Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРНИНГ МАТН ЯРАТИШ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МАКТАБ ДАРСЛИКЛАРИГА МУРОЖААТ'

ЎҚУВЧИЛАРНИНГ МАТН ЯРАТИШ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МАКТАБ ДАРСЛИКЛАРИГА МУРОЖААТ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
358
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
дарсликлар / технология / метод / мулоқот / инновацион методлар / мавзулар / инновацион технология / коммуникацион муаммоларни ечиш / матн таҳлили / матн яратиш / оғзаки нутқ / ёзма нутқ. / textbooks / technology / method / innovative methods / topic / problem solving / word processing / word production / oral speech / education.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — R. Rasulova

Ушбу мақолада ўқувчиларнинг матн яратиш компетенциясини шакллантиришда мактаб дарсликларининг аҳамияти ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REFERENCE TO SCHOOL TEKSTBOOKS IN THE FORMATION OF STUDENTS TEXT-CREATIVE COMPETENCES

This article discusses the importance of school textbooks in the formation of text-creative competence of students.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРНИНГ МАТН ЯРАТИШ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МАКТАБ ДАРСЛИКЛАРИГА МУРОЖААТ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

УЦУВЧИЛАРНИНГ МАТН ЯРАТИШ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МАКТАБ ДАРСЛИКЛАРИГА МУРОЖААТ Райхон Бахритдиновна Расулова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти мустакил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6981439

Аннотация. Ушбу мацолада уцувчиларнинг матн яратиш компетенциясини шакллантиришда мактаб дарсликларининг ауамияти уацида фикр юритилган.

Калит сузлар: дарсликлар, технология, метод, мулоцот, инновацион методлар, мавзулар, инновацион технология, коммуникацион муаммоларни ечиш, матн таулили, матн яратиш, огзаки нутц, ёзма нутц.

ОБРАЩЕНИЕ К ШКОЛЬНЫМ УЧЕБНИКАМ В ФОРМИРОВАНИИ ТЕКСТОТВОРЧЕСКИХ КОМПЕТЕНЦИЙ УЧАЩИХСЯ

Аннотация. В данной статье обсуждается значение школьных учебников формировании текстотворческих компетенций учащихся.

Ключевые слова: учебники, технология, метод, общение, инновационные методы, темы, обработка текста, создание текста, устная речь, письменная речь.

REFERENCE TO SCHOOL TEKSTBOOKS IN THE FORMATION OF STUDENTS

TEXT-CREATIVE COMPETENCES

Abstract. This article discusses the importance of school textbooks in the formation of text-creative competence of students.

Keywords: textbooks, technology, method, innovative methods, topic,problem solving, word processing, word production, oral speech, education.

КИРИШ

Она тили ва адабиёт дарсларида матн яратиш жараёнида инновацион технологияларни куллаш укувчиларни ижодий фикрлашга, олинган ахборотларни фаолликда х,ал этишга, фикрни эркин баён этишга, ташаббускорликка, хдмкорликда иш юритишга, фикрни ёзма равишда баён этишга чорлаш бугунги куннинг асосий максадидир. Бугунги жамиятда ривожланган давлатларда укувчиларнинг укув программасини узлаштиришларига мослашган таълим тизимидан компетенциявий таълим тизимига утиш кучайган. Узбек тилига давлат тили макомининг берилиши она тилига булган мунособатни тубдан узгартирди. Она тили таълими мазмунининг янгиланиши ушбу сохдда килинадиган ишлар максадини белгилаб берди. Бугунги кун она тили таълими мактабда ургатилиши белгиланган тил сатх,ларидан катъи назар, хдтто адабиётни укитишда х,ам укувчининг суз бойлигини ошириш, шу оркали уз фикрини огзаки ва ёзма шаклларда мустакил, мантикли, равон, лунда ва жозибали ифодалай олишига эришишни талаб этади. Ушбу максадни амалга ошириш, албатта, узбек тилининг тенгсиз хазинаси х,исобланган лугат бойлиги ва ушбу хазинамиз манбалари булмиш мумтоз адабий меросларсиз самарали булиши кийин.

