Научная статья на тему 'Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг фалсафий- педагогик жиҳатлари'

Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг фалсафий- педагогик жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
197
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бўлажак мутахассис / таълим / таълим тизими / аксиология / интеллект / интеллектуал фаолият / интеллектуал маданият / будущий специалист / образование / система образования / аксиология / интеллект / интеллектуальная деятельность / интеллектуальная культура

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қурбонов Жасурбек Акмалжонович

Мақолада бўлажак мутахассисни ҳар томонлама ривожланган комил инсон қилиб тарбиялаш ўқув муассасасида замонавий таълим беришнинг асосий мақсади эканлиги, таълим тизими ижтимоий-иқтисодий талабларга йўналтирилган ва маълум соҳадан яхши хабардор бўлган, малака, кўникма, маҳоратга эга мутахассисга бўлган ижтимоий эҳтиёжга боғлиқ бўлиши, улар доимо ўз билимлари, интеллектуал қобилиятлари, маданиятини тўлдириб ва такомиллаштириб бориши, талабалар интеллектуал маданиятини шакллантиришга бўлган асосий ёндашувлар тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФИЛОСОФСКО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ

В статье рассматривается вопрос конечной цели современного обучения в образовательном учреждении воспитания будущего специалиста как всесторонне развитой личности. Система образования зависит от социальных потребностей специалиста ориентированных на социально-экономические требования, который должен хорошо разбираться в конкретной области знаний, обладать навыками, интеллектуальными способностями, культурой, постоянно пополнять и совершенствовать свои знания. Рассмотрены основные подходы к формированию интеллектуальной культуры учащихся.

Текст научной работы на тему «Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг фалсафий- педагогик жиҳатлари»

Курбонов Жасурбек Акмалжонович,

Кукон давлат педагогика институти «Миллий foe, маънавият асослари ва хукук таълими» кафедраси тадкикотчиси

ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ФАЛСАФИЙ-ПЕДАГОГИК ЖИХАТЛАРИ

УДК: 37.03

ЦУРБОНОВ Ж.А. ТАЛАБАЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ФАЛСАФИЙ-ПЕДАГОГИКЖИЦАТЛАРИ

Маколада булажак мутахассисни хар томонлама ривожланган комил инсон килиб тарбия-лаш укув муассасасида замонавий таълим беришнинг асосий максади эканлиги, таълим тизими ижтимоий-иктисодий талабларга йуналтирилган ва маълум сохадан яхши хабардор булган, малака, куникма, махоратга эга мутахассисга булган ижтимоий эхтиёжга боFлик булиши, улар доимо уз билимлари, интеллектуал кобилиятлари, маданиятини тулдириб ва такомиллаштириб бориши, талабалар интеллектуал маданиятини шакллантиришга булган асосий ёндашувлар тадкик килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: булажак мутахассис, таълим, таълим тизими, аксиология, интеллект, интеллектуал фаолият, интеллектуал маданият.

КУРБОНОВ Ж.А. ФИЛОСОФСКО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ

В статье рассматривается вопрос конечной цели современного обучения в образовательном учреждении - воспитания будущего специалиста как всесторонне развитой личности. Система образования зависит от социальных потребностей специалиста ориентированных на социально-экономические требования, который должен хорошо разбираться в конкретной области знаний, обладать навыками, интеллектуальными способностями, культурой, постоянно пополнять и совершенствовать свои знания. Рассмотрены основные подходы к формированию интеллектуальной культуры учащихся.

Ключевые слова и понятия: будущий специалист, образование, система образования, аксиология, интеллект, интеллектуальная деятельность, интеллектуальная культура.

QURBONOV J.A. PHILOSOPHICAL AND PEDAGOGICAL ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF STUDENTS' INTELLECTUAL CULTURE

In the article have been explored final targets of modern education, the issues of breading professional as a fully developed person. The ultimate goal of modern teaching in an educational institution is depends of social needs of the specialist focused on socio-economic requirements. There are considered basic approaches to the formation of students' intellectual culture.

