиш машFулотлар самарадорлигини оширишга ижобий таъсир курсатади.

Юкорида келтирилган дидактик уйин дарс-ларини укитиш жараёнини куллашда бош-ланFич синф укитувчиларидан юксак махорат ва ташкилотчилик кобилияти талаб килинади. Шунингдек, укитувчи уйинли укитиш техноло-гияларидан фойдаланиб машFулотларни таш-кил этганда, куйидаги асосий вазифаларни катъий белгилаб олиши лозим.

Дидактик уйинда укувчи коидаларга риоя килишга урганади. Чунки коидаларга риоя килиш уйин муваффакиятини таъминлайди. Уйинда катнашиш жараёнида ижодий-хулкий сифатлар, ташкилотчилик кобилияти шаклла-нади.

Фойдаланилган материал турларига караб дидактик уйинларни уч турга ажратиш мумкин:

- предметли уйинлар;

- стол устида уйналадиган уйинлар;

- сузлар воситасида уйналадиган оFзаки уйинлар.

Предметли уйинлар - халк дидактик уйин-чоклари, турли табиий мозаика материаллари ёрдамида уйналадиган уйинлар. Булар ёрда-мида укитувчи уйин турларини белгилайди. Масалан: табиий материаллар булакларидан бутунни хосил килиш.

Стол устида уйналадиган уйинлар -атроф-мухит хакидаги тасаввурларнинг кен-гайиши, укувчиларни билимга кизиктириш, тафаккур жараёнларини ривожлантиришга хизмат килади. Стол устида уйналадиган уйин-ларнинг бир нечта тури мавжуд: ухшаш сурат-лар, лото, домино, кесма суратлар, тахлама кубиклар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 6

Сузлар воситасида уйналадиган огзаки уйинлар гурухига халк уйинлари - «Занжир», «НотуFри жумла», «Булиши мумкин эмас», «Тез айтиш», «Топишмоклар», «Айтишувлар» ва шу каби оFзаки нутк билан боFлик уйинлар киради. Бундай уйинлар диккат, хотирани ривожлантиради, укувчиларни фикрни туп-лаш, тез фикрлаш, боFланишли нутк, мантикий фикрлашга ургатади.

Дидактик уйинда бола яхши хулкий сифат-ларга эга булади. Дидактик уйинлар бир неча боскичга булинади. Хар бир боскичда бола-нинг маълум бир имкониятлари намоён булади. Тарбиячининг бу боскичлар характе-рини билиши дидактик уйинларнинг самара-дорлигини аниклашда катта ахамиятга эга.

Биринчи боскичда болада уйнаш иштиёки баланд булади ва уйинда фаоллик курсата бошлайди. Шу боскичда болани уйинга кизик-тириш максадида топишмоклар, тез айтишлар, айтишувлар ёки сухбатлар ташкил килиш мумкин.

Иккинчи боскичда бола уйин топширик-ларни бажариш, коидага риоя килишга урга-нади ва уйинда катнашишга киришади. Бу боскичда болаларда туFрисузлик, максадга эришишга астойдил киришиш, иродавийлик, уйинда ютказиш аламини енга билиш, уз муваффакиятидангина эмас, уртоклари муваф-факиятидан хам кувона билиш каби ижобий сифатлар шаклланади.

Уйиннинг учинчи боскичида бола уйин коидаларини яхши билади. У энди уйинга ижодий ёндашади, узи янгиликлар киритади, мустакил тарзда ижодий изланади. Уйинда катнашиш жараёнида у тез жавоб топиш, яши-риш, излаш, югуриш, тасвирлаш ва бошка шу каби вазифаларни бажаради.

Уйиннинг хар бир боскичи маълум бир педагогик вазифаларни уз ичига олади. Уйиннинг биринчи боскичида педагог бола-ларни уйинга кизиктиради, уларда хушкай-фият, янги уйинларни кутишга иштиёк уЙFо-тади. Иккинчи боскичда эса у уйинни куза-тувчи эмас, балки катнашчиси сифатида фао-лият курсатади, уйин давомида болаларга тез да ёрдамга келади, болаларнинг фаолиятига туFри бахо беради. Уйиннинг учинчи

боскичида укитувчи болаларнинг уйин даво-мидаги ижодкорлиги ва фаоллигига бахо беради.

Дидактик уйинлар укувчиларда мустакил фикрлашни тарбиялашнинг энг туFри ва сама-рали методидир. У маълум бир материаллар ёки шарт-шароитларни талаб этмайди, балки укитувчидан уйинни ташкил этиш сохасидаги билим ва малакаларни талаб этади. Уйиннинг маълум бир тизим ва методик асосда ташкил этилиши укувчиларда мустакил фикрлаш кобилиятини тарбиялашда мухим урин тутади. Уйин машFулотлари таълим жараёнида укув-чиларнинг эгалланган билим, куникма ва малакаларига таянади ва шундагина укувчилар уйиннинг самарали ечимларини топа билади-лар, узлари ва атрофдагиларга талабчанлик намоён киладилар.

Уйиндан таълим шакли сифатида фойдала-ниш укитувчидан узига ишонч ва уйинни куллашда мохирлик талаб этади.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, узлук-сиз таълим жараёнининг барча боскичларида, айникса, бошланFич таълим жараёни самара-дорлигини оширишда дидактик уйин дарсла-ридан максадли фойдаланиш укувчиларнинг укишга булган кизикиши, билимларни узлаш-тириши, хамкорликдаги фаолият динамикаси-нинг ошишида ижобий натижаларга эри-шишни таъминлайди. Таълим жараёнида замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш бугунги кун талаби. Айникса бош-ланFич синфда замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиб дарсларни ташкил этиш таълим самарадорлигини таъминлайди. Ушбу маколада бошланFич таълимда замонавий технологияларни куллаш йуллари ва усул-лари баён этилган булиб, у бошланFич таълим фани укитувчилари фаолиятига амалий ёрдам беради хамда булажак бошланFич синф уки-тувчиларини таълимни замонавий педагогик технологиялар асосида ташкил этиш, укувчиларда укиш мотивларини устириш, таълим-нинг таъсирчанлиги ва самарадорлигини таъ-минлаш йуллари ва усуллари билан таништи-ради.

Адабиётлар руйхати:

1. Олимов К.Т. ва бошкалар. Мутахассислик фанларини укитиш методикаси. Укув кулланма. - Т.: «Фан», 2009.

2. Авлиёкулов Н.Х., Мусаева Н.Н. Педагогик технологиялар. - Т.: «Фан ва ва технология», 2006. -162-б.

3. Рашидов Х. ва бошкалар. «Касбий педагогика» блокини укитиш методикаси. - Т.: УМКХТТКМО ва УК.ТИ, 2007.

4. Зиёмухаммадов Б., Абдуллаева Ш. ИлFор педагогик технологиялар. - Т.: «Абу Али Ибн Сино», 2001.

5. Ходжиев М.Т., Олимов К.Т. Электрон дарсликларни яратиш технологияси ва сифа-тини бахолаш методикаси. - Т.: «Фан», 2005.

6. Йулдошев Ж.Г, Усмонов С.А. Замонавий педагогик технологияларни амалиётга жорий килиш. - Т.: «Узбекистон», 2008.

7. Fоффорова Т. БошланFич таълимда замонавий педагогик технологиялар. - Т.: «Тафаккур», 2011.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.