Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ЖАРАЁНЛАРИДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНЛАРИДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
69
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Компетенция” / “коммуникатив компетенция” / “социомаданий компетенция” / “фразеологик компетенция” / “лингвистик компетенция”. / "Competence" / "communicative competence" / "sociocultural competence" / "phraseological competence" / "linguistic competence".

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мамаджанова, Нозима Адхамовна

Ушбу мақола талим жараёнларида коммуникатив компетенциянинг ўзига хос хусусиятларини таҳлил қилади. Коммуникатив компетенция шахсни яхлит ҳолда ёки унинг муайян хусусиятларини тавсифлайди. Шунингдек, компетенция иқтидорнинг муҳим омили сифатида акс этади. Қолаверса, зеҳни ўткирликни белгилаб беради. Мазкур тушунчани кўплаб нуқтаи назарларга асосланган талқинлари мавжуд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF COMMUNICATIVE COMPETENCE IN EDUCATIONAL PROCESSES

This article analyzes the specific characteristics of communicative competence in educational processes. Communicative competence describes a person as a whole or his specific characteristics. Also, competence is reflected as an important factor of talent. In addition, it determines mental sharpness. There are interpretations of this concept based on many points of view.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ЖАРАЁНЛАРИДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНЛАРИДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Мамаджанова Нозима Адхамовна

Наманган давлат университети Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD in English) Тел:+998913601484

Ушбу мацола талим жараёнларида коммуникатив компетенциянинг узига хос хусусиятларини таулил цилади. Коммуникатив компетенция шахсни яхлит уолда ёки унинг муайян хусусиятларини тавсифлайди. Шунингдек, компетенция ицтидорнинг мууим омили сифатида акс этади. Колаверса, зеуни уткирликни белгилаб беради. Мазкур тушунчани куплаб нуцтаи назарларга асосланган талцинлари мавжуд.

Калит сузлар:. "Компетенция", "коммуникатив компетенция", "социомаданий компетенция", "фразеологик компетенция", "лингвистик компетенция".

This article analyzes the specific characteristics of communicative competence in educational processes. Communicative competence describes a person as a whole or his specific characteristics. Also, competence is reflected as an important factor of talent. In addition, it determines mental sharpness. There are interpretations of this concept based on many points of view.

Keywords:. "Competence", "communicative competence", "sociocultural competence", "phraseological competence", "linguistic competence".

XXI асрда дунёнинг ривожланган давлатларида таълим мазмунини модернизация килишнинг асосий йуналишларидан бири сифатида таълимда коммуникатив ёндашувни жорий этиш масаласига асосий эътибор каратилмокда. Коммуникатив ёндашув укувчиларнинг мактабда олган билим, куникма ва малакаларини хдёти давомида ижтимоий хдмда турли вазиятларда амалий куллай олиш лаёкатини англатади.

Укувчи тил коидасини яхши узлаштириб олган булсада, бирок чет тилда гапириш, уз фикрини сухбатдоши эътиборига эркин хдвола килиш малакаси етишмаслиги мумкин. Бу жараёнда тил урганувчиларнинг факат лисоний

e-mail : mamadjanovanozima@gmail. com AННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(3), March, 2023

салохиятини шакллантириш эмас, балки мулокот компетенциясини шакллантириш максадга мувофикдир.

Укув материалида келтирилган ахборот укувчиларга турли дидактик уйинлар воситасида шакллантирилса, улар ушбу жараёнга холисона муносабати, дунёкараши, уз фикрини эркин билдириши ва турли кутилмаган вазиятларда узини бошкара олиши, ушбу вазиятга мос жумла ва сузларни куллаш имконияти яратилади [2].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бугунга келиб бутун дунёда булаётган каби, Узбекистонда хам таълимни модернизациялаш, ислох килиш жараёнлари жадаллик билан амалга оширилмокда. Бу эса халк таълими тизими сохасида ижобий узгаришларга, таълим сифатини яхшилашга, замонавий технологиялардан фойдаланишга хизмат килади. Бугунги кунда таълим сохасига оид кабул килинаётган дастур ва карорларда, бошла^ич таълим чет тил укитувчилари олдига янги максад ва вазифаларни куйилаётгани, укувчиларнинг чет тиллардан бирини мукаммал узлаштириши, уларнинг коммуникатив компетенциясини шакллантиришда коммуникатив ва дидактик уйинларнинг укув жараёнидаги роли ва ахамияти, улардан максадли фойдаланиш мухим эканлиги таъкидланиб келинмокда. Инсон туFилиши биланок атрофдаги вокеаларни идрок этишга, тафаккур килишга, ахборотлардан унумли фойдаланишга, яратилаётган технологияларни узлаштиришга, дунёкарашини кенгайтиришга, зарур билимларни эгаллашга интилади. Узлаштирилган билимлардан самарали фойдаланиши эса, тафаккурнинг ривожланганлиги, умуминсоний фазилатларнинг шаклланганлиги, теран фикрлаши ва харакатчанлик каби сифатларга узвий боFликдир.

