Научная статья на тему 'КРЕАТИВ ТАФАККУР ҲАҚИДАГИ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ'

КРЕАТИВ ТАФАККУР ҲАҚИДАГИ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

1161
146
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Креативлик / чуқур фикрлаш / креатив фикрлаш / замонавийлаштириш / фикрлашнинг илмий усули / тактик чуқур мулоҳаза / диалектга оид креативлик. / Creativeness / Contemplation / Creative Thinking / Modernization / Creativity / Scientific Way Of Thinking / Tactical Contemplation / Dialectical Creativeness

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мансур Болтаевич Шеров

Ушбу мақола креатив фикрлаш ғоясини очиб беради. У замонавий талабларга жавоб берадиган, ҳар соҳада креатив бўла оладиган мутахассислар сонини ошириш орқали ривожланишни такомиллаштиришни кўрсатади. Ҳарбий хизматчилар орасида креатив фикрлашни шакллантириш борасида муҳим фикрлар илгари сурилган. Ҳарбий тайёргарликни замонавийлаштиришнинг муҳимлиги таълим жараёнида креативликни шакллантиришдир. Ҳарбий хизматчилар орасида шахсий таркибни креатив руҳда тарбиялаш тўлиқ қўллаб-қувватланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EVOLUTION OF PHILOSOPHICAL VIEWS ON CREATIVE THINKING

This article explains the concept of creative thinking. It implies an increase in the level of development by increasing the number of specialists who can approach creatively in each area, depending on the modern demand. In the servicemen there is an opinion on the priority directions of the formation of a creative way of thinking. In military servants, there was an opinion on the importance of the formation of a creative way of thinking and the importance of the modernization of the sphere of training, which is taught to them in the formation of creative creativity. In Uzbekistan, the achievements of educating military personnel in the creative spirit are comprehensively supported.

Текст научной работы на тему «КРЕАТИВ ТАФАККУР ҲАҚИДАГИ ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАР ЭВОЛЮЦИЯСИ»

КРЕАТИВ ТАФАККУР ХДКВДАГИ ФАЛСАФИЙ ЦАРАШЛАР

ЭВОЛЮЦИЯСИ

Мансур Болтаевич Шеров

Чирчи; ОТ^МБЮ Гуманитар фанлар кафедраси катта укитувчиси, майор

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола креатив фикрлаш FOясини очиб беради. У замонавий талабларга жавоб берадиган, хар сохада креатив була оладиган мутахассислар сонини ошириш оркали ривожланишни такомиллаштиришни курсатади. Х,арбий хизматчилар орасида креатив фикрлашни шакллантириш борасида мухим фикрлар илгари сурилган. Х,арбий тайёргарликни замонавийлаштиришнинг мухимлиги таълим жараёнида креативликни шакллантиришдир. Хдрбий хизматчилар орасида шахсий таркибни креатив рухда тарбиялаш тулик куллаб-кувватланади.

Калит сузлар: Креативлик, чукур фикрлаш, креатив фикрлаш, замонавийлаштириш, фикрлашнинг илмий усули, тактик чукур мулохаза, диалектга оид креативлик.

EVOLUTION OF PHILOSOPHICAL VIEWS ON CREATIVE THINKING

Mansur Boltayevich Sherov

Senior Teacher, Chirchik Higher Tank Command Engineering School, Department of

Humanities, Major

ABSTRACT

This article explains the concept of creative thinking. It implies an increase in the level of development by increasing the number of specialists who can approach creatively in each area, depending on the modern demand. In the servicemen there is an opinion on the priority directions of the formation of a creative way of thinking. In military servants, there was an opinion on the importance of the formation of a creative way of thinking and the importance of the modernization of the sphere of training, which is taught to them in the formation of creative creativity. In Uzbekistan, the achievements of educating military personnel in the creative spirit are comprehensively supported.

Keywords: Creativeness, Contemplation, Creative Thinking, Modernization, Creativity, Scientific Way Of Thinking, Tactical Contemplation, Dialectical Creativeness.

КИРИШ

Инсонни инсонийлигини ифодаловчи энг мухим ижтимоий фазилатлардан бири хисобланган "креатив кобилият" ва "креатив тафаккур" тушунчалари инсонни юксак ижодий имкон сохиби эканлигига далолат килиши билан бирга, айни пайтда шахс мустакиллигини ифодаловчи энг мухим белгилардан биридир.

Креатив тафаккур тушунчаси тарихий манбаларда турли хил маъно ва карашларни англатиб келган. Бу тушунча икки хил хусусиятга эга булган сузлар бирикмасидан иборат булиб, узида сифатийлик ва микдорийликни мужассам этади.

