Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ПАРАМЕТРЛАРИ'

ЎҚУВЧИЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ПАРАМЕТРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
89
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коммуникатив компетенция / ўқув материаллари / дидаткик шарт-шароитлари / ўқув топшриқлари / мулоқот матнлари / шеърий асарлар / иллюстарциялар / мутолаа.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Р.Г.Сафарова

Ушбу мақолада ўқувчиларнинг коммуникатив компетенциясини шаклланишининг дидактик имкониятлари, педагогик шарт-шароитлари, воситалари, усул ва методлари ҳақида фикр юритилган. Шунингдек ўқувчиларда коммуникатив компетенцияни шакллантиришда ўқув материаллари, савол ва топшириқлар ўқув ишларининг аҳамияти очиб берилган. Мақола педагогик жамоатчилик, тадқиқотчилар ва талабалар учун назарий-амалий маълумот беришга йўналтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ПАРАМЕТРЛАРИ»

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

УЦУВЧИЛАРДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

ПАРАМЕТРЛАРИ Р.Г.Сафарова

УзПФИТИ "Узлуксиз таълим педагогикаси ва психологияси" булими бошлиги, педагогика фанлари доктори, профессор https://doi.org/10.5281/zenodo.7991672

Аннотация. Ушбу мацолада уцувчиларнинг коммуникатив компетенциясини шаклланишининг дидактик имкониятлари, педагогик шарт-шароитлари, воситалари, усул ва методлари %ацида фикр юритилган. Шунингдек уцувчиларда коммуникатив компетенцияни шакллантиришда уцув материаллари, савол ва топширицлар уцув ишларининг а%амияти очиб берилган. Мацола педагогик жамоатчилик, тадцицотчилар ва талабалар учун назарий-амалий маълумот беришга йуналтирилган.

Калит сузлар: коммуникатив компетенция, уцув материаллари, дидаткик шарт-шароитлари, уцув топшрицлари, мулоцот матнлари, шеърий асарлар, иллюстарциялар, мутолаа.

Агар муайян миллатнинг биргина вакили хам она тилида сузлашиш атрофдагилар билан мулоцот урнатишда давом эттирган такдирида хам миллатнинг ва мазкур тилда сузлашувчиларнинг бардавомлиги таъминланади. Бугунги кунга келиб мамлакатимизда узбек тилида мулокот килувчилар сони уттиз миллиондан ортикни ташкил этмокда. Узбекистон Республикаси хукумати она тили ва давлат тили сифатида узбек тилининг равнаки унинг софлигини саклаш сохасида тинмай гамхурлик килмокда. Шунга кура она тили таълимининг педагогик-методик асослари ривожлантирилиши, жамият аъзолари, айникса, ёш авлоднинг суз бойлиги нутк ва коммуникатив маданиятини ривожлантириш хар качонгидан хам долзарблашмокда. Мулокотнинг ижтимоий, ахлокий аспектлари коммуникациянинг сифатини таъминлашда алохида педагогик ахамиятга эга. Тил оркали амалга ошадиган хар кандай коммуникация шахснинг мантикий фикрлаши асосида амалга ошади. Инсонлар узлари ва атрофдагиларнинг муомаласидан рагбатланадилар ва хафа буладилар. Коммуникация жараёнида жамият аъзолари бир бирларининг фикрлари, нуктаи назарларини киёслайдилар муомала маданияти меъёрларини узлаштирадилар ва мулокотдошларининг муомаласидан ибрат оладилар. Бир бирларининг фкирлари, узаро муносабатларини кузатиб аник хулосалар чикарадилар. Инсонлар хар доим коммуникация жараёнида уз узларини тарбиялашга муваффак булганлар. Улар узларининг мустакил, фикрлари хулосаларига таянган холда коммуникация меъёрларини узлаштирадилар. Яхши муомала ибратли хулк-атвор хар доим жамият аъзолари орасида таргиб килинади. У коммуникациянинг энг самарали воситаси хисобланади. Укувчи ёшларда мулокот маданиятини шакллантириш учун биринчи навбатда уларнинг суз бойлигини ошириш, суз маъноларини англаш имкониятларини кенгайтириш, тил оркали алока урнатишга оид нуткий фаолиятини ривожлантириш талаб килинади. Таълим муассасаларида махсулдор, ижодий изланишга асосланган методлар воситасида укувчиларда мулокот маданиятини шакллантириш имкониятлари кенгайтирилади. Укувчилар она тили, адабиёт дарсларида турли укув операциялари ёрдамида нутк меъёрларини узлаштирадилар. Тахлил мутолаа килиш, умумлаштириш, фаразларни илгари суриш вокеа-ходисаларнинг мантикини англаган холда асослаш далилларга таяниб аник хулосалар чикариш, нуткий вазиятларни