Тадкикот ишимизнинг асл мазмун-мохияти хам "компетенция" атамаси билан боFликдир. "Компетенция" тушунчаси илк бор (1965) америкалик тилшунос олим Ноам Чомский (Noam Chomsky) томонидан кулланган булиб, унда асосан она тилида нутк фаолиятини амалга ошириш учун зарур булган коммуникатив компетенция деб таърифлаган [4].

"Компетенция" атамаси лотинча competentia, competo сузидан олинган булиб, "эришаман ", "мос келаман ", "myspu келаман " деган маъноларни англатади. "Компетенция" (Compétence) сузи инсоннинг маълум бир сохада орттирган билим ва куникмалар, акл-идрок, куч-кувват ва тажрибасини намоён килишни англатади [3].

"Компетенция" атамаси "коммуникатив компетенция", "социомаданий компетенция", "фразеологик компетенция", "лингвистик компетенция" каби

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

компетенция тарзида кенг кулланади. Француз гуманист ёзувчиси Антуан Де Сент-Экзюпери айтганидек: "Ер юзидаги энг катта бойлик ва гузал хашамат -табиийки, инсонларнинг узаро мулокоти"дир [2]. Унинг бу фикри дунёнинг йирик рухшунос ва тилшунос олимлари томонидан кенг эътироф этиб келинмокда. Мазкур тадкикот мавзуси хам "коммуникатив компетенция" атамасига оид таъриф ва тушунчалар бунга яккол мисол була олади.

Энциклопедик луFатларда ушбу атама барча тилларда мазмунан бир хил кулланиши, яъни французча "communiquer", русча "общаться", инглизча "communicate", немисча "kommunizieren" феъли "мулокот килмок", "хабар бермок", "узатмок" маъноларини ифодалайди [6].

Компетенция - бу шундай психологик имкониятлар мажмуики, муайян шароитда унда шахсдаги билим, куникма ва малакалар амалга ошади ва муваффакиятли уЙFунлашади.

Бинобарин, "тил" маданият кузгуси булиб, унда нафакат инсонни ураб турган олам, балки унинг менталитети, турмуш тарзи, анъаналари ва дунёни англаши хам куриниб туради [18;85-б.].

Ушбу тушунча антрополингвистика сохасида биринчилардан булиб америкалик олим Д.Хаймес (ОеИ Hymes 1927-09) коммуникатив компетенцияни "матнларни тушунишга ва яратишга имкон берадиган коидалар хакидаги билимлар мажмуаси" сифатида талкин килишни таклиф килади. Чет тил таълимида коммуникатив ёндашув жараёнини шаклланиши коммуникатив компетенцияни алохида макомга эга булишига сабаб булди [4].

ХХ асрнинг охирларига келиб коммуникатив компетенцияни илмий урганишга баFишланган илмий маколалар чоп этила бошланди, ушбу сохага оид илмий тадкикотлар олиб борилди. Х,озирги кунгача «коммуникатив концепция» ни янада илмий-амалий ривожлантириш ва аниклаштириш давом этиб келмокда. Уларнинг барчаси турли карашларга эга булиб, нафакат "коммуникатив компетенция" тушунчаси, балки унинг мазмуни, таркибий кисмлари хам урганилмокда.

Коммуникатив компетенция тушунчаси бир канча куйидаги компетенциялар мажмуига асосланади:

Лингвистик компетенция (Compétence linguistique) - уз фикрини OFзаки ва ёзма тарзда аник ва тушунарли баён кила олиш, мавзудан келиб чикиб саволларни мантикан туFри куя олиш ва жавоб бериш кобилиятидир;[2].

Социолингвистик компетенция ^Compétence sociolinguistique)-ижтимоий мослашувчанлик, узаро мулокотда муомала маданиятига амал килиш,

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

жамоавий хамкорликда ишлай олиш; мулокотда сухбатдош фикрини хурмат килган холда уз фикрини химоя кила билиш, уни ишонтира билишдир; [4].

Прагматик компетенция (Compétence Pragmatique)- турли зиддиятли вазиятларда уз хаяжонларини бошкариш, муаммо ва келишмовчиликларни хал этишда зарур (конструктив) булган карорларни кабул кила олишдир [4].

Шу билан бир каторда, компетенция атамасини инглиз тилидаги луFавий маъносини тахлил килсак, "Competence" сузи инглизча "to compete" сузидан келиб чиккан булиб, "мусобацалашмоц", "рацобатлашмоц", "беллашмоц"деган маъноларини англатади ва сузма-суз таржима килинганда "мусобакалашишга лаёкатлилик" маъносида келади [1].

Бошлаетич синф укувчилари коммуникатив компетенцияларини шакллантириш ижтимоий мослашишида мухим омил хисобланади, чунки нутк фаолияти турлари (тинглаб тушуниш, гапириш, укиш ва ёзув) такомиллаштириш оркали келажакда улар атрофдагилар билан мулокот урнатишда муваффакиятли ва самарали натижаларга эришади ва ижтимоийлашув жараёни осонлашади.