Keywords: future specialist, education, education system, axiology, intelligence, intellectual activity, intellectual culture.

3

4

Кириш.

XXI асрда жах,он микёсида таълим бар-карор тараккиётни таъминловчи асосий омил сифатида эътироф этилиб, 2030 йилгача бел-гиланган халкаро таълим концепциясида «сифатли таълим олиш ва ижодий кобилиятни раFбатлантириш»1 долзарб вазифа сифатида белгиланди. Бу эса таълим жараёнида тала-баларда интеллектуал маданиятни ривож-лантириш, илмий дунёкарашни таркиб топ-тиришнинг инновацион технологияларини такомиллаштиришнинг замонавий дидактик параметрларини аниклаштиришни такозо этмокда. Айникса, талабаларда интеллектуал маданиятни ривожлантиришнинг креатив компонентларига устуворлик бериш, инно-вацион ёндашувлар асосида оламнинг илмий манзарасини яхлит идрок этиш малакаларини таркиб топтиришга алох,ида зарурат мавжуд.

Дунёда талабалар интеллектуал мадания-тини ривожлантиришнинг менторлик тизи-мини такомиллаштириш, илмий изланишли фаолиятга аксиологик муносабатни карор топтиришга доир катор илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Шу билан бирга, талабаларнинг интеллектуал маданиятини ривожлантириш технологиясини такомиллаштириш, прагматик педагогиканинг устувор йуналишлари ва Fоялари асосида таълим олувчиларда илмий-инновацион фикрлашни шакллантириш меха-низмларини такомиллаштиришга алох,ида эътибор каратилмокда. Мазкур заруратдан келиб чикиб, таълим жараёнида талабалар-нинг интеллектуал маданиятини ривожланти-ришнинг дидактик тизимини такомиллаштириш, илмий дунёкарашни шакллантиришнинг педагогик-психологик, ёш ва гендер хусусият-ларини аниклаштириш долзарб ах,амият касб этади.

Илмий муаммонинг к,иск,ача мазмуни.

Хозирги замон педагогика фанида олиб борилаётган илмий тадкикотлар таълим олув-чиларнинг интеллектуал маданиятига оид турли назарий ёндашувлар, илмий концепция-лар, ёндашувлар, бах,с-мунозараларни илгари сурмокда. Чунончи, глобаллашув шароитида

1 Inncheon declaration/Education 2030: Towards inclusive and euitable quality education ang lifelong learning for all (Word Education Forum, 19-22 may 2015, Incheon, Republic of Korea)

инсон интеллектуал маданияти муаммолари-нинг педагогик жих,атларини тадкик килишда турли хил ёндашувлар уртасида тухтовсиз мунозара, илмий бах,с, тортишувлар олиб борилмокда. Инсон юксак интеллектуал мада-ниятга эга булиши учун аввало уз-узини тар-биялаши, ижтимоий куникмалар мазмунини билиши ва улардан самарали фойдаланиши, ички мах,орати, кобилиятини камолга етка-зиб боришини юкори даражада ташкил этиш зарур булади. Таълим жамият тараккиётини олFа силжитувчи куч ва воситадир. Миллат дунёкарашини шакллантириш, таълим-тарбия, ахлок, нормаларини вужудга келтириш, маъ-навий баркамол инсонни тарбиялашда таълим уз самарасини бермокда. Таълимнинг кучи ва унинг самарадорлиги юксак билимга эга булиш билан изох,ланади. Зеро, Узбекистон Респуб-ликаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидла-ганидек, «Фарзандларимизнинг кобилиятини руёбга чикаришга болаликдан эътибор бериб, уларнинг камолоти учун барча имкониятлари-мизни сафарбар этсак, юртимиздан яна куплаб Берунийлар, Ибн Синолар, Улугбеклар етишиб чикади»2. Айнан буюк боболаримизнинг илм-фан йулида босиб утган машаккатли х,аёт йули биз учун намуна булмоFи лозим. Илмий фао-лиятнинг маданий жих,атларини булFуси мута-хассисларда шакллантириш эса мамлакатимиз тараккиётини белгиловчи стратегик вазифа-лардан х,исобланади.