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

моделлаштириш, аник хукмлар чикариш, гаплар ва ибораларни конструкциялаш, турли мулокот матнларини яратиш каби укув харакатларини бажариш жараёнларида укувчиларда коммуникатив компетенция жадал ривожланади. Укувчиларни танкидий хамда мантикий фикрлашга ургатиш учун дастлаб уларнинг суз бойлиги суз маъноларини англаш ва изохлаш куникмаларини ривожлантириш талаб этилади. Бунинг учун укувчиларда тил бирликларини узлаштириш мотивлари шакллантирилади. Укувчиларнинг суз устида ишлаш, мантикий фикрлаш куникмаларини мунтазам рефлексиялаш хам уларда коммуникатив компетенцияни шакллантиришда мухим ахамиятга эга. Укувчиларда мустакил фикрлаш куникмаларини ривожлантириш максадида уларда аналитик тахлилий куникмаларни ривожлантиришга алохида эътибор каратиш талаб этилади. Бунинг учун укув дастурлари ва дарсликларнинг мазмунини укувчиларнинг мантикий фикрлаш хамда суз маънолари устида ишлаш куникмаларини тизимли тарзда ривожлантиришга хизмат киладиган матнлар, топшириклар ва прагматик топшириклар билан бойитиш алохида ахамият касб этмокда. Таълим мазмунини компетенцияли ёндашувга асосланган холда такомиллаштириш унда ижодий топшириклар хажмини купайтириш алохида методик ахамият касб этади. Чунки укувчиларнинг калбида ёшликдан бошлаб узбек тили ва узбек халки унинг маданий бойликларига мухаббат уйготиш оркали коммуникатив компетенцияларини шакллантириш талаб этилмокда. Маълумки она тили миллий маданий дунёкарашни шакллантиришда мухим ахамиятга эга. Мазкур ишни муваффвкиятли амалга ошириш учун эса укувчилар олдига уларнинг суз бойлигини ривожлантиришга хизмат киладиган аник топшириклар куйиш она тилига оид билимларини алохида эътибор каратилмокда. Она тили дарсларида укувчиларга такдим этиладиган илмий ахборотлар матнлар, топшириклар ва нутк одобига оид укув матнларини уз ичига олади. Она тили дарсларида укувчилар олдига укув жараёнисавмарадорлигини хизмат виладиган укув материалларини куйиш, уларнинг миллий маданий дунёкараши, суз бойлиги, коммуникатив комптенцияларини ривожлантиришни таъминлайди. Бундай топширикар укувчиларнинг она тилига оид билимларини фаоллаштиришга хизмат килади. Укувчилар олдиган уларни мантикий мулохаза килишга ундайдиган савол ва топшириклар куйиш алохида ахамиятга эга.

Укувчиларнинг она тилидан узлаштирган билимларини фаоллаштиришда прагматик топшириклар алохида ахдмиятга эга. Она тили таълими натижаларининг укувчилар коммуникатив компетенциясини ривожлантирувчи характер касб этишини таъминлаш учун прагматик топширикларнинг дидактик ахамияти бекиёс. Мазмкур топшириклар укувчиларнинг лингвисьтик хамда умумммданий билим, куникма, малакалари хамда умуммаданий дуёкарашини бойитишга хизмат килади. Топшириклар укувчилар томонидан узлаштилган нутикий хамда лингвистик билимларни фаоллаштирувчи асосий манба хисобланади.

