Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ МАДАНИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ИДРОК ҚИЛИШНИ ТЕХНОЛОГИК-КОНСТРУКТИВ ЁНДАШУВЛИ КОМПОНЕНТЛАРИ'

ТАРИХИЙ МАДАНИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ИДРОК ҚИЛИШНИ ТЕХНОЛОГИК-КОНСТРУКТИВ ЁНДАШУВЛИ КОМПОНЕНТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

152
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Креатив ёндашув / мотивацион ёндашув / синфдан ташқари машғулот жараёни тузилмавий мазмуни / тарихий-маданиятшунослик материалини интеллектуал-ижодий идрок қилиш / англаш алгоритмлари / тарихий-маданий ёдгорликларни ўрганиш / Process and pedagogical system includes the following major structural components original / creative / initiative / constructive / innovative / education / development / basic / quality / level / thinking

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — М. А. Тилакова

Юқори синф ўқувчиларида креативлик қобилиятини ривожлантириш, биринчи навбатда, шахсга йўналтирилган ёндашувни, эмоционал-психик кайфиятни, фаол, ижодий тасаввурни, ўз-ўзини фаоллаштириш, мустақиллик, ўз-ўзини назорат қилиш, намоён қилиш, ифодалаш, баҳолаш, ўқув жараёнида таълимнинг инновацион технологияларидан фойдаланишни талаб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TECHNOLOGICAL-CONSTRUCTIVE COMPONENTS OF PERCEPTION OF HISTORICAL AND CULTURAL MONUMENTS

In the educational policy of Uzbekistan among development of the basic qualities and abilities trained are allocated creative creative potential of the person. With especial attention to is intellectual-creative thinking. That is quite lawful, as the new thinking courageous, original, creative, initiative, constructive, is innovative-innovative today is required.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ МАДАНИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ИДРОК ҚИЛИШНИ ТЕХНОЛОГИК-КОНСТРУКТИВ ЁНДАШУВЛИ КОМПОНЕНТЛАРИ»

ТАРИХИЙ МАДАНИЙ ЁДГОРЛИКЛАРНИ ИДРОК ЦИЛИШНИ ТЕХНОЛОГИК-КОНСТРУКТИВ ЁНДАШУВЛИ КОМПОНЕНТЛАРИ

М. А. Тилакова

Жиззах вилояти ХТХК,ТМОХМ "Педагогика ва психология, таълим технологиялари" кафедра мудири (PhD)

АННОТАЦИЯ

Юк;ори синф укувчиларида креативлик кобилиятини ривожлантириш, биринчи навбатда, шахсга йуналтирилган ёндашувни, эмоционал-психик кайфиятни, фаол, ижодий тасаввурни, уз-узини фаоллаштириш, мустак;иллик, уз-узини назорат ;илиш, намоён ;илиш, ифодалаш, бахолаш, укув жараёнида таълимнинг инновацион технологияларидан фойдаланишни талаб этади.

Калит сузлар: Креатив ёндашув, мотивацион ёндашув, синфдан таш;ари машгулот жараёни тузилмавий мазмуни, тарихий -маданиятшунослик материалини интеллектуал-ижодий идрок ;илиш, англаш алгоритмлари, тарихий-маданий ёдгорликларни урганиш.

TECHNOLOGICAL-CONSTRUCTIVE COMPONENTS OF

PERCEPTION OF HISTORICAL AND CULTURAL MONUMENTS

M. A. Tilakova

PhD, Head of the Department of "Pedagogy and Psychology, Educational Technologies", Teacher Training Center of Jizzakh region

ABSTRACT

In the educational policy of Uzbekistan among development of the basic qualities and abilities trained are allocated creative - creative potential of the person. With especial attention to is intellectual-creative thinking. That is quite lawful, as the new thinking - courageous, original, creative, initiative, constructive, is innovative-innovative today is required.

Keywords: Process and pedagogical system includes the following major structural components original, creative, initiative, constructive, innovative, education, development, basic, quality, level, thinking.