Шу уринда кайд этиш лозимки, инсон-нинг юксак интеллектуал маданияти унинг олдида турган мураккаб иктисодий, ижтимоий муаммоларнинг ечимини топишда ва тараккиёт давомида маънавий инкироздан олиб чикишда, х,атто илох,ий эътикодининг мустах,кам булишида мух,им роль уйнайди.

Мавзу буйича бошк,а олимлар илмий асар-лари к,иск,ача та^лили.

Интеллектуал маданиятнинг мазмуни, тузи-лиши, шаклланиш механизмларини тулик англамай туриб, талабалар интеллектуал мада-ниятининг мох,иятини тушуниб булмайди. Шу нуктаи назардан караганда, тадкикот мавзуи доирасидаги муаммоларни урганишда интеллектуал маданиятнинг мантикий-психологик

2 Мирзиёев Ш.М. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, х,аёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-том. - Т.: «Узбекистон», 2019. -76-б.

5

асослари, структуравий элементлари, интеллектуал жараёнларнинг бошка шакллари билан узаро алокадорлиги хамда узлуксиз таълимнинг унга таъсири билан боFлик маса-лалар жахон файласуф олимлар томони-дан тизимли тахлил килинган. Ушбу сохани урганган олимлар каторига Fарбда Г.Айзенк, А.Бине, Ф.Гальтон, В.Штерн, Л.Терстоун, Дж.Гилфорд, Р.Стернберг, Х.Гарднер1 ва МДХ давлатларидан О.Д.Шипунова2, А.Зиновьев3, Д.В.Митрофанов4, Г.А.Воронцов5ни киритиш мумкин.

Узбекистонлик олимлардан О.Окюлов6, М.Каландарова7, В.И.Андриянова8 каби тадки-котчилар интеллектуал маданият туFрисида алохида тадкикот олиб бормаган булсалар-да, лекин бадиий-фалсафий ва хукукий муаммо-ларига баFишланган изланишларда унинг тар-кибига оид жихатларни тилга оладилар. Интеллектуал маданиятнинг уч элементи, яъни интеллектуал-педагогик, ижтимоий-хукукий, маънавий-ахлокий жихатларини тавсифлайди. Биринчи элементга фан асосларини эгаллаш, шунингдек, шахсда интеллектуал кобилият ва малакаларни шакллантиришни киритади. Иккинчи жихат интеллектуал маданиятнинг ижтимоий-хукукий омиллари, учинчиси эса узлуксиз таълим объекти ва субъекти урта-сидаги диалектик алокадорликдан ташкил

1 Гарднер Х. Структура разума: теория множественного интеллекта. - М.: «Бизнес книга», 2007. -С. 512.

2 Шипунова О.Д. Интеллект и субъективность (социально-философский анализ): Дис. ... д-ра филос. наук. -Санкт-Петербург, 2004. -С. 354.

3 Зиновьев А. Высшее образование и логика интеллекта. // Alma mater, 2004, № 5. -С. 11-13.

4 Митрофанов Д.В. Особенности интеллектуальной культуры студентов. // Вестник Тамбовского университета. Серия Гуманитарные науки. Тамбов, 2016. Вып. 10 (162). -С. 14-19.

5 Воронцов Г.А. Культура интеллектуального труда как составляющая современного образования. // Ректор Вуза, 2011, №1. -С. 66-71.

6 Окюлов О. Интеллектуал салохиятни саклаб колишга каратилган чоралар. / Хукук: Ички ишлар вазир-лиги «Академия» илмий-назарий юридик журнал. - Т.: «Шарк», 2005, № 1. -С.1-4.