Чет тилни урганишни илк бошлаган укувчи/талабаларда нуткий компетенцияни шакллантиришдан бошлашни такозо этади. У маълум бир тилда мулокот килишга, бутун фанни узлаштиришга, OFзаки нутк жараёнларини аник вазиятларда намоён килишга йуналтирувчи кенг имкониятлар хазинасидир" [4].

Турли методик адабиётларда "Коммуникатив компетенция" (Communicative compétence) нинг турлича таърифлари баён этилган;

"Коммуникатив компетенция" тушунчаси мукаммал нутк, мулокотда нотиклик санъати усулларини куллаш, сухбатдош билан индивидуал мулокот кила олиш лаёкати ва кобилиятини камраб олади.

Коммуникатив компетенция - мулокот ва муносабатларнинг мажмуига эга булган мураккаб, куп боскичли тизим. У бошка барча компетенцияларнинг асоси булгани учун хакли равишда етакчи ва пойдевори хисобланади, шунингдек, жамиятда узаро мулокотга киришиш учун она тилида ёки бирор хорижий тилни мукаммал узлаштириш хамда ундан мулокот жараёнида самарали фойдалана олишдир[5].

Коммуникатив компетенция тушунчаси бир канча куйидаги компетенциялар мажмуига асосланади:

Лингвистик компетенция (Compétence linguistique) - уз фикрини OFзаки ва ёзма тарзда аник ва тушунарли баён кила олиш, мавзудан келиб чикиб саволларни мантикан туFри куя олиш ва жавоб бериш кобилиятидир;[2].

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

Социолингвистик компетенция ^Compétence sociolinguistique)-ижтимоий мослашувчанлик, узаро мулокотда муомала маданиятига амал килиш, жамоавий хамкорликда ишлай олиш; мулокотда сухбатдош фикрини хурмат килган холда уз фикрини химоя кила билиш, уни ишонтира билишдир; [4].

Прагматик компетенция (Compétence Pragmatique)- турли зиддиятли вазиятларда уз хаяжонларини бошкариш, муаммо ва келишмовчиликларни хал этишда зарур (конструктив) булган карорларни кабул кила олишдир [4].

Шу билан бир каторда, компетенция атамасини инглиз тилидаги луFавий маъносини тахлил килсак, "Competence" сузи инглизча "to compete" сузидан келиб чиккан булиб, "мусобацалашмоц", "рацобатлашмоц", "беллашмоц"деган маъноларини англатади ва сузма-суз таржима килинганда "мусобакалашишга лаёкатлилик" маъносида келади [1].

Коммуникатив компетенция шахсни яхлит холда ёки унинг муайян хусусиятларини тавсифлайди. Шунингдек, компетенция иктидорнинг мухим омили сифатида акс этади. К,олаверса, зехни уткирликни белгилаб беради. Мазкур тушунчани куплаб нуктаи назарларга асосланган талкинлари мавжуд. Фалсафада коммуникатив компетенция деганда " кандайдир усуллар асосида мулокотни амалга ошириш: муаммони хал этишнинг янги ечимлари, янги метод ёки восита, янги санъат асари". Бизнинг тадкикотимизда нуткнинг мохиятини тадкик этувчи, коммуникациянинг шакллантириш ва барча фаолият сохаларига доир вазифаларини хисобга олувчи коммуникатив компетенция фалсафаси алохида ахамият касб этади.

ХУЛОСА

Психологик нуктаи назардан компетенциявийлик купрок коммуникатцияга умумий кобилиятлилик билан алокадорликликда талкин килинади. Х,озирда мазкур атама оригинал ечимларни излаб топиш, ностандарт харакатларни амалга оширишга тайёрлик маъносини ифода этади. Психологияда коммуникативлик деганда "янги муносабат, ечим, методлар, назариялар ёки кандайдир алоканинг янги махсулини ишлаб чикиш" тушунилади.

REFERENCES

1. Hymes, D. On Communicative Competence. In J.B.Pride and J.Holmes (eds.), Sociolinguistics. Harmondsworth: -Penguin, -1972, pp- 269-293.

2. Hymes, D. 1962. The ethnography of speacking, Dans: T. Gladwin and W. C. Sturtevant (dir.), Anthropology and human behavior, -Washington, D.C., Anthropological Society of Washington, p.13-15.

3. Lyle F. Bachman, Adrian S. Palmer. ... Fundamental Considerations in Language Testing. Oxford University

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

4. Common European Framework of reference for language learning and teaching / Draft 1. - Strasbourg: Council of Europe, 1993. p - 204.

5. Абдуллаева М. А. Коммуникативная методика обучения иноязычной грамматике на начальном этапе языкового факультета: Дис. ... пед.ф.н. -Худжанд, 2004. Б. 189.

6. Таджибаева Д.А. Кичик мактаб ёшидаги болаларнинг чет тили коммуникатив компетенциясини шакллантириш: Автореф. Дис.PhD. -Тошкент, -2020.Б- 22.

7. Тажибаев Г.Ш. Бошлаетич синф укувчиларига чет тил укитишда коммуникатив ёндашув: Автореф. Дис.PhD. -Тошкент, -2018.Б-25.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.