Укувчилар нутк маданиятига оид билимларни асосан дарсда урганиш билан бир каторда оилада хамда мустакил билим олиш жараёнида хам узлаштирадилар. Зарур ахборотлар ва лингвистик кадриятларни хам фаоллаштиришга эришилади. Бунинг учун укувчилар мустакил укиб урганиш, бадиий асарлари, курган кинофильмлари, сахна намуналари, тинглаган куй, кушиклари, томоша килган тасвирий санъат намуналарини шархлаб улар асосида синфдошлари ва катталар билан мулокотга киришадилар. Асосий

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

лингвистик билимлар, тушунчалар ва ахборотларни ажратиш куникмасига эга булишлари зарур хисобланади. Бунинг учун укувчиларнинг нутк маданиятига оид билимларини бойитиш бадиий асарларини укиб урганиш уларнинг тил хусусиятларини англаш тизимли характер касб этишини таъминлаш лозим. Х,ар бир укувчининг мулокотга киришиши учун зарур суз захирасига эга булиши укув жараёнида амалга ошади. Она тилини урганиш жараёнини маданиятшунослик ёндашуви асосида ташкил этилиши таълим олувчиларнинг коммуникатив компетенциясини шакллантиришга маълум даражада хизмат килади.

Укувчиларнинг суз бойлигини ривожлантиришда китобхонлик мухим ахамият касб этади. Ранг-баранг эртаклар, достонлар, болалар адабиёти намуналари, уларга ишланган расмлар, иллюстрациялар ёрдамида укувчиларда коммуникатив маданият таркиб топади. Нуткий кадриятлар узбек халкининг тарихи, характерли хусусиятлари, урф-одат ва анъаналари хакида аник билим ва тасаввурларга эга буладилар. Укувчиларда коммуникатив компетенцияни муваффакиятли шакллантириш, мутолаа маданиятини ривожлантириш оркали амалга ошади. Бунинг учун тавсия килинаётган тарихий жараёнидаги хикоя ва киссалар ёрдамида укувчилар узбек халки тарихида учмас из колдирган мутафаккирлар, халк кахрамонларининг фаолияти, жасорати улар таянган кадриятлар хакидаги асарларни укиш тавсия килинади. Натижада укувчилар катта суз захирасига эга буладилар.

Укувчиларни мактаб таълимининг илк давридан бошлаб мустакил фикрлаб тил бойлиикларини урганиша оид амалий фаолиятни амалга ошириши учун уларда лингвистик топширикларни бажаришга нисбатан кизикиш, рагбат ва мойиллик уйготиш талаб этилади. Суз маъноларини англаган холда уларни куллашга укувчиларга ургатиш оркали уларда коммуникатив компетенцияни шакллантириш самарадорлигини оширади. Суз маъноларини англамаган холда матн укиш уни тушунмасликка олиб келади.

Укувчи томонидан кулланиладиган сузнинг уз урнида изохлаган холда уларга тушунтириш, суз устида ишлашга укувчиларни ургатишга асос булади. Укувчиларнинг нукт фаолиятини устиришда суз маънолари устида ишлаш алохида ахамиятга эга. Она тили ва адабиёт фани укитувчилари, биринчи навбатда укувчиларда лингвистик топширикларни бажаришга нисбатан рагбат хосил килишлари керак. Шу билан бир каторда укувчиларда боскичма боскич шахслараро муносабат, мулокот ва диалогга киришиш тажрибасини шакллантириш хам мухим ахамиятга эга. Укитувчи укувчиларнинг мустакил фикрлаш куникмаларини ривожлантириш, суз бойлигини ошириш траекториясига эга булиши лозим. Бунинг учун укитувчилар хар бир укувчининг суз маъноларини узлаштирганлик даражаси ва ривожланиш маромини аник тасаввур кила олиши талаб этилади.

Укувчиларда коммуникатив компетенцияни шакллантиришда педагогик жихатдан мухим ахамиятга эга булган холатлардан яна бири оилада ота-оналар билан мулокот маданиятининг самарали шаклланишида хамкорлик килишдан иборат. Шуни алохида таъкидлаш керакки укувчиларда коммуниктив компетенцияни шакллантириш учун уларда дастлаб укув модулларини шакллантириш талаб этилади. Укувчиларда узининг коммуникатив компетенциясини намоён килиш мотивларини муваффакиятли шакллантириш учун уларнинг атрофдагилари билан мулокот килинишини таъминлаш талаб этилади.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