"Креативлик" унинг сифатини билдирса, "тафаккур" эса фундаментал хусусиятини акс эттиради. Шунингдек, креативлик кенг маънода кишининг вокеа ва ходисаларнинг узига хос мохиятини ижодий англашга асосланган фаолият хисобланади, креатив тафаккур эса инсоннинг ижодий тафаккурини назарда тутади. Куриниб турибдики, юкоридаги таърифларда хам икки тушунча бир-биридан сифат ва микдор жихатидан фаркланади. Кддимда юнон файласуфлари бу масала юзасидан турли хил карашларни уртага ташлаганлар.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кадимда юнон файласуфи Сукрот креативликни ижодий тафаккурнинг уртача холати инсон амалий фаолиятини мувофиклаштирувчи ички коидаларни яратиш борасидаги кобилияти деб тушунади. Сукротнинг шогирди Афлотуннинг фикрига кура, креативлик инсоннинг турли тушунчалар яратишга каратилган мушохада юритиш кобилияти булса, креатив тафаккур эса, уни кундалик амалий фаолиятга тадбик этиш учун зарур булади.

Умуман олганда, антик фалсафий тафаккур креативлик мазмунига икки хил мавкедан туриб ёндошадилар:

1) креативликни айнан космоонтологик тушунча эканлиги;

2) индивидуал хусусиятга эга булган биосоциал тушунча сифатида эътироф этадилар.

Космоонтологик мазмунга эга булган "креативлик" асосан, Платон ва Арасту асарларида оламий ёхуд дунёвий ижодий акл махсули куринишида синкритек холда учрайди, лекин бундан юнон мутафаккирлари креативликнинг индивидуал хусусиятларини инкор этади деган фикр келиб чикмайди. Биосоциал хусусиятга эга булган креативлик тарафдорлари асосан креатив тафаккурни шаклланишини автоматик жараён сифатида табиат ва жамият ходисаларининг инсон биоорганизмидаги инъикоси деб тушунадилар.

Кадимги Юнон фалсафасида креативлик ижод манбаи эмас, балки ижоднинг узи, яъни ижодий феномендир. ТуFри Арасту (эр. авв. 384-322 й.) уз карашларида "креативлик" ва "креатив тафаккур" тушунчаларини ишлатиб, бу икки терминни бир-биридан ажратишга хам харакат килган. Унинг фикрига кура, "креативлик"- ижодий имкониятдан ижодий вокеликка утиш жараёни булса, "креатив тафаккур" мазкур жараённинг пировард натижасидир. Бирок ажабланарли жойи шундаки, мутафаккирнинг кейинги мулохаза ва карашларида ушбу хулоса ривожланмай колган, бунинг устига хар иккала тушунча айнан бир-бирига ухшаш, тулдирувчи мазмунда ишлатилган. Арасту "Ижод уз-узини англашдаги детерминаллашган фаолият булиб, у билимнинг янгидан-янги сифат курсаткичларини юзага келтиради" [1], деб тушунтирган.

Креативлик ва акл (интеллект)ни ажратиб талкин килиш Сукротдан бошлаб, Афлотун, Арасту ва кейинчалик Кант, Гегель фалсафаларида хам алохида ахамият касб этган. Ижодий жараённи Афлотун "рухланиш" ва "илохий куч" атамалари оркали асослашга интилади. Унинг фикрича, "Шоир санъати ва билими билан ижод килмай, балки илохий кувватдан ижод килади" [2].

"Креативлик" ва "креатив тафаккур" масаласида юнон файласуфлари сингари мусулмон олим-мутафаккирлари хам узига хос мактаб яратганлар. Шу маънода диний-фалсафий таълимотлар мутакаллимлик ва муътазилийлик, суннийлик, шиалик ва тасаввуф кабиларда инсоннинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришга катта эътибор берилди. Чунончи, каломнинг икки йирик йуналиши мутакаллимлик ва муътазолийлик ислом таълимоти коидаларини талкин этишда ижодий ёндашувни ишга солишни, креатив усуллардан фойдаланишни ёклаб чикдилар.

Шарк файласуфлари Ал-Киндий, Ал-Форобий, Ибн Сино, Ал-Газзолий ва Ибн Рушд илк урта асрлар шароитидаёк креатив тафаккур тушунчасининг маъно ва мохияти, мазмун ва шаклини аниклаб беришга ва у хакда бир бутун яхлит таълимот яратишга харакат килдилар. Абу Наср Форобий шоирлар мисолида: "Энди биз сенга айтсак, шоирлар чиндан туFма кобилиятли ва шеър битишга тайёр табиатли кишилар булади ва уларда ташбех ва тамсилга лаёкати яхши ишлайдиган булади. Бу хил шоирлар шеър навининг куп турида ё булмаса бир турида ижод килишга лаёкатли буладилар" [3] - деб бадиий ижоднинг ахамиятини курсатган.