КИРИШ

Узбекистан тарихий-маданий ёдгорликларини урганиш жараёнида юкори синф укувчиларида креативлик кобилиятини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш унга бевосита тааллукли айрим психологик-педагогик жихатларни, жумладан, шахс, юкори синф укувчиси шахси уларнинг ёш хусусиятлари (кобилиятлари, кизикишлари, эхтиёжлари), интеллектуал-ижодий фаолияти, муаммони ечишга мотивацион ёндашув, синфдан ташкари машFулот жараёни тузилмавий мазмуни, тарихий-маданиятшунослик материалини интеллектуал-ижодий идрок килиш, англаш алгоритмлари, тарихий-маданий ёдгорликларни урганиш, идрок килиш, тахлил этиш, юкори синф укувчиларида креативлик кобилиятини ривожлан- тириш курсаткичлари ва мезонлари (Узбекистон тарихий-маданий меросини синфдан ташкари креатив урганиш жараёнида), интеллектуал-ижодий топширикларни бажаришнинг психологик жихатлари кабиларни куриб чикишни талаб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Юкори синф укувчиси ижодий махсулот яратар экан, кадимий меъморий объектнинг меъморий-тимсолли ифодалилигини хис этиши, ишнинг аник бир максадга каратилгани, мазмунан режалаштирилганини англаши, материални мантикий ва изчил идрок этиши, ижодий тасаввури кенг булиши, ёдгорликнинг нафакат тарихий-маданий, балки меъморий-бадиий кимматини билиши, эстетикаси, эмоционал таъсирини очиб бериши, узининг дадил мулохазаси ва фикрини билдирган холда, асосий мазмунни умумлаштира олиши, интеллектуал-ижодий махсулотга креатив ёндашиши, уз-узини намоён эта билиши, фойдаланилаётган адабиётлар руйхатини келтира олиши зарур. Таъкидлаш жоизки, укувчида креативлик кобилиятини ривожлантириш учун юкори эмоционал-ижобий кайфият, эхтиёж булиши, бунинг учун таълим жараёнида зарур дидактик шарт-шароитлар таъмин- ланиши зарур. Тарихий-маданий материални идрок килиш жараёнида юкори синф укувчиларига куйидаги талаблар куйилади:

- умумий, фаол идрок ва ижодий тасаввур асосида кадимий меъморий ёдгорликларни бадиий-эстетик тахлил килиш, асосий ва мухим жихатларини ажратиб курсатиш;

- аник-предметли-материал баёни мантикини англаш-унинг жадвали, режаси, тезисларини тузиш, асосий масалалар, айрим далилларига эътибор бериш, тарихий-маданий материалнинг баён килиниши жараёнида мини-мунозарада иштирок килиш, мулохаза килиш, уз фикрига эга булиш;

- Узбекистан тарихи ва маданиятининг энг буюк ёдгорликлари яратилган давр т^рисида сухбатда иштирок этиш;

- эмоционал идрок этиш;

- ёдгорликнинг мазмунан ва шаклан бирлигини англаш, унинг меъморий-бадиий компонентларини ажрата олиш;

- иншоотнинг гузаллигини хис этиш;

- узаро уЙFунлаштириш, структуралаштириш усулларини эгаллаш,

- умумлаштира билиш, хулоса чикариш, уз фикрига эга булиш.

Ушбу уринда VIII-IX синф укувчиларининг креатив ривожланишидаги кадимий меъморий ёдгорликларни идрок этиш, тахлил этиш каби масалаларга алохида тухталиб утишни жоиз деб хисоблаймиз. Тарихий-маданий ёдгорликларни идрок килиш ва тахлил этишда укувчилар олдин эмоционал "хис этиш"га, кейин аник бир максадга йуналтирилган бадиий-мантикий урганишга ва шундан сунггина, тарихий, маданий, бадиий, ахлокий-ижтимоий ва эстетик кадрият, жахон эътирофига сазовор булган миллий бойлик сифатида кадимий меъморий иншоотини яхлит идрок этишга йуналтирилади. Укувчилар кадимий меъморчилик санъатини урганишни уз эмоционал-индивидуал тасаввуридан келиб чиккан холда бошлашни афзал курадилар. Кейин, нафакат таклиф килинган алгоритм буйича, балки узининг(етарлича хакконий булган) бадиий -тахлилий усуллари буйича ёдгорликни бадиий тахлил этадилар, бадиий-меъморчилик воситаларининг тизимига тушуниб етиб, уларнинг маъносини англаб, урганишга киришадилар. Бунда уларга интеллектуал-ижодий кобилиятлар, энг аввало, ижодий тафаккур, тасаввур, мантикий мулохазалар ёрдам беради. Тарихий-маданий ёдгорликларни идрок килиш-тахлил этишга технологик-конструктив ёндашув куйидаги компонентлардан иборат:

1) эмоционал-хиссий-тарихий иншоотни "узиники" сифатида идрок килиш, ёдгорлик туFрисида серкирра маълумот ва ахборотларга эга булиш оркали уни иккиламчи идрок килиш,

2) бошкариладиган-алгоритмланган, ёдгорликка нисбатан уз мулоха заси, фикри, муносабатининг вужудга келиши, у туFридаги уз фикри ва таассуротларини ифодалаш.

НАТИЖАЛАР

Куйида VIII-IX синф укувчиларининг Узбекистон тарихий-маданий ёдгорликларини креатив урганишида зарур булган интеллектуал-ижодий кобилиятларни ажратиб курсатамиз ("интеллект-ижод" шиори остида).

Эмоционал ижобий кайфият мотивацион-англанган муносабат

интеллектуал-ижодий потенциал, креативлик технологиясини англаш

бу талабларни бажариш (идрок цилиш, меъморчилик, бадиий-

та^лилий ва интеллектуал-ижодий

1 \ »

шахс креативлигини фаол, интеллектуал-ижодий уз-узини намоён цилиш(ахборот ва интеллектуал-ижодий даражаларда идрок цилиш)га маънавий кучларни сафарбар цилиш

креативлик цобилиятларини, интеллектуал-ижодий уз-узини намоён цилиш, уз- узини такомиллаштиришга сафарбар цилиш

I. Эмоционал-ижобий ижодий кайфият:

- шахсга, укув-билувга оид ижтимоий мохиятни "хис этиш";

- илхомланиш, ишкибозлик, кизикиш;

-натижанинг укув-билув ва ижтимоий-шахсий мохиятини"тахмин килиш";

- идрок килиш фаолияти, диккатнинг бир жойга тупланганлиги;

- хотира;

- билимлар, атамалар, тушунчалардан фойдаланиш кобилияти;

- режалаштириш, жадваллаштириш;

- кадриятли йуналиш;

- уз-узини чоFлаш, уз-узини назорат килиш;

- янги, узига хос инеллектуал-ижодий махсулот яратиш;

- яратилган махсулотни ижтимоийлаштириш натижасидан каноатланиш.

II. Интеллект-Тафаккур- Ижод. Фикрлаш:

- тез, фаол, дадил, узига хос, ижодий, индивидуал;

-тушунчавий-назарий, амалий, аслидай килиб тикловчи-ижодий(бадиий идрок килиш асосида).

Сузлар оркали тафаккур килиш:

- эмоционал,

- маъно-мазмунли,

креативлик - интелектуал-ижодий цобилиятларга цуйиладиган талабларни ошириш

креативлик цобилиятлари даражасидаги фаолиятлилик, ижтимоий-коммуникатив шароитларда уларнинг намоён булиши

- ифодали, ёркин-тимсолли;

- мантилий изчил, тахлилий, исботловчи, умумлашган;

- креатив-индивидуал-ижодий, мулохазали, хулосали, предметга уз муносабати билдириш билан;

- нуткий саводли расмийлаштириш, режа асосида жуяли такдим этиш, интеллектуал-ижодий махсулотни креатив тавсифлаш, баён килиш.

III. Интеллектуал-ижодий тафаккур-архитектура асарининг узига хослиги ва бадиий хусусиятларини бадиий-ижодий ифодалашни талаб этади.