Укувчиларда коммуникатив компетенцияни шакллантиришда ишонтириш, тушунтириш, зарур лингвистик маълумотларни уларга такдим этиш, нуткий компетенциянинг шаклланиши учун кулай дидактик вазиятлар яратиш, укувчиларнинг диккатини фаоллаштириш каби усул ва методлардан самарали фойдалана олишлари керак. Умумий урта таълим боскичида укувчиларда коммуникатив компетенцияни шакллантириш учун улар билан кизикарли мавзуларда эвристик сухбатлар утказиш, вербал хамда визуал характердаги дидактик воситалардан фойдаланиш учун кулай шарт-шароитлар яратиш, ижодий топширикларни мустакил бажаришларига кумаклашиш, китобхонлик дакикаларни мунтазам ташкил этиш, мутолаа вазиятлари, суз маънолари устида ишлаш имкониятларини кенгайтириш талаб этилади. Укувчиларнинг образли хамда мантикий тафаккурини ривожлантиришга хизмат киладиган дидактик материаллар хамда иккиламчи дидактик лойихалардан самарали фойдаланиш такозо килинмокда. Укувчиларда синфдошлари билан мулокот килиш бир бирларининг фикрларини киёслшаш куинкмасини шакллантириш хам алохида педагогик ахамиятга эга. Укувчилар бир бирларининг ёзма ишларини назорат килиш ва бахолаш жараёнида хам нутк меъёрларини узлаштирадилар камчиликларини аниклаб тузатиш йулларини изланишга одатланадилар. Укувчиларга уз фикрларини далиллар ёрдамида асослаш куникмасини шакллантириш хам коммуникатив компетенциянинг шаклланишида алохида ахамият касб этади.

Она тили укитувчиларининг педагогик фаолиятдаги мухим жихатларидан бири укувчиларни интеллектуал ривожлантириш, уларни мантикий фикрлаш имкониятларини кенгайтириш дастурига эга булишларидир. Укувчиларнинг интеллектуал фаоллигини куллаб-кувватлаш ва рагбатлантириш уларнинг коммуникатив компетенциясини ривожлантиришда мухим ахамият касб этади. Укувчиларнинг коммуникатив компетенциясини самарали шакллантиришнинг воситалари, шакллари, усул ва методларини инновацион дидактик инструментарий билан уйгунлаштириш талаб этилмокда. Укувчиларда коммуникатив компетнциясини шакллантириш максадида маданий, бадиий моделлар, уларнинг лингвистик билимдонлиги ва ахлокий тараккиётига хизмат килиши лозим. Бундай моделлар укувчиларда санъат ва адабиётга оид маълумотлар хамда билимларни узлаштириш мотивациясини хосил килади.

Она тили ва адабиёт укитувчилари укувчиларга бадиий эстетик мазмундаги укув материаллари хамда маданий моделларни такдим этиш, уларни тахлил килиш мазкур асарлар ёрдамида укувчиларнинг суз бойлиги матн устида ишлаш куникмларини ривожлантиришга харакат килишлари мухим педагогик ахамиятга эга. Чунки, бадиий асарлар укувчиларнинг суз бойлиги, бадиий диди, рухиятига самарали таъсир курсатиш имкониятига эга. Шу билан бир каторда уларнинг коммуникатив компетенциясини ривожлантириб лингвистик билимлари ва тасаввурлари муомала одоби, эстетик дидини бойитиша хизмат килади. Шеърлар, иллюстрациялар куй ва кушикларнинг матн, тасвирий санъат намуналари турли манзараларнинг тасвири, музейдаги экспонантлар хакидаги хикоялар хам укувчиларнинг тасаввурларини кенгайтириб, суз бойлигини оширади ва коммуникатив компетенциясини ривожлантиришга хизмат килади.

Компетенциявий ёндашувни куллаш натижасида укувчиларда лингвистик билимлар ва мулокот вазиятларига нисбатан ижобий мотивация хосил булади. Натижада укувчиларнинг шеърий асарлар тасвирий санъат намуналарини изохлаш, улар устида

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

фикрлаш, улар асосида эсселар яратиш куникмалари такомиллашади. Укувчиларда креатив фаолликни шакллантириш оркали хам уларда коммуникатив компетенцияни самарали шакллантириш мумкин. Укувчилар, биринчи навбатда узларининг огзаки хамда ёзма нуткларини ривожлантиришлари, мулокотнинг ахамиятини англаб етишлари лозим. Бунинг учун укитувчилар махсулдор (продуктив), креатив, эвристик, рефлексив характердаги топширикларни танлашлари максадга мувофик. Укитувчилар укувчиларнинг махсулдор нуткий фаолиятни амалга ошириш тажрибасини эгаллашлари алохида эътибор каратишлари керак. Бунинг учун укувчиларнинг эмоционал, когнитив, иродавий, мотивацион, мохиятли - операцион хамда ижтимоий билимдонлик сохаларини тизимли тарзда ривожлантиришга эътибор каратишлари талаб этилади.