Она тилининг барча сатх,ларини укитишда матал, мацол, уикматли суз, топишмоц, тез айтиш, латифа, лоф, терма, достон ва дидактик-фалсафий ривоят намуналаридан тах,лил материали сифатида фойдаланиш нутк устиришда самарадорликка эришиб, баркамол авлодни тарбиялашда мух,им восита булиб хизмат кила олади.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Буларнинг таг замирида суз инсониятнинг комилликка етишувига, маънавияти юксалишига хизмат килиши зарурлиги кузда тутилмокда. Лекин бугунги таълимда инсонга эмас, сузга хизмат килиш кучайгандан кучайиб кетгани х,еч кимга сир булмай колди. Илох,ий кудратга эга ва инсоният учун кувват манбаи х,исобланмиш сузга бугун тугри муносабатда буляпмизми деган саволга "Йук" деб жавоб берсак х,еч адашмаган буламиз. Болаларимизни баркамол инсон булиб етишувида суз курилиши эмас, балки мох,иятини ургатиш ва ундан тугри фойдаланиш куникмаларини шакллантиришга етарлича хдракат килиш вакти етиб келди, назаримизда. Айникса, таълимда болаларнинг ёш хусусиятлари ва улар дунёкарашидаги узгаришларни х,исобга олмаган машк ва топшириклар уларни бутунлай бездириб бормокда.

Республикамизнинг биринчи Президенти таълим сохдсига оид муаммоларга тухталиб шундай деган эди: "Шу кунгача х,еч ким бошлангич синфларда ва ундан кейинги боскичларда укиётган укувчиларга кайси синфда нимани укитиш максадга мувофиклигини илмий нуктаи назардан тула асослаб берган эмас". Жумладан, умумтаълим укувчиларининг 7-9-синфларида х,ам шу сингари муаммолар кузатилади. Бу ёшдаги болаларни турли насихдтлар эмас, хдкикий суз куввати билан тарбиялаш максадга мувофик булади. Оммавий маданиятлар гирдобида айланаётган ёшларимизнинг, айнан, шу ёшида грамматик тах,лилларни урганиш эмас, балки дунёни билиш эх,тиёжлари орта боради. Болаларни суз билан тарбиялар эканмиз, демак, уларнинг суз билан ишлашларини тугри йулга куймок зарур. Болаларда матн яратиш компетенциясини шакллантириш айнан шу максадга хизмат килмоги зарур. Шахс шаклланишидаги бирламчи омиллардан бири булган бу куникмани такомиллаштириш ва ривожлантириш учун барча чора-тадбирлар курилмоги замон талабига айланди.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Илмий, илмий-методик манбаларда таълим мазмуни тушунчаси турлича талкин килинади. Жумладан, рус педагог-олимлари И.Я.Лернер ва М.Н.Скаткинлар таълим мазмунига урганиш учун танланган ва укувчиларнинг узлаштиришларига мулжалланган, методик жихдтдан ишланган бой ижтимоий тажрибанинг бир кисми сифатида карайдилар.

Адабиётларда «таълим мазмуни» тушунчаси билан бирга "уцув материали" атамаси х,ам кулланилади. Дидактикада укув материали тушунчаси кенг ва тор маъноларда ишлатилади. Кенг маънода у "таълим мазмуни" тушунчасига тенг булса, тор маънода маълум даражада урганилиши керак булган, укувчиларнинг узлаштиришларига мослаштирилган билим, куникма ва малакалар тизими тушунилади.

Она тилидан дастур хдмда дарсликлар укувчиларнинг урганишлари ва узлаштиришларига мувофиклаштирилган тил материалларини уз ичига олади.