7 Каландарова М. Таълим жараёнида укувчиларни аклий-интеллектуал ривожлантиришнинг дидактик имкониятлари / «Uzluksiz ta'lim» ilmiy-uslubiy jurnal. - Т.: «Шарк», 2010. № 1. -С.15-17

8 Андриянова В.И. Интеллектуальное воспитание и обу-

чение учащихся. / «Халк таълими» илмий-методик жур-

нал. -Т., 2005, 1-сон. -С. 138-143.

топувчи интеллектуал фаолиятда миллий ва умуминсоний омилларнинг урнидир.

Талабаларнинг интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-педагогик, антропологик ва акмеологик масалалари юза-сидан О.Мусурмонова9, Ш.Шарипов10, Ш.Шод-монова11 илмий изланишлар олиб боришган.

Бу вазифани хал килишнинг маълум мурак-кабликлари мавжуд булиб, улар фан ва техно-логияларнинг ривожланиш даражаси билан таълим муассасалари битирувчиларининг интеллектуал ривожланиши даражаси урта-сидаги тафовут, яъни узилишдан иборат булиб, хозирда ушбу муаммо бир катор муаллифлар томонидан фаол мухокама килинмокда12.

Тадкикотчи У.Найссер талабалар интеллектуал маданиятининг мухим компоненти булган когнитив фаолликнинг билимларни эгаллаш, ташкиллаш ва фойдаланиш билан боFланган-лигини таърифлайди13. Дархакикат, бу таъриф мухим ахамиятга эга ва уни куллаб-кувватлаш мумкин. Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантириш муаммосини урганишда аклий ривожланишнинг диагностик метод-лари яратилиши янгича маъно касб этди.

Собик иттифок даврида чоп килинган ижтимоий-психологик мазмундаги адабиёт-ларда хам талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришни урганишга муайян маънода эътибор билан каралган. Тадкикотчи А.Г.Ананьев ва унинг сафдошлари талабалар интеллектуал маданиятининг мухим таркибий кисми булган ижодий тафаккур, Д.Б.Богоявленская интеллектуал фаоллик сохасида тадки-котлар олиб борган, А.А.Брудний эса интел-

9 Мусурмонова О. Юкори синф укувчилари маънавий маданиятини шакллантиришнинг педагогик асослари: Пед. фан.док. ...дисс. - Т., 1993. -364-б.

10 Шарипов Ш. Укувчилар касбий ижодкорлиги узвий-лигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти: Пед. фан. док. ... дис. автореф. - Т., 2012. -46-б.

11 Шодмонова Ш. Олий укув юрти талабаларида муста-киллик тафаккурини шакллантириш ва ривожлантириш (касб таълими йуналиши мисолида): Пед. фан. док. ...дисс. - Т., 2010. -340-б.

12 Вербицкий A.A. Противоречия образования и культуры. // «Психология образования: Проблемы и перспективы», М., 2004. -С. 17-22.

13 Найссера У., Хаймен А. Когнитивная психология. / Под редакцией У.Найссера, А.Хаймен. 2-е международное издание. - СПб, М.: «Олма-Пресс», 2005. -С. 640.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

6

лектуал маданиятнинг сифатий жих,атлари ва функцияларини тах,лил килган1.

Интеллектуал операцияларнинг функционал х,олати тарзида талабалар интеллектуал маданиятини урганиш билан тадкикотчилар А.В.Брушлинский, «сунъий интеллект» муам-моси билан О.К.Тихомиров, А.В.Войскунский, А.К,одиров, У.Керимов ва бошкалар шугул-ланган. Шунингдек, Л.С.Виготский, Д.Б.Элько-нин, В.В.Давидов ва бошкаларнинг асарларида аклий тараккиёт муаммолари куриб чикилган.