Гарбий Европада креативлик инсон ижодий тафаккури билан эмас, балки билишнинг юкори боскичи "илохий билиш" усули сифатидаги тасаввурлар XII асрнинг охирларида шакллана бошлади. Бундай тасаввурларнинг хосил булишига XII аср бошларида Дунс Скотт, Уильям Оккам ва Фома Аквинский тарфдорлари уртасидаги бахслар замин яратди. Бизга маълумки, Дунс Скотт ва

Уильям Оккам схоластикани йирик намоёндалари сифатида креативликни иродага буйсунувчи, илохий билиш усули, яъни билишнинг олий шакли эканлигига ургу бериб, уни мутлоклаштирган холда инсон тафаккурига карама-карши куядилар. Фома Аквинский эса креативликни Арастуча ижодий имкониятдан ижодий вокеликка утиш жараёни эканлигини ёклаб, иродани креативликка буйсундиради. Унинг фикрига кура, креативлик деганда кишининг вокеа ва ходисаларни факат ижодий акл билан пайкаладиган жихати тушунилади. Шу аснода креативлик вокеа ва ходисаларнинг ижодий акл-идрок оркали билиш хусусиятини ифодаловчи фундаментал тушунчага айланди.

Голландиялик машхур файласуф Баруз Спинозанинг таъкидлашича, креатив тафаккур интеллект белгилаб берган катъий коидага мувофик харакат килади. Яъни бунда инсон узининг креатив тафаккур оркали энг умумий тушунчаларга асосланиб ички ва ташки вокелик хусусида ижодий ва мустакил хулосалар чикаради. Шунингдек. маълум коидаларга асосланиб харакат килган ижодий тафаккур кандайдир маънавий автомат вазифасини бажаради[4].

МУХОКАМА

Креативлик инсонни фикрлаш кобилиятини янада такомиллаштирган холда ижтимоий хаётнинг, инсон фаолиятининг олий бошкарувчиси вазифасини бажаради ва уни эзгу амаллар томон йуналтиради. Бундай ижодкор инсон хамиша борлик билан уйгун холда харакат килади. Франциялик файласуф Анри Бергсон эса "Ижодни интеллектнинг юкори боскичи" деб эътироф этади[5]. Олмон мумтоз файласуфи Гегель эса "Ижодий тафаккур бир бутун яхлит объектларнинг булакларга булинишидир, дейди. Бутунни булакларга булиш жараёнида ижоднинг куввати, бутунни булакларга ажрата олиш кобилиятлари, уша булакларнинг бирининг иккинчиси билан богликлиги, алокадорлиги яккол намоён булади... Ижодий тафаккурнинг аклдан фарки шундаки, у энг аввало янги моддий ва маънавий кадриятларни яратишни узида мужассамлаштиради" [6] Гегелни бу фикрини танкид килиб, Даниялик файласуф Сёрен Кьеркегор уни карашларини хаддан зиёд умумлашиб кетганлигини курсатиб утади. Хдкдкатдан хам Гегель бутунлай умумийликка узини багишлаган эди. Чунончи. Рафикасининг айтишича, уни яхши курган маълум таоми йук булган. Унинг учун факат умумий таом мавжуд эди. Гегель карашларининг мазмун-мохияти Кьеркегор фикрича, "умуимй мохиятларга каратилагн, бунда узига хос мавжудлик, индивидуаллик бу ерда тан олинмаган эди" [7]. Гегель фикрича, "Ижод килиш одамзоднинг азалий фазилатидир. Бирок одамларнинг ижодий

изланишлари шу кадар фаркланиши мумкинки, хатто улар бир-бирларига бутунлай зид булиши хам мумкин"[8].

Инсонни зехни уни акдий зукколиги ва хотирасининг зарур вактларда панд бермаслиги билан боглик булиб, унда инсон табиат, жамият тугрисидаги фикрларини уз-узини англаш борасидаги акдий мушохадаларини изчиллик билан маълум бир тартибга солади. Шу боисдан хам Н.А.Шермухамедова "...фандаги узлуклилик ижодий жараён ва олдингидан мутлако фарк килувчи янги билимнинг пайдо булишида намоён булади"[9], - деб ёзади.

НАТИЖАЛАР

Хрзирда истеъдодга диний нуктаи-назардан ёки тасаввуфий жихатдан ёндашишлар хам мавжуд булиб, бунга мувофик инсон мавжуд диний амалларни бажариш оркали уз истеъдодини янада мукаммаллаштириши мумкин. Тасаввуфий нуктаи-назаридан эса инсон уз нафсини енгиш оркали мавжуд ички рухиятини соф холга келтириши асосида уз истаъдодини акс эттириши ва уни янада ривожлантириши мумкин. Бизнинг фикримизча бундай ёндашувларни маълум бир позитив "ижобий" жихатларини инобатга олган холда истеъдодни шакллантириш ва уни янада ривожлантириш хусусида фикр юритиш керак. Яъни истеъдод дастлаб Оллох томонидан инсонга берилган катта тортик булиб, ундан инсон унумли фойдаланиши, уни эзгу максадлар сари йуналтириши лозим булади. Бундай истеъдод сохиблари эса барча замонларда хам жамиятнинг, давлатнинг бебахо интеллектуал мулки хисобланган.