Шу нуктаи назардан караганда, таълим мазмунининг ёйилмаси укитишнинг дидактик воситалари, жумладан, мактаб дарсликлари х,исобланади. Умумий урта таълим мактабларининг "Она тили" дарсликларида матн яратишнинг урганилиши айрим х,олатларни таъриф ва тавсифлаш билан чегараланиб колмокда. Х,олбуки, матн яратиш узига хос мураккабликларга эга булиб, уни узлаштириш кунт билан ишлашни талаб этади. Зеро, бугунги кунда оммавий ахборот воситаларида айрим телебошловчилар, радиомухбирларнинг нуткларида х,ам гайритабиий мантиксизлик кузга ташланади ва бу х,олат уларнинг укиш саводхонлигининг пастлиги хдмда адабий тил меъёрларини тугри узлаштира олмаганликларини сездириб туради.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Вахоланки, укувчиларга хам матнлар билан ишлаш жараёнида факат грамматик тахлилий топшириклар эмас, мантикий нутк, мустакил фикр ривожига купрок урин ажратиш суздан уринли фойдаланиш хамда адабий тил меъёрларини эгаллашнинг мухим омили эканлигини шу уринда алохида таъкидлаш лозим.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Мактаб "Она тили" дарсликларида хам, олий таълим дарсликларида хам матн яратишга етарлича урин ажратилмаган. Бу холат нутк изчиллиги хамда адабий талаффуз меъёрларининг укувчи ва талабалар томонидан етарлича узлаштирилмай колишига олиб келаётган сабаблардан биридир. Она тили таълими тарихига назар ташласак, бундай холат 1930-1940-йилларда чоп этилган дарсликларда хам учрамаслигига гувох буламиз.

Шу уринда "матн билан ишлаш" ва "матн яратиш" каби укув топширикларини мохиятан фарклаш, уларнинг дидактик таълимдаги урни хамда ахамияти хакида тухталиш жоиздир. Бизнингча, матн билан ишлаш укувчини йуналтиради, фикрлаб таккослашга ундайди; матн яратиш компетенциявий куникма ва малака хосил килиш учун хизмат килади.

Бирок кузатишларимиз асосида айта оламизки, узок йиллардан бери амалда булган катор дарслик ва кулланмаларда мазкур икки тушунчанинг берилишида бирёкламалик каби холатларни куриш мумкин, яъни иккала холатда хам эътибор курок грамматик тахлилдан иборат.

7-9-синф "Она тили" дарсликларидан олинган куйидаги намуналар фикримизни тасдиклайди: "12-машц. Xатo ёзилгaн сузларни тугрилаб, матнни кучиринг. Сузларнинг имлосини тушунтиринг. Maтндаги гояни таулил цилинг. газапдан узингни асра, чунки газап туфайли инсон уз ишларини, эзгу ларини унитади. Мол-дунёга хирс цуйма, очкуз булма. Эзгу ишни куз-куз цилма. Махтанчог булма. Уз рууинг билан зиддиятга тушмаслийнинг бирдан-бир йули фойдали меунатдир.(«Эзгу уй, эзгу суз so'z, эзгу амал»китобидан)." Ушбу машк шартига эътибор каратадиган булсак матн гояси грамматик тахлили соясида колиб кетган, укувчи эътибори курок хато ёзилган сузга тушади, чунки матнда асосий манзара имло хатоларда акс этган.

"333-машц. Берилган шеърий мисрадаги сузларни унли ва ундошга ажратинг.

Яхши киши курмагай ёмонлиц уаргиз,

Х,ар кимки ёмон булса, жазо топцусидир".

Унли ва ундош товушларга ажратиш бошлангич синфларда утилгани етади, 5-6-синфларда такрорлаш мутлако ортикча холат.

"8-машц. Ажратиб курсатилган сузларнинг сурогини аникланг ".

Келтирилган мисоллардан хам куриниб турибдики, дарсликларда машк ва топширикларнинг максади, вазифаси бир-биридан фаркланмайди. Барчасида асосий вазифа берилган матнни грамматик тахлилга тортиш топшириги берилмокда.

Куриниб турибдики, хар бир тушунча уз мазмун-мохиятига хизмат килиши зарур. Яъни, матн устида ишлашда танкидий таккослаш ишлари олиб борилса кузланган куникма ва малакага эга булиш мумкин, матн яратиш, жумладан, укувчининг зиммасига бироз масъулиятли вазифани англатади.

Демак, матн устида ишлаш - куникма ёки малака хосил килиш воситаси. Матн яратиш эса инсонийликни шакллантирувчи курилмага ухшайди. У йуналтирувчи хусусиятга эга. Матн яратиш оркали укувчини фикрлашга, мустакил ишлашга ургатиш

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

мумкин. Зеро, матн устида ишлаш хам, матн яратиш хам тафаккур учун мухим жараён хисобланади. Назарий маълумотлар, яъни грамматик коидалар укувчида белгиланган мавзу доирасида билим, тушунча хосил килади. Таълим мазмунида укувчи эгаллаши кузда тутилган компетенцияни, асосан, мантикий мустакил фикрлаш шакллантиради. Яратиладиган матнлар укувчи тафаккурини бойитишга хизмат килади.