Россиялик рух,шунос Л.С.Виготскийнинг олий рух,ий функциялар шаклланишига нисба-тан маданий-тарихий ёндашуви - талабалар интеллектуал маданиятини социо-маданий х,одиса сифатида караб чикишга имкон беради2. Бу ёндашувда интеллектуал маданият феномени тажрибаларини рационал билиш, назорат килиш ва узлаштириш окибати сифатида таркиб топади.

Талабалар интеллектуал маданияти тарак-киёти инсоният ривожланиши, ижтимоий (илмий-техникавий) равнак таъсирида юз беради, конкретлашади. Интеллектуал маданият янги шаклларининг юзага келиши унинг тараккиётидаги узилиш, олдинги шакллар бардам топиши ва маданий меросни инкор этиш дегани эмас, албатта. Хар бир кейинги боскич унинг амалиёт, х,аёт синови тасдиFидан утган асл жих,атларини узида гавдалантиради.

Талабалар интеллектуал маданияти асосини дунёвий билимлар мажмуаси ташкил килади, улар билан интеллект уртасидаги алока диалектик жараён тарзида амал килади: билимлар, бир томондан, билиш фаолияти натижа-лари булса, бошка томондан, инсон фаолия-тининг узига хос куриниши тарзида интеллект-нинг, интеллектуал маданиятнинг ажралмас кисми саналади. «У ёки бу билимларни узлаштиришдаги х,ар кандай х,одиса, - деб ёзади профессор С.Л.Рубенштейн, - дарх,акикат

1 Старовойтенко Е.Б. Современная психология: формы интеллектуальной жизни. Учебное пособие для ВУЗов. -М.: Академический проект БЦ, 2001. -С. 544.

2 Выготский Л.С. Мышление и речь. Психологические

исследования. - М.: «Лабиринт» (Букинистика), 1996. -С. 416.

янги билимларни эгаллашда фикрлашнинг ботиний шартидир»3.

Жамиятнинг интеллектуал салох,иятини шакллантирувчи х,амда фан, техника ва техно-логиялар ривожланишини таъминловчи ижтимоий механизм таълим х,исобланади.

Бу билан боFлик х,олда олий мактаб фаоли-ятини ташкил килиш нафакат интеллектуал ва амалий тажрибани утказишдангина эмас, балки узига хос ижтимоий етуклик хусусиятла-рига, яъни шаклланган психологик маданият, баркарор гуманистик нуктаи назарга, ривож-ланган интеллектуал сифатларга эга булган, келажакда уз ишининг устаси булиб етишиши учун максадга йуналтириб ривожлантирилган шахсни тарбиялашдан иборат булиши керак.

Олий таълим муассасалари талабаларининг интеллектуал маданиятини ривожлантириш муаммоси билан боFликликда турли сох,а олимлари томонидан илмий изланишлар олиб борилган булса-да, бирок кадрлар тайёрлаш тизимини модернизациялаш шароитида тала-балар интеллектуал маданиятини ривожлан-тиришнинг ижтимоий-педагогик жих,атлари масаласи махсус тадкик этилмаган.

Мацоланинг илмий янгилиги.

Интеллектуал маданият булажак мутахас-сиснинг ривожланиш даражасини курсатади ва аник ташкил этилган билимлилик симбио-зини, мустакил фикрлаш кобилиятини, уз фао-лиятининг устувор йуналишларини ажрата олиш лаёкатини, шунингдек укиш ва янги билимларни эгаллаш истаги, уларни бах,олаш ва тартибга солиш, х,ар кандай вазифага ижо-дий ёндашиш ва аник йуналтирилган максадга мувофик равишда вазиятга кура ^аракат килиб, уз режасини амалга оширишни ифода-лайди. Талабалар интеллектуал маданияти иккита, яъни аксиологик ва фаолиятга оид асосни ажратишдан иборат. Мазкур маколада талабалар интеллектуал маданиятининг асо-сий, бир-бирига боFлик тизимли таркибий кисмлари эх,тиёжга оид-асосланган, когнитив, ташкилий-фаолиятга оид ва эргономик жих,ат-лари тадкик этилган.