Тафаккур хусусиятлари:

- жиддий, чукур, хиссий-эмоционал;

- бадиий-тахлилий, ижодий- англанган(тасвирий воситалар нуктаи назаридан бир бутун ва компонентли); бадиий-ижодий, тимсолли-хиссий, фикр-мулохаза хамда бадиий ижодий тасаввурга асосланган; бадиий объект(тимсолнинг) мохияти хакида умумлашма ва якуний хулоса чикариш имконини берувчи синтез-тахлил-синтез даражасидаги бадиий алгоритм -ланган тафаккур;

-эмоционал-эстетик(идрок килинаётган асарнинг эстетик кийматига нисбатан) кабилар.

Меъморий обидаларни ижодий урганиш нуктаи назаридан креатив кобилиятли укувчи куйидагиларни уддалай олиши лозим:

- махсулдор тасаввури воситасида тафаккур объектига нисбатан хаёлий дахлдор муносабатда булиш;

- бадиий тафаккурнинг натижаларини нафакат англаб олиш, балки уни тизимлаштира билиш;

- ушбу тафаккур махсулини саводли нуткда расмийлаштириш ва аудиторияга укиб беришга мулжалланган аник максадли интеллектуал -ижодий матнга куша олиш.

Шунга кура, биз Узбекистон тарихий-маданий меросини синфдан ташкари креатив урганиш жараёнида VIII-IX синф укувчиларининг креатив кобилиятларини ривожланганлиги мезонларини куйидагича белгиладик:

I. Уз креатив кобилиятларини ривожлантиришга кизикиш ва мотив; уз креатив потенциалини ривожлантириш истаги.

II. "Креатив" тушунчаси, унда интеллектуал-ижодий кобилиятнинг мухимлиги, роли ва ахамиятини билиш - тушуниш - англаб олиш.

III. Узбекистон худудидаги тарихий-маданий, бадиий-меъморий ёдгорликларни фаол креатив идрок килиш ва урганиш.

IV. Умрбокий миллий тарихий-маданий мерос ва жахон бойлиги хисобланган Узбекистон кадимий меъморий ёдгорликлари туFрисидаги топшириклар, ишлар, назарий-амалий топшириклар, эгалланган билим ва таассуротларнинг хар хил турларини креатив-интеллектуал-ижодий акс эттириш.

V. Мактабда Узбекистон тарихий-маданий ёдгорликларига баFиш-ланган интеллектуал-ижодий ишларни публистик чикишларнинг турли даражаларида тайёрлаш ва амалга ошириш.

VI. Узида креатив кобилиятни ривожлантиришга тайёрлик.

Креатив кобилиятларнинг мезоний асослари, юкорида белгиланган назарий дефинициялари VIII-IX синф укувчиларида креатив кобилиятларини ривожлантиришнинг психологик жихатлари ва педагогик асосларини хисобга олган холда шакллантирилади.

МУХОКАМА

Укувчиларда зарур рухий-психологик хусусиятлар, жумладан, юксак интеллектуал етуклик, маданият, ишчанлик, ижодий идрок килиш фаоллиги, мухокама килишда очиклик, индивидуал хусусиятлар, эмоционал-иродавий тайёрлик, рефлексия, касбий йуналганлик, ижтимоий, ахлокий, когнитив, эмоционал ва феъл-атвор негизлари, шунингдек, уз шахсий сифатлари, кизикишлари, эхтиёжларига эгалиги, маънавий-ахлокий шаклланганлиги хисобга олинади [132,244-246]. Хусусан, укувчида креатив кобилиятни ривожлантириш механизмларини такомиллаштиришда унинг коммуникатив-ликка-мулокотга эхтиёжи, уз урнини билиши; жамиятдаги мавкеини белгилаши, мустакил фикрлаши, ижтимоий фаоллиги ва етуклиги; уз-узини назорат килиши, тахлил этиши ва бахолаши (эмоционал-шахсий ва ижтимоий-мохиятли) фаоллаштирилади. МашFулотлар якунида эришилган натижалар умумлаштирилади (VIII-IX синф укувчиларида креатив-интеллектуал-ижодий кобилиятларини ривожлантириш мезонлари буйича), умумий ва индивидуал-креатив натижалар тавсифланади, бахоланади, якун ясалади. Ундан ташкари, креатив уз-узини такомиллаштириш буйича "мини-эсдаликлар" ва "мини-тавсиялар" таркатилади, укувчиларга келгуси креатив ривожланишнинг истикболи эслатилади ва очиб берилади. Жумладан, "Креатив хар доим ва хамма нарсада", "Креатив шахс кизикарли, узига хос, хурматли, обрули ва ижтимоий ахамиятли шахсдир", "Хдётда, ишда, жамиятда шахс креативлиги- муваффакият гарови", "Х,ар кандай фаолиятда креатив кобилиятларнинг фаоллаштирилиши-