Креатив тафаккур зехн, истеъдод ва кобилиятни маълум бир меъёрда намоён булишининг дастлабки учкунлари ёшларнинг иктидори оркали намоён акс этади. Бундай иктидорли ёшларни уз вактида илгаб олган холда уларни касбга тугри йуналтириш яхши самара беради, албатта. Бу хусусида буюк Шарк мутафаккири Имом Газзолий хам узининг "Ихёу улум ад-дин" (Дин илмларини жонлантириш) асарида инсон аклининг узигахослиги хусусида фикр юритиб шундай деган эди: "Акл зарурий илмларнинг бир кисмидир. Жоиз нарсаларни жоиз, махол нарсаларни махол билиш каби ва у яна аслида дуруст, чунки бу илмлар мавжуддир. Зохир хам акл деб номланади. Аммо бу гаризани инкор этиш, факатгина ана шу илмлар мавжуд дейиш фосидликдир"[10].

Хрзирги давр илм-фани хулосаси ва хисоб-китобига кура инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараккиётида атиги 300 га якин киши дахолар сифатида эътироф этилган. Жамиятда бундай тоифа инсонларни микдор ва сифатини купайтириш унинг бугуни ва келажагини янада нурафшон булишида мухим асос булиб хизмат килади.

ХУЛОСА

Хуллас, креатив тафаккур табиат, жамият ва инсонни уз-узини ислох килишига кура куйидаги вазифаларни бажаради. Креатив тафаккур биринчи навбатда гнесеологик вазифани бажаради. Яъни инсон узининг ижодий тафаккури оркали узи яшаётган дунёни билишга, вокеликни бутунлигича идрок килишга интилади. Инсонни хиссий аъзолари оркали олинган дунё тугрисидаги ахборотларни жамлаган холда фикр мушохада юритади. Бу жараён инсон креатив тафаккури гносеологик вазифасини кенг маънода талкин этиш булса, тор маънода эса инсонлар уз ижодий салохияти оркали вокелик, предмет ёки ходиса тугрисида мустахкам билимга эга булиш, тасаввур, идрок, синчковлик ва аклий зукколик асосида мавжуд билимларга танкидий ёндашиб, керакли хулоса чикариш кабаларни уз ичига олади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Зубов В.П. Аристотель: Человек. Наука. Судьба наследия. Изд.3. - М.: УРСС, 2009. - 368 c.

2. Платон. Избранные диалоги. М.: Художественная литература, 1965. С. 161.

3. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. - Тошкент: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси, 1993. - 122 c.

4. Спиноза Б. Избранные произведения. Том 1. М., 1957г. Стр 340.

5. Бергсон А. Творческая эволюция. М. 1908г. Стр 2.

6. Гегель Г.В.Ф. Сочинения. Том 3. М., 1956г. Стр 15.

7. Кьеркегор С. Страх и трепет. М., 1953г. Стр 150.

8. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа/ Пер.с нем. Г.Г. Шпета, Коммент. Ю.Р. Селиванова. - М.: Акад. Проект, 2008. - 767 c.

9. Shermuxamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi. - Toshkent: Aloqachi, 2008. - B. 11.

10. Имом Газзолий. Ихёи улум аддин. (Дин илмларини жонлантириш). Т., Медиа. 2003 йил.

REFERENCES

1. Зубов В.П. Аристотель: Человек. Наука. Судьба наследия. Изд.3. - М.: УРСС, 2009. - 368 c.

2. Платон. Избранные диалоги. М.: Художественная литература, 1965. С. 161.

3. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. - Тошкент: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси, 1993. - 122 c.

4. Спиноза Б. Избранные произведения. Том 1. М., 1957г. Стр 340.

5. Бергсон А. Творческая эволюция. М. 1908г. Стр 2.

6. Гегель Г.В.Ф. Сочинения. Том 3. М., 1956г. Стр 15.

7. Кьеркегор С. Страх и трепет. М., 1953г. Стр 150.

8. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа/ Пер.с нем. Г.Г. Шпета, Коммент. Ю.Р. Селиванова. - М.: Акад. Проект, 2008. - 767 c.

9. Shermuxamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi. - Toshkent: Aloqachi, 2008. - B. 11.

10. Имом Газзолий. Ихёи улум аддин. (Дин илмларини жонлантириш). Т., Медиа. 2003 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.