Тадцицотнинг объекти булиб олий таълим тизими талабаларида интеллектуал мадани-

3 Вестник новой литературы: Независимый литературный журнал, № 3, 1991. - СПб. «Новая литература», 1991. -С. 304.

7

ятни ривожлантириш жараёнининг ижтимоий-педагогик жихатлари белгиланди.

Тадцицотни олиб боришда муаммога доир сиёсий, фалсафий, социологик, психологик, педагогик адабиётларни киёсий-танкидий урганиш ва тахлил этиш усулларидан фойда-ланилган.

Натижалар ва амалий мисоллар.

Булажак мутахассиснинг интеллектуал маданиятини ривожлантириш хам илмий-назарий, хам амалий даражадаги муаммо булиб, бу ишлаб чикариш ва инсон фаолияти-нинг бошка сохаларида пухта билимли интел-лектул ходимларга эхтиёжи баландлиги билан боFлик. Замонавий жамият ностандарт вази-ятларда мустакил ва масъулиятни уз зимма-сига олган холда карор кабул килишга кодир, уз малакасини доимий устиришга эхтиёж сезувчи, яъни фаол ва ташаббускор фука-роларга, узини ривожлантириб боришга тайёр ва уртача имкониятлар чегараларини доимий бартараф килишга тайёр, юксак интеллектуал-ижодий салохиятга эга булган билимдон одамларга мухтож. Бу интеллектни сифатий ривожлантириш буйича аник максадга йунал-тирилган фаолият олиб боришни талаб килади, у интеллектуал маданият феноменида намоён булади.

Оддий билимлар тизимини узлаштиришда инсонда юксак билимларни узлаштиришнинг предметга хос мантикийлигини гавдаланти-риб, мантикан изчил тафаккур шаклланади.

Талабанинг интеллектуал маданияти булажак мутахассиснинг ривожланиш даражасини курсатади ва билимлиликнинг аник ташкил-ланган симбиози, мустакил фикрлаши, уз фао-лиятининг энг мухим йуналишини ажрата олиши, шунингдек укиб-урганиши, янги билимларни эгаллашга булган истаги, уларга бахо бериш ва тартибга солиши, хар кандай топширикка ижодий ёндашиши, вазиятга караб олдига куйган аник максадларига эри-шишидан иборат.

Талабаларнинг интеллектуал маданиятини тадкик этишда «Талабаларда интеллектуал маданиятни инновацион усулда ривожланти-риш технологияси («Фалсафа» (этика, эстетика, мантик) фани мисолида)» деб номланган тадкикот утказилди. Унда Кукон давлат педагогика институти, ФарFона, Андижон ва

Наманган давлат университетларининг Ижти-моий-гуманитар, иктисодий, аник ва табиий фан йуналишларининг 2-3-боскичда тахсил олувчи 785 талабаси иштирок этди. Мазкур тажриба-синов ишлари 2018-2019 йиллар давомида утказилди. Изланишни утказишда суровнома, интервью ва анкета усулларидан фойдаланилди. Олинган тахлиллар шуни курсатдики, талабаларнинг илм-фан билан шуFулланиши илмий-тадкикот билан 1^ул-ланишга нисбатан аксиологик муносабатни талаб килувчи интеллектуал маданиятга нисбатан билим ва куникмалари дастлаб 48% булган булса, бевосита «Фалсафа» (Этика, эстетика, мантик) фани доирасида «Интеллектуал маданият асослари» деб номланган мини дарсларни утказиш натижасида уларда бу курсаткич 94%га ошди.

Биз талабаларнинг интеллектуал маданияти мохияти ва тузилишининг таркибий кисм-ларини ишлаб чикишда шахсга оид ёндашиш Fоялари, инсоннинг интеллектуал маданиятини шахснинг мохиятга оид кучга эришишга йуналтирилганлик сифатида ва инсон имкони-ятларини юзага чикариш концепцияси, кобилиятларни ижодий татбик килишга тая-намиз.