Мактабда, одатда, муайян укув предметига тегишли дарслик дарс жараёнида хам, хатто дарсдан сунг хам укувчи ва укитувчининг шу укув предмети буйича билим бериш хамда маълумот олишнинг асосий воситаси, таянчидир. Шундай экан, асосий диккатни дарсликдаги укув материалларининг таркиби, тузилиши ва, албатта, мазмунига каратиш керак. Мактаб дарсликларида миллат тафаккури ва мафкурасининг энг илгор намуналари акс этиши керак, деган таъкид, фикримизча, "Она тили" дарсликларига купрок тегишлидир. Аждодлардан, умуман, инсоният дахоларидан бугунги кунгача етиб келган тафаккурнинг энг илгор махсули булган мацол, матал, уикматли сузлар, тасвирий ифодалар, иборалар она тили таълимининг мазмунини ташкил этиши керак, улардан онда-сонда эмас, балки хар дарсда, хар укув топширик таркибида унумли фойдаланиш максадга мувофик. Уз урнида ва уз вактида укувчилар тафаккурига сингдирилган бу каби халкона, миллий дурдоналар уларнинг фикрларини теранлаштиришга, дунёкарашларини кенгайтиришга ва узларида хосил булган ижодий тафаккур махсулини равон, аник хамда тушунарли тарзда баён эта олишларига замин яратади.

Амалдаги дастур ва дарсликлар укувчини она тили таълими максадига мувофик мустакил изланишга ундаши лозим. Бундай шароитда дарсликнинг энг мухим кисмини назарий маълумотлар базаси эмас, балки укувчига она тилимизнинг сон-саноксиз имкониятларидан унумли ва уринли фойдаланишни ургатадиган укув топшириклари ташкил этмоги лозим. (Чунки мактабда она тили таълими тилшунос тайёрлаш максадини эмас, тил имкониятларидан кенг фойдалана оладиган ижодий тафаккур сохибини жамиятга етказиб беришни такозо этади.) Демак, укув топшириклари укувчини изланишга ундай олсагина, уларни талаб даражасида деб х,исоблаш мумкин булади. Х,озирда республика микёсида амалда булган мактаб дарсликларидаги укув топширикларининг айримлари белгиланган талабларни кондира олмайди. Чунончи, она тили дарсларида тез -тез учрайдиган "Матндан унлиларни топиб тавсифланг" кабиларни укув топшириклари даражасида бах,олаб булмайди, сабабки, улар укувчида ижодий тафаккурни шакллантириш ва ривожлантиришга хизмат кила оладиган етарли куникма, малакаларни х,осил килиши кийин. Шунинг учун дарсликларнинг топшириклар кисми мукаммал, тизимли, пухта ишлаб чикилиши зарур. МУ^ОКАМА

Тилнинг барча сатх,ларини укитишда мумтоз адабий меросларимиз саналмиш дидактик рухдаги ^икоят ва ривоят намуналаридан тах,лил материали сифатида фойдаланиш она тили таълимида самарадорликка эришишда, баркамол авлодни тарбиялашда мухим восита булиб хизмат кила олади.

"Она тили" дарсликларида тугри ёзиш меъёрларини куникма сифатида шакллантириш борасида куплаб турли тушунтиришлар берилади. Аммо матн яратиш жараёнида айрим нуткий саводхонлик масалаларини укувчига ургатиш катор кийинчиликларни келтириб чикараверади. Матн яратиш масаласи дунёнинг ривожланган мамлакатлари тилларида атрофлича урганилганлигини кузатамиз [инглиз, француз ва б.].

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Бу борада жахон тажрибасида, жумладан, инглиз тилида IЕLTS бахолаш тизимида унумли фойдаланилади. Шунинг учун хам амалдаги асосий дарслик ва укув кулланмаларида матн яратиш компетенциялари хосил булиши учун батафсил топшириклар берилиши зарур. Олий мактаб ва умумий урта таълим мактаблари учун нашр эттирилган дарслик хамда укув кулланмаларда матн яратишни шакллантириш учун махсус тизимли ишлар йук. Муаммонинг бир учи яна урта умумтаълим мактабларида она тили укитиш масаласига бориб такалади. Таълим такозосига кура укувчиларга нутк саводхонлиги билан бирга тугри ёзиш хамда мантикий фикрлашни сингдириш талаби хам куйилади.

