Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРИДА КРЕАТИВ ҚОБИЛИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ҚАРАТИЛГАН ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАР'

ЎҚУВЧИЛАРИДА КРЕАТИВ ҚОБИЛИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ҚАРАТИЛГАН ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
142
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
креатив / психологик-педагогик / ривожланиш

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — М. А. Тилакова

Креатив қобилиятга хос асосий хусусиятлар қаторига ўзига хос тафаккур, мустақил, дадил, шахсий фикр; муайян масала ечимини топишда эгалланган билим, кўникма ва малакаларни бошқаларини ҳал этишга кўчириш; объектни унинг қисмларининг бирлигида, яхлитликда идрок қилиш; таҳлил қилиш ва синтезлаш қобилияти; керакли ахборотни зарур пайтда узатиш; турлича идрок қилиш, кузатиш, текшириб бориш; ўхшатиш, ички туйғуни (интуицияни) ишга солиш; ажрата билиш, талқин қилиш; ижодий тахмин қилиш ва тасаввур этиш; якунига етказиш, такомилллаштириш; акс эттириш, тубдан ўзгартириш кабиларда ҳам намоён бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРИДА КРЕАТИВ ҚОБИЛИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ҚАРАТИЛГАН ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАР»

УКУВЧИЛАРИДА КРЕАТИВ КОБИЛИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА КАРАТИЛГАН ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАР

М. А. Тилакова

ЖВХТХ^ТМОМ "Педагогика ва психология таълим технологиялари кафедар

мудири". п.ф.д(РЮ)

АННОТАЦИЯ

Креатив кобилиятга хос асосий хусусиятлар каторига узига хос тафаккур, мустакил, дадил, шахсий фикр; муайян масала ечимини топишда эгалланган билим, куникма ва малакаларни бошкаларини хал этишга кучириш; объектни унинг кисмларининг бирлигида, яхлитликда идрок килиш; тахлил килиш ва синтезлаш кобилияти; керакли ахборотни зарур пайтда узатиш; турлича идрок килиш, кузатиш, текшириб бориш; ухшатиш, ички туйгуни (интуицияни) ишга солиш; ажрата билиш, талкин килиш; ижодий тахмин килиш ва тасаввур этиш; якунига етказиш, такомилллаштириш; акс эттириш, тубдан узгартириш кабиларда хам намоён булади.

Калит сузлар: креатив, психологик-педагогик, ривожланиш

Узбекистон тарихий-маданий ёдгорликларини урганиш жараёнида юкори синф укувчиларида креативлик кобилиятини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш унга бевосита тааллукли айрим психологик-педагогик жихатларни, жумладан, шахс; юкори синф укувчиси шахси; уларнинг ёш хусусиятлари (кобилиятлари, кизикишлари, эхтиёжлари); интеллектуал-ижодий фаолияти; муаммони ечишга мотивацион ёндашув; синфдан ташкари машгулот жараёни тузилмавий мазмуни; тарихий-маданиятшунослик материалини интеллектуал-ижодий идрок килиш, англаш алгоритмлари, тарихий-маданий ёдгорликларни урганиш, идрок килиш, тахлил этиш; юкори синф укувчиларида креативлик кобилиятини ривожлантириш курсаткичлари ва мезонлари (Узбекистон тарихий-маданий меросини синфдан ташкари креатив урганиш жараёнида); интеллектуал-ижодий топширикларни бажаришнинг психологик жихатлари кабиларни куриб чикишни талаб этади.

Психология ва педагогикага оид манбаларда таъкидланишича, шахс -"ижтимоий индивид, ижтимоий муносабатлар, фаолият ва мулокот субъекти", "махсус муносабатлар ва онгли фаолият субъекти", булиб, у "атроф-мухитни кечинмалар оркали идрок этади". Биргаликдаги фаолият жараёнида индивид тулаконли (фаол, аник бир максадга йуналган ва х.к.) шахс сифатида шаклланади. Ривожланган шахс шуури, акл-идроки билан ажралиб туради. У "уз-узини

бахолашда узини хурмат килиш туйгусини намоён этади" , бу феъл-атвор унинг уз-узини тарбиялашида мухим ахамиятга эга.

Укувчиларида интеллект, ички нутк, мантикий, назарий-амалий, кургазмали-таъсирчан, кургазмали-тимсолли, огзаки-мантикий тафаккур фаол шаклланади.