REFERENCES

1. Ibragimov, X., & Sh, A. (2008). Pedagogika nazariyasi (darslik). T.: Fan va texnologiya, 288.

2. Ибраимов, Х. И. (2018). Креативность как одна из характеристик личности будущего педагога. Наука, образование и культура, (3 (27)), 44-46.

3. Хонимкулова, М. Х. К., & Ибраимов, Х. И. (2018). Необходимость изучения иностранных языков: теория и практика. Вопросы науки и образования, (27 (39)), 8083.

4. Ibragimovich, I. K. (2020). Theoretical and methodological basis of quality control and evaluation of education in higher education system. International journal of discourse on innovation, integration and education, 1, 6-15.

5. Ибраимов, Х. И. (2019). Теоретические аспекты социально-психологической адаптации студентов-первокурсников к обучению в вузе. Вопросы науки и образования, (26 (75)), 12-16.

6. Ибраимов, Х. И. (2018). Коммуникативная компетентность как механизм профессионального саморазвития будущего педагога. Проблемы педагогики, (2 (34)), 7-10.

7. Ibragimov, X., & Abdullaeva, S. H. (2008). Theory of pedagogy. Science and Technology.

8. Ибрагимов, Х. И. (2020). Организация самостоятельной работы студентов в условиях цифровизации вузовского образования. Наука и образование сегодня, (7 (54)), 74-75.

9. Ibragimovich, X. I. (2021). O 'ZBEKISTON OLIY TA'LIM TIZIMIDA KREDIT-MODUL TEXNOLOGIYALARINI QO 'LLASHNING O 'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 209-214.

10. Ibragimov, X. I., Yo'ldoshev, U. A., & Bobomirzayev, X. (2009). " Pedagogik Psixologiya" O'quv qo'llanma. O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashiriyoti Toshkent.

11. Ибраимов, Х. И. (2019). Педагогические и психологические особенности обучения взрослых. Academy, (10 (49)), 39-41.

12. Атауллаев, Ф. Ф. У., & Ибраимов, Х. И. (2019). Понятие профессионально-коммуникативной компетентности будущих учителей в психолого-педагогических исследованиях. Вопросы науки и образования, (1 (42)), 70-74.

13. Ibragimovich, I. K. (2018). Intensive methods of teaching foreign languages at university. Вопросы науки и образования, (27 (39)), 78-80.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

14. Ibragimovich, I. K., Kholboevna, I. F., Amrilloevich, I. A., & Rakhmonovich, U. S. (2021). PEDAGOGICAL ABILITIES OF A TEACHER, STRUCTURE AND

DEVELOPMENT. (48(12).

15. Ибрагимов, Х. И. (2021). ПЕДАГОГИКА И ВОСПИТАНИЕ. Экономика и социум, (1-1 (80)), 608-611.

16. Ibragimov, X. I., & Salimova, Z. K. (2021). Relevance of english language science and teaching structure. ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH, 70(4), 883887.

17. Ibragimov, X. I., & Salimova, Z. K. (2021). Intensive in teaching english characteristics of application of methods. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(4), 1588-1594.

18. Rahmanovich, O. A., Yusufovich, E. H., Dilshodqizi, S. S., Almasovna, S. A., & Ibragimovich, H. I. (2020). Linguistic features of compound words in english and Uzbek languages. European Journal of Molecular and Clinical Medicine, 7(2), 925-932.

19. Bahtiyorova, F. Н. USING FOLK LITERATURE IN THE PRIMARY ENGLISH AS A FOREIGN LANGUAGE CLASSROOMS.

20. Ибраимов, Х. И. (2018). НЕЙРОПЕДАГОГИКА КАК НОВОЕ ПРИКЛАДНОЕ НАПРАВЛЕНИЕ В ПЕДАГОГИКЕ. In INTERNATIONAL SCIENTIFIC REVIEW OF THE PROBLEMS OF PHILISOPHY, PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY (pp. 6-10).

21. Ibragimovich, I. H., & Ghazzali, I. Increasing the Classical Activity of Future Teachers as a Pedagogical and Psychological Problem. JournalNX, 98-102.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.