тулаконли хаёт белгиси", "Х,ар доим креативлик- интеллект + ижод сиз билан булсин" каби шиорлар олFа сурилади.

ХУЛОСА

Таъкидлаш жоизки, бу ёшда шахслараро мулокот хамда узаро дустона муносабатлар жуда зарур. Улар укитувчининг маслахатига эътибор ва ишонч билан карайдилар. Укитувчи укувчиларнинг бундай рухий-психологик хусусиятидан окилона фойдалана билиши лозим. Шу уринда юкори синф укувчисининг интеллекти, аклий фаолиятига алохида тухталиш лозим. Кузатишимизга кура, укувчи тушунчалар аппаратининг зарур захирасига эга булиб, аклий фаолияти анча мустахкам ва самарали, уз креативлик кобилиятини устириши зарурлигини яхши тушунади ва бунга эътибор билан карайди. Шунга кура, укувчининг интеллектуал-ижодий йуналганлигига куйидаги талаблар куйилади:

- ижодий кутаринкилик, максад ва вазифаларнинг аник булиши;

- FOявий мазмундор асосга эга булиш;

- туЙFу ва фикр бирлиги;

- ижодий махсулоти турини баён этиш, шаклини аниклаш;

- материални танлаш, унинг илмийлиги ва хакикийлиги, ижодий англаб олиниши ва ундан окилона фойдаланилиши;

- ижодий тасаввур ва тафаккур дадиллиги, узига хослиги, ижодийлиги;

- укувчининг уз муносабати ва карорини мантикий тизимли, саводли, ифодали-образли баён этиши;

- ижодий уз-узини ифодалаши;

- уз-узини назорат килиши, текшириши, бахолаши;

- интеллектуал-ижодий махсулот яратиши;

- укувчининг ижтимоийлашувга шайлиги кабилар.

Зеро, креативлик кобилиятининг ихтисослашуви укувчининг кизикишлари ва иш фаолиятини белгилайди.

REFERENCES

1. Аннамуратова С.К. Возможности внеклассной работы в художественно -эстетич еском и когнитивно-творческом воспитании старшеклассников. - 82-89 б

2. Бутенко В.Г.Школьникам о художественных ценностях памятников истории и культуры.- М., 1999.-113

3. Лолуа В., Джикия Л.Л. Школьникам о памятниках культуры своей страны. -М., 1999. - 99 б.

4. Немов Р.С. Психология. Учебник для студентов высш. учеб. Заведе- ний. В 2-х кн. Кн.1 - «Общие основы психологии». - М.: Владос, 1994. - 217 б., Кн.2 -Становление личности в ранней юности». - М.: Владос

5. Akhmedov, B. A., & Khasanova, S. K. (2020). Public education system methods of distance in education in development of employees. Journal of Innovations in Engineering Research and Technology, 7(1), 252-256.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Ахмедов, Б. А. (2020). Математические модели оценки характиристик качества и надежности программного обеспечения. Eurasian Education Science and Innovation Journal, 3(10), 97-100.

7. Гулбоев, Н. А., Дуйсенов, Н. Э., Ахмедов, Б. А., & Рахманова, Г. С. (2020). Модели систем управления электрическими сетями. Молодой ученый, 22(312), 105-107.

8. Мухамедов, F. И., Ахмедов, Б. А. (2020). Инновацион "Klaster mobile" иловаси. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 140-145.

9. Ахмедов, Б. А. О развитии навыков интерактивных онлайн-курсов в дистанционных условиях современного общества (модель-программа для преподавателей образовательных учреждений). Журнал «Universum: технические науки»

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.