У уз фикрлари ва хиссиётларини назорат килган холда, уз "МЕН"ини анча чукур идрок кила олади. Унда уз-узини онгли назорат килиш, интеллектуал жихатдан узини камолотга етказишга интилиш кузатилади. У ижодий кизикишлари ва ишчанлик фазилатларини шакллантириш манбалари сифатида фаолиятнинг хар хил турлари билан шугулланишга харакат килади; ташаббускорлик, тадбиркорлик, ишбилармонлик, ташкилотчилик кобилиятларини намоён этади. Шу тарика унда интеллектни ривожлантиришга интилиш; уз-узини англаш, иродавийлик, ишчанлик, ахлок-одоб ва бошка фазилатлар шаклланади (Р.С.Немов буйича). Бу ёшда, асосийси, мотивация ва шахсий уз-узини камолотга етказиш, уз-узини англаш, уз фикрини ифодалаш, хаётда уз урнини топишга интилишдир. Чунки усмирда уз-узини тарбиялашга нисбатан кобилият ва эхтиёж фаоллашади, унинг асосида шахснинг ривожланиши давом этади (албатта, бунинг учун уларга кумаклашиш зарур); унда иродавийлик сифатлари ортади (узини бошкара билиш, кучларини жамлаш, фаолиятни бошкариш, натижаларга эришиш хамда узида катталарга хос фазилатларни таркиб топтиришга интилиш кучаяди).

Укув жараёни чукур шахсий маънога эга булган мустакил билим эгаллаш билан тулдирилади. Фаолиятнинг мазмунини белгилайдиган шахсий кадриятлар таркиб топади. Бу ёшдаги укувчилар аналитик-синтетик фикрлашга кодир буладилар. Фикримизча, тарихий-маданий ёдгорликларни идрок килишларида уларнинг ушбу кобилиятларидан самарали фойдаланиш, уларни янада такомиллаштириш зарур. Таъкидлаш жоизки, юкори синф укувчиси интеллектуал-ижодий ишларни амалга ошира олиши учун идрок килиш кобилияти узига хослик, янгиликка интилиш, интеллектуаллик, креатив тафаккур, индивидуаллик, уз-узини ифодалаш ва узлигини намоён этиш каби катор талабларга жавоб бера олиши лозим. Уларнинг ёш хусусиятлари таркибида идрок килиш кобилияти, кизикиш, эхтиёж, ва, албатта, фаолият ажралиб туради.

Кизикиш объекти укувчининг ёш хусусиятлари хамда дунёкарашига мос келиши; шахсий тажрибаси ва маълумотини бойитишга ёрдам бериши, билимларини ошириши, шахсини тарбиялаши ва ривожлантириши зарур. Бу жараёнда укувчининг кизикишлари ва эхтиёжи уйгунлашиб кетади. Хдётий мазмундор, фаолиятга йуналтирилган фаол кизикиш билим, куникма ва кобилиятларни ривожлантириб, характерни шакллантиради. Бундай эхтиёж даражасидаги кизикиш укувчини фаолликка ундайди, тафаккур ва иродасига кучли таъсир_курсатади.

Маънавий эхтиёж аввало маънавий-эстетик кадриятларда (гузалликни идрок килишда, эстетик жихатдан рохатланишда) намоён булади. Укувчиларда умумий ва хусусий маънавий эхтиёжлар кузатилиб, умумий маънавий эхтиёж - бу оламни бутуннинг кисми сифатида идрок килишни, хусусий маънавий эхтиёж -вокеликнинг узига хос ходисаларини идрок килишни англатади. Эхтиёж мушохадали идрок билан боглик булиб, укувчининг креативлик кобилиятига тугридан-тугри таъсир курсатади.

Фалсафий жихатдан идрок: "сезги органларига бевосита таъсир килувчи, моддий олам предметлари ва жараёнларининг ташки тузилмавий тавсифларининг хиссий тимсоли"дир. Психологияда бу -"жисмоний кузгатувчиларнинг сезги органлари рецептор юзасига бевосита таъсирида вужудга келадиган предмет, вазият ва вокеаларнинг бир бутун акс этишидир". Психологик-педагогик талкинда эса идрок - "ушбу лахзада сезги органларига таъсир килувчи вокелик предметлари ва ходисаларининг айрим хусусиятлари (шакли, катталиги, ранги ва хоказо) йигиндисида акс эттирилишидир". Идрок килиш хар доим англаб олинган, танланган булади. У "шахснинг хаётий тажрибаси, кизикишлари, кай тарзда йуналганлиги билан боглик". Педагогикада идрок -"сезги органларига бевосита таъсир килувчи, атроф-мухитнинг хар кандай предмет ва ходисаларининг инсон онгида акс эттирилиш жараёнидир" .