Талабанинг интеллектуал маданияти тузи-лишига доир утказилган тахлил асосида биз куйидаги узаро боFликлик таркибий кисмни ажратиб курсатдик:

1) эхтиёжга оид мотивацион таркибий кисм талаба шахсининг бирор максадга каратилганлиги, унинг кизикиш ва билишга оид доминанти доираси, турли даражадаги интенсивлик ва самарадорликда интеллектуал истакларини амалга оширишга имкон берувчи кадриятлар тизимини белгилайди;

2) когнитив таркибий кисм талабанинг интеллектуал кобилияти сифати ва фикрлаш маданиятининг алохида томонларининг шакл-ланганлигини аниклайди: билиш жараёнининг ривожланганлиги, тахлил (анализ) ва синтез килиш, тоифалаш (категоризация), умумлаш-тириш ва классификациялаш, яъни маълумот-лар окимида йуналиши ва уларни кайта ишлашни узига хос хусусиятларини аниклай олиш кобилиятида намоён булади;

3) ташкилий-фаолиятга оид таркибий кисм тадкикотчилик ва ижодий фаолиятни ташкил-лаш усулларини эгаллаганлигини, натижала-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

рини кайд килиш ва расмийлаштиришни билиши, нуткининг сифати ва интеллектуал ютуклар мох,иятини баён килиш кобилияти, уз нуктаи назарини асослай олиши, узини назо-рат килиш ва интеллектуал фаолиятини узи бах,олай олиш куникмаларининг эгаллаган-лиги, мустакил укиб билим орттиришга тайёр-лигини белгилайди;

4) эргономик таркибий кисм интеллектуал фаолиятни окилона ташкил килишдаги, уз кучларини туFри таксимлаш ва каттик чар-чашнинг олдини олишдаги, интеллектуал мех,натни ташкил килишга эргономик талаб-ларни куйишдаги, аклий фаолиятнинг эстетик томонида акс этиши мумкин булган натижа-ларга кам сарф килиб катта натижаларга эри-шишдаги билим ва малакаларининг мавжуд-лигини белгилайди.

Хулоса ва тавсиялар.

Талабанинг интеллектуал маданиятини шакллантириш олий таълим муассасасида пухта уйланган ва аник максадга йуналти-рилган фаолиятни ташкиллашни талаб килади, бунда олий таълим муассасалари битирувчи-мутахассислар интеллектуал маданиятини юкори даражада ривожлантиришда куйидаги-ларга эътибор каратиш талаб этилади:

1. Фикрлашнинг синергетик тафаккур услуби ва фалсафий-антропологик ёндашув тамойиллари асосида талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг куйидаги функциялари аниклаштирилди: таълимий -талабалар куз унгида табиат ва жамиятга хос булган вокеа-х,одисаларнинг тулик намоён булиши; тарбиявий - эгалланган нуктаи назар-лар, карашлар, эътикодлар мажмуи, ахлокий сифатларни узлаштириш; ривожлантирувчи -тафаккурнинг фаоллашувини таъминлаб, тала-баларни ижодкорлик, мойиллик, х,одисалар ва х,аракатларни узаро алокадорликда урганишга йуналтириш; ташкилий - инсон амалий фао-лиятида эътикоднинг дастлабки мавкеини эгаллаши; башоратловчи - табиат ва жамиятга хос билимлар ва конуниятларга таяниш оркали вокеликни тасаввур этиш.

2. Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантириш куйидаги учта таркибий кисмдан иборат: интеллектуал, х,иссий-

ихтиёрий х,амда амалий х,аракатли фаолият тажрибаси. Мазкур таркибий кисмлардан интеллектуал ва х,иссий-эмоционал компонент мух,им ах,амиятга эга булиб, таълимнинг ахбо-ротлашуви шароитида виртуал дунёкараш ва виртуал реалликни х,исобга олишни талаб этади.