Узбек адабий тили шевалардан усиб чикканлиги сабабли сузларнинг маъно фаркланишида худудлар билан боглик жиддий фарклар бор. Мактаб она тили дарсликларини тузишда, айникса, шеваларга хос укув материалларини беришда муаллифлар сузларнинг турли маъноларини хам худудий фаркланиши хакида маълумотлар беришлари керак. Чунки матн тузишда аниклик, мантиклилик ва тугрилигига эришишни укувчиларга сингдириб бориш зарур. Масалан, тилимизда "хоним", "бону", "нисо", "отин", "отинча", "ойим", "мулло", "ойимулло", "бегим" сингари сузлардан фойдаланилган. Юкорида зикр этилган сузларнинг маънолари бир хил эмас. Улар уртасида маълум тафовут, айни чокда ухшаш томонлар хам мавжуд. Шунингдек, уларнинг ишлатилиш урни хам хар хил. Х,атто айримлари уларнинг яшаш жойига караб турлича ишлатилади. Жумладан, "отин", "отинча" сузлари купрок Тошкент ва Фаргона водийсидаги ижодкорларга хос булса, "мулло" , "ойимулло" каби суз ва иборалар бухороликлар учун характерлидир. Зикр этилган сузларнинг маъно жихатидан ухшашлиги купрок жинс тушунчасини бериб колмай, аникроги, жинсни курсатади. Лугатларда ушбу сузлар хотин, аёл, ойдек гузал аёл, хоннинг хотини ёки кизи, юкори табакага мансуб аёл ёхуд киз каби маъноларни англатади. Юкорида кайд этилган суз ва иборалар давр утиши билан уз маъносини узгартиради. Агар "хоним", "бегим", "бону", "нисо" сингари сузлар дастлабки пайтда юкори табакага мансубликни билдирган ва номга кушимча сифатида кушиб ищлатилган булса, кейинчалик мустакил ном сифатида кулланилган. Унинг вазифаси узгариши билан мазмуни хам кенгая борган. Матн тузишда аниклик, мантиклилик ва тугриликка эришишни укувчиларга сингдириб бориш зарур. Айникса, илмий иншо, илмий услубдаги матнларда мухим ахамиятга касб этади. Шу уринда айтиш жоизки, дарсликда берилаётган матнлар учун ономастикага оид маълумотлардан намуналар бериб борилса, укувчиларнинг дунёкарашларини ривожлантириб, матн яратиш имкониятларини кенгайтиради. Чунки, укувчиларда эшитмаган нарсаларига кизикиш кучли булиб, сузлар билан боглик кизикарли маълумотлар уларни бефарк колдирмайди. Укувчилар ёш хусусиятлари хам дарсликда берилаётган матнларда эътиборга олиниши шарт, акс холда ёшларнинг дунёкарашларига зид келиб, уларнинг кизикишларига салбий таъсир этиши мумкин. Масалан, юкори синф укувчиси учун хар йил такрорланадиган расм асосида "Куз саховати", "Узбекистонда куз" ёки "Мактабимизда гуллар байрами" сингари матнларни тузиш, умуман улар дунёкарашига тугри келмайди, негаки бунга ухшаш матнлар билан болалар МТМларда хам таништирилган. 2019-йил нашр этилган М.Абдураимова, Р.Сайфуллаева, Б.Менглиев бошчилигида яратилган 8-синф "Она тили" дарслигида матн яратиш учун берилган укув материали бошкаларига нисбатан укувчига анча фойдали. Берилган матнлар, аввало,

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

боланинг тафаккурига таъсир этиб, уни жалб эта олиш зарур.

Укув материалларининг укувчи томонидан самарали узлаштирилиши такрор билан боглик. Зеро, "Билимнинг онаси такрор"дир.