Юкоридагилардан аён буладики, идрок фаолият жараёнидагина тулаконли мазмун касб этади. Демак, фаолият идрокка таяниб, субъектнинг олам билан узаро муносабатларининг динамик тизимини таъминлайди, у"шахсий маънодаги ("Мен учун ахамиятли") фаолиятнинг йуналганлиги ва танланишини белгилайдиган, тажриба, эхтиёж, мотивлар воситасида асосланган субъективликнинг намоён булишидир. Фаолиятнинг ижтимоий, ташкилотчилик, педагогик, укув, кадриятли-йуналтирилган, идрок килиш, интеллектуал-ижодий, бадиий-эстетик, мехнат, спорт-согломлаштириш каби турлари мавжуд.

Укувчиларининг интеллектуал-ижодий фаолияти - бу тарихий-маданий объектни бадиий-эстетик жихатдан идрок килиш, нуткий шаклда англаш ва акс эттириш, уз билим ва таассуротларини бошкаларга узатиш учун аник бир максадга йуналтирилган фаол фикрий-ижодий фаолият хисобланади. Фаолиятнинг хар хил турларида юкори синф укувчиларига ривожланишни куллаб-кувватлайдиган сифат ва кобилиятлар зарур, жумладан: эмоционал маданият, предмет(объект)ни идрок килишнинг кучлилиги ва чукурлиги, технологик, мантикий-тахлилий тафаккур, ижодий тасаввур, умумлашган холда "куриш" ва бошкалар.

Биз тадкикот ишимизнинг максадидан келиб чиккан холда, укувчилар томонидан предмет (объект) ни кучли ва чукур идрок этиш, ахборот-англаш, мантикий-тахлилий тафаккур, ижодий тасаввур, умумлашган холда "куриш",

бадиий-тахлилий, интеллектуал-ижодий, ижтимоий-коммуникатив фаолияти кабиларга оид саъй-харакатларини фаоллаштиришга каратилган фаолият модели ва фаолият жадвалини яратдик("узинг учун ва "бошкалар учун" принципи буйича). Куйида уларни эътиборингизга хавола этамиз

Аввало, укувчида креатив кобилиятни ривожлантиришнинг асосий объекти сифатида фаолиятнинг ички тузилмавий - мотивацион, эмоционал, процессуал ва албатта, хулк-атвор омилларига оид билимлар билан таъминлаш зарур. Уларнинг мотив воситасидаги маълум эхтиёжлари, шунингдек, шахсий, маданий, ижтимоий асосда англанган хохиши мухим ахамиятга эгадир. "Эсда тутиш лозимки, фаолият мазмуни куп жихатдан нафакат инсоннинг шахсий мотивлари, балки у ривожланаётган ижтимоий шароитлар билан хам белгиланади", унинг англаниши эса фаолиятни эмоционал-самарали ёндашув билан таъминлайди. Бунда

фаолиятнинг технологик изчиллиги ва самарадорлиги, уз-узини тахлил этиш каби омиллар катта урин тутади.

Ижодий фаолият укувчилардан нафакат янгиликни билиш истагини, балки аклининг чукурлиги, узгарувчанлиги ва харакатчанлиги, мантикийлиги, окилона асосли булиши ва хаттоки, танкидийлигини талаб килади. Бирок асосийси ижодий тасаввур булиб, ундан уз янгисини образ шаклида яратиш талаб этилади (тарихий-маданий ёдгорликлар тугрисида мавжуд булган билим, тушунча ва тасаввурлар асосида). Укувчилардан аслидай тиклайдиган, ижодий, комбинциялашган ва хаттоки, идеал тасаввур талаб килинади. Ижодий тасаввур ёрдамида укувчилар укитувчи берган топширикларни аслидай тиклаб, анча мукаммал бажара оладилар. Масалан, укувчиларнинг кадимий Самарканд, Бухоро, Хоразм хакидаги ижодий ишларидан шундай хулосаларга келиш мумкин: меъморий ёдгорликларни эмоционал фаол, мантикий изчил урганадилар (меъморий-бадиий асар ва эстетик объект сифатида уларнинг даври, тарихи, тарихий-маданий вазифаларини);

укувчилар эмоционал илхомланадилар;

дадил ижодий тасаввурга, умумлаштиришга, хулосалар чикаришга, уз фикри ва муносабатига (ёдгорликка нисбатан) эга буладилар;

баён килиш услуби, мантики, мазмуни, нутк саводхонлиги, унинг ёркинлиги ва ифодалилиги кучаяди;

ёркин сузлар, уринли тавсифлар, узига хос ибораларни танлаш йули билан кадимий меъморчилик санъатини чиройли ва ифодали тарзда тасвирлашга интиладилар;

меъморий ёдгорликни (аник бадиий тасвирланишида) киёсий солиштириб нафакат мулохаза юритишга, балки бу унча осон булмаган интеллектуал-ижодий ишни виждонан бажаришга уринадилар;

тарихий-маданий ёдгорликларни буюк миллий мерос ва умумжахон микёсидаги бойлик сифатида хаммага таргиб килишга кизикадилар, буни "миллий ватанпарварлик зарурияти" деб хис эта бошлайдилар.