3. Виртуал дунёкараш мураккаб ижтимоий феномен сифатида истикболли ривожланиш-нинг мух,им омили булиб хизмат килади. Тала-баларнинг интернет тармоFи оркали, интер-фаол дастурий воситалар асосида илмий ахбо-ротлар билан мунтазам танишиб бориши уларнинг виртуал дунёкараш малакасини эгаллашини такозо этади. Виртуал реаллик х,одисаси фан ва техниканинг ривожланиши билан узвий боFлик булиб, ижтимоий-табиий тизимларнинг баркарор ривожланиши, бугунги кунда ва келажакда х,аёт сифатини яхшилаш жараёни сифатида талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришнинг мух,им омили булиб хизмат килади.

4. Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришга йуналтирилган укув-билув жараёни узининг муайян боскичларига эга булиб, бу боскичларда эгалланган амалий тажрибалар, назарий билимлар ва мантикий фикрлаш даражаларига таянган х,олда уларнинг илмий дунёкарашларини шаклланти-ришга йуналтирилган дидактик тизим такдим килинади. Талабаларда шаклланган интеллектуал маданиятнинг х,ар бир муайян даражаси узининг аник белгиларига эга булиб, улар таълим олувчилар илмий дунёкарашининг мунтазам тарзда бир боскичдан иккинчисига утиб узлуксиз ривожланишини таъминлайди.

5. Талабалар интеллектуал фаолиятини ташкил этиш жараёнига профессор-укитув-чининг технологик жих,атдан ёндашиши мух,имдир. Тадкикот натижалари асосида талабаларда тадкикотчилик куникмаларини шакллантиришда ихтирочилик вазифаларини ^ал этиш назарияси ва алгоритмини ижти-моий-гуманитар х,амда табиий-илмий фан-ларни укитишда куллаш му^им а^амиятга эга. Айникса, дарс ва мустакил таълим жараёнида талабаларнинг изланишли-тадкикий фаолиятини ривожлантиришга йуналтирилган интер-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

8

9

фаол методлардан фойдаланиш мак,садга мувофик,.

6. Талабаларнинг интеллектуал мадания-тини ривожлантириш жараёнида уларнинг иктидори ва кобилиятини узлуксиз ривожлан-тириб бориш максадида фан, технология, мух,андислик, санъат, математика фанларини

чукур урганишга асосланган (STEAM) усулини жорий этиш зарур.

7. Талабалар интеллектуал маданиятини ривожлантиришда укитувчининг касбий нук,-таи назари мухим урин тутиб, малака ошириш курслари укув режасига «Интеллектуал мада-ният ва илмий-ижодий масъулият» укув моду-лини киритиш максадга мувофик.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-том. - Т.: «Узбекистон», 2019. -76-б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Inncheon declaration / Education 2030: Towards inclusive and euitable quality education ang lifelong learning for all (Word Education Forum, 19-22 may 2015, Incheon, Republic of Korea)

3. Вербицкий A.A. Противоречия образования и культуры. // Психология образования: Проблемы и перспективы. М., 2004. -С. 17-22.

4. Найссера У., Хаймен А. Когнитивная психология. Под редакцией У.Найс-сера, А.Хаймен. 2-е международное издание. - СПб, М.: «Олма-Пресс», 2005.

5. Старовойтенко Е.Б. Современная психология: формы интеллектуальной жизни Учебное пособие для ВУЗов. - М.: Академический проект БЦ, 2001. -С. 544.

6. Выготский Л.С. Мышление и речь. Психологические исследования. - М.: «Лабиринт» (Букинистика), 1996. -С. 416.

7. Библер В.С. Век просвещения и критика способности суждения. Дидро и Кант. -М.: «Русское феноменологическое общество», 1997. -С. 46.

8. Вестник новой литературы: Независимый литературный журнал, 1991, № 3. - СПб. «Новая литература», 1991. -С. 304.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.