Маълумки, психологик нуктаи назардан инсон хотираси, жумладан, укувчи хотираси хам муайян турларга булинади. Маълумотларни бир марта укиш оддий хотирада вактинча сакланади ва киска муддатда унутилади. Агар узлуксиз такрорланса, у доимий хотирага утади. Э.Гозиев таъкидлаган Г.Эббингаузнинг укувчи эслаб колиши мумкин булган маълумотлар таркиби, микдори ва сифати хакида олган хулосаларини шу уринда келтириш уринли. У хеч кандай маъно англатмайдиган 38та бугинни укувчи 55 марта такрорлаганда эслаб колганини; 38 - 40та суздан иборат материални эслаб колиш учун эса, 6-7 марта такрорлаш кифоя килганни аниклаган1. Укувчининг ижтимоий хаётда компетентлигини тугри амалга ошишида хизмат кила оладиган зарурий маълумотларни унинг узок муддатли хотирасига утказиш учун уша маълумотларни куп марта такрорлатиш ва хотирасида кайта тиклаб туриш лозим. Шу уринда айтиш мумкинки, матн билан ишлаш жараёнида аниклаган бош гояни укувчи узи яратадиган янги матнда тахлилий материал сифатида фойдаланса хотирада яхши сакланади. Матн яратиш компетенциясини шакллантиришда сермазмун, пурхикмат матнлардан купрок фойдаланилса, укувчи уларни бир-икки такрорлаш билан узок муддатли хотирасига "ёзиб куяди". Бирор жисмоний харакат автоматлашиш даражасига етиши учун канча узлуксиз машк зарур булса, муайян нуткий малаканинг шаклланишига хам шунча машк, харакат керак булади. Бунинг учун матн яратиш жараёнини узлуксиз тизимлаштириш хамда "реминиссенция" ходисасидан унумли фойдаланиш талаб этилади. "Реминиссеция" ходисасида укувчиларга укиган асар матнларидан хамда матн билан ишлашда ёктирган ёки таъсирланган уринларини хотирада саклаб, яратаётган матнда айнан келтириш талаб этилади.

ХУЛОСА

7-9-синфларда матн яратиш компетенциясини такомиллаштиришда илгор педагогик технологиялардан унумли фойдаланиш хам мухим ахамиятга молик. Табиийки, бу матн яратишда, жумладан, укувчига нутк элементларини тугри куллашни ургатишда жуда кул келади. Аммо амалдаги ишлар етарли даражада эмас, чунки укувчилар нуткида матн билан боглик муаммолар тула бартараф булгани ёки мазкур муаммонинг ечими сифатида асосли тавсия, методик курсатмалар ишлаб чикилиб кенг амалиётга татбик этилгани йук.

Бундай вазиятларда амалда кулланилаётган топшириклар билан канча куп ишланса хам, кутилган натижага эришиш кийин кечмокда. Баъзи укувчиларнинг суз бойлиги камлигидан, керакли сузларни уз вактида тополмай кийналади, бундай муаммолардан келиб чиккан холда, укитишни укиш саводхонликлар устида ишлашга каратишдан бошлаш зарур. Акс холда, айрим укувчилар балогатга етганда хам фикрини етказиб бера олмайдиган булиб колишади. Бу каби "нуткий кемтиклик" турли давраларда укувчига бир умр халакит бериши мумкин. Укитувчи уз вактида нутки ривожланмаган укувчиларга алохида эътибор бериб, нутк устириш устида мунтазам ишласа, матн яратиш куникмаларини шакллантирса муаммога урин колмаслиги аник. Бирок бу борада

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

мактабнинг амалдаги дидактик таълим воситалари(дарслик, кулланмалар)да бу каби топширикларга махсус урин ажратилмаган.

Фикримизча, матн яратишга доир укув материалларининг шаклланиши, тарихий тараккиёти тахлилидан келиб чикиб бу борадаги муаммоларни атрофлича урганиш, уларнинг ечимини топиш имконини беради.

Х,ар кандай топшириклар маълум укув мавзусига ва маълум ёшдаги укувчилар гурухига мослаштирилгандан кейин, уз натижасини курсатади. Юкоридаги жараёнлар асосан 7- 9 -синф укувчилари ёшларига мос ва муносиб.

REFERENCES

1. Каримов И. А. Баркамол авлод - Узбекистан тараккиётининг пойдевори. -Тошкент: Узбекистон, 1998.-4-19-б.

2. Расулова, Р. Б. (2020). Она тили фанини укитишда иктидорли укувчиларни аниклаш ва уларнинг нутк маданиятларини оширишда замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш. Ta'lim, fan va innovatsiya, 1(2), 37-40.