Ижодий тасаввур эмоционал идрок килишни фаоллаштиради ва кучайтиради. Уларда кадимий бинолар, уларнинг фазовий композицияси, утмиш тарихни худди узи уша ерда тургандек тасаввур килиш кузатилади. Одатда, юкори синф укувчилари фаолият хакида бирмунча юзаки тасаввурга эга буладилар. Ижодий тасаввур эмоционал идрок килишни самарали хал этилиши учун мотивациявий омилнинг ахамиятини назарда тутиб, улар фаолиятнинг ахамияти, хусусан, ахборот-англаш сохаси, кадимий меъморчиликнинг энг буюк тарихий-маданий ёдгорликларини бадиий-эстетик идрок килиши буйича интеллектуал-ижодий иш билан таништирилади.

Юкорида баён килинганлардан келиб чиккан холда, мотив ва мотивация тугрисида куйидаги фикрларни алохида таъкидлаймиз: креатив кобилиятни ривожлантиришга каратилган психологик-педагогик омиллар воситасида, омиллар таъсирида фаоллаштиришсак, у мунтазам ривожланган ва бойитилган холда шахснинг тузилмасига кирадиган ижобий мотивациянинг мададига таянади. Укувчилар билан олиб бориладиган ишда мотивацион кизикиш ва эхтиёжларнинг бирлиги мухим ахамият касб этади.

"Узбекистон тарихий-маданий ёдгорликларини креатив урганиш" мавзусидаги синфдан ташкари машгулотларда мотивация (замонавий шахсни такомиллаштиришда креатив ривожланиш зарурлигини англаб етиш) асосида фаолиятли-интеллектуал, ижодий, коммуникатив уз-узини такомиллаштириш креативлик кобилиятларни ривожлантириш курсаткичлари булиб хисобланади. Узбекистон тарихий-маданий меросини урганиш буйича синфдан ташкари машгулотларда куйидаги схемага амал килинади:

Эмоционал ижобий кайфият ^ мотивацион-англанган муносабат

интеллектуал-ижодий потенциал, креативлик технологиясини англаш

креативлик - интелектуал-ижодий цобилиятларга цуйиладиган талабларни штириш бу талабларни бажариш (идрок цилиш, меъморчилик, бадиий-таулилий ва интеллектуал-ижодий фаолиятда)

шахс креативлигини фаол, интеллектуал-ижодий уз-узини намоён цилиш(ахборот ва интеллектуал-ижодий даражаларда идрок цилиш)га маънавий кучларни сафарбар цилиш

креативлик цобилиятлари

даражасидаги фаолиятлилик, ижтимоий-коммуникатив шароитларда уларнинг намоён булиши

креативлик цобилиятларини,

интеллектуал-ижодий уз-узини намоён цилиш, уз- узини такомиллаштиришга сафарбар цилиш

Демак, укувчиларининг аклий ва ижодий потенциали уларда креативлик кобилиятини ривожлантириш имконини беради. Узбекистон тарихий-маданий мероси буйича)ишлар ва фаолият жараёнларининг мазмуни, тарихий-маданий материални идрок килиш жараёнида укувчиларда креативлик кобилиятнинг шаклланганлик даражасини белгиловчи мезонлар бунга мос келади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. Бугун маърифатга эътибор каратиш хар качонгидан хам мухимдир. Электрон ресурс: https: //www.gazeta.uz/uz/2016/10/19/ustuvor/. Мурожаат санаси: 05.09.2019.

2. Каримов И.А. Не построив новый дом - не разрушай старого. - Т.: Узбекистон, 1993. - 60 б.

3. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. -176 б.

4. Мурадова Д.Д. Освоение новых знаний и умений посредством инновационных методов как стержневая основа развития креативности // Халк таълими. -Тошкент, 2006. - № 1. - 152-155 б.

5. Эстетическое воспитание обучающихся в процессе вне- учебного изучения памятников архитектуры Узбекистана: Пед. фанлари номзоди дисс. автореф. - Т., 1995. - 22 б.

6. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов высш. учеб. Заведений. В 2-х кн. Кн.1 - «Общие основы психологии». - М.: Владос, 1994. - 217 б., Кн.2 -Становление личности в ранней юности». - М.: Владос, 1998. -606 б. - 238-244 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.