3. Расулова, Р. Б Reference to the Layers of Classical Literature in the Formation of Text Creation Skills. International Journal of Academic Pedagogical Research (IJAPR) 5, May -2021, Pages: 150-151

4. Расулова Р.Б. IMPORTANCE OF ENHANCEMENT OF CREATION TEXT VIA CLASTER INTEGRATION APPROACH IN TERMS OF LITERACY. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal.05, 2022

5. Лернер Я. Дидактические основы методов обучения Текст. /-М. : Педагогика, 1981. 18 с.

6. Гозиев Э. Умумий педагогика. -Т., 2010. - 221-222-б.

7. Abduraimova V. va b. Ona tili. 8- sinflar uchun darslik. -Т.: O'qituvchi, 2019.

8. www.ziyouz.com

9. Мусахоновна К Л. УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА БИОЛОГИЯ ФАНИДАН САМАРАДОРЛИККА ЭРИШИШДА ЭЛЕКТРОН ТАЪЛИМИЙ ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. B3. - С. 577-585.

10. Dzhuraev R. K., Karakhanova L. M. Model of the organization of research activities of 10th grade students in teaching physics and biology //International journal of discourse on Innovation, integration and education. - 2021. - Т. 2. - №. 01. - С. 296-300.

11. ДЖУРАЕВ Р. Х., КАРАХАНОВА Л. М. Модель организации исследовательской деятельности учащихся 10 классов при преподавании физики и биологии //International journal of discourse on Innovation, integration and education. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 295299.

12. Musokhonovna K. L. ICT-As a means of achieving new educational results in teaching natural disciplines in secondary schools //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - Т. 11. - №. 10. - С. 315-321.

13. Kharaxonova L. M. SPECIFIC ASPECTS OF MEDIA EDUCATION AND ITS USE IN HIGH SCHOOLS //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 3. - С. 278-284.

14. Караханова Л. 6. DEVELOPMENT OF STUDENTS'KNOWLEDGE BASED ON THE USE OF 3D EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN THE BIOLOGY EDUCATION //Образование

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

и инновационные исследования международный научно-методический журнал. - 2020. -№. 2. - С. 55-59.

15. Джураев Р. Х., Карахонова Л. М. Медиаобразование как фактор повышения качества обучения школьников //Образование через всю жизнь: непрерывное образование в интересах устойчивого развития. - 2013. - Т. 11. - №. 2. - С. 322-323.

16. Сафарова Р. Г. и др. Уцувчи-ёшларни оммавий маданият хуружларидан х,имоя цилишнинг назарий-методологик асослари. - 2017.

17. Karakhanova L. M. USE OF MEDIERE RESOURCES IN THE EDUCATIONAL PROCESS OF BIOLOGY IN SCHOOLS //International Scientific Review of the problems of pedagogy and psychology. - 2018. - С. 68-70.

18. Karakhonova L. M. Using the electronic educational resources in biology lessons //INTERNATIONAL SCIENTIFIC REVIEW OF THE PROBLEMS OF PHILISOPHY, PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY. - 2019. - С. 35-39.

19. Jurayev, R. K., & Karakhanova, L. M. (2020). Scientific And Methodical Bases Of The Use Of Electronic Educational Resources In Teaching Biology In General Educational Schools. International Journal of Advanced Science and Technology, 29(8), 3500-3505.

20. Musaxonovna, K. L. (2022). General secondary schools requirements for the introduction of informed educational resources for the development of natural sciences. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(5), 855-860.

21. 1Караханова Л. М. НОВЫЕ ИНТЕРАКТИВНЫЕ ЭЛЕКТРОННЫЕ РЕСУРСЫ В СОВРЕМЕННОМ ОТКРЫТОМ ОБРАЗОВАНИИ В ОБУЧЕНИИ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 1. - С. 1303-1305.

22. Джураев, Р. Х., & Карахонова, Л. М. (2022). ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ ОДАРЕННЫХ ДЕТЕЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ УЧРЕЖДЕНИЯМИ. INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 3(4), 66-70.

23. ДЖУРАЕВ Р. Х., КАРАХАНОВА Л. М. Модель организации исследовательской деятельности учащихся 10 классов при преподавании физики и биологии //International journal of discourse on Innovation, integration and education. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 295-299.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.