Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚУВ ЛУҒАТЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ ОРҚАЛИ НУТҚИЙ МАЛАКАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚУВ ЛУҒАТЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ ОРҚАЛИ НУТҚИЙ МАЛАКАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
650
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЎқУВ ЛУғАТ / ИМЛО / ТАЛАФФУЗ / ОРФОЭПИЯ / ОРФОГРАФИЯ / НУТқИЙ КЎНИКМА / ИЗОҲЛИ ЛУғАТ / ИЛЛЮСТРАТИВ ЛУғАТ / МУЛТИМЕДИЯЛИ ЛУғАТ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Кожалепесова П.А.

Мақолада бошланғич синф ўқувчиларида нутқий кўникмаларни ривожлантиришнинг асосий таълимий воситаси сифатида ўқув луғатлари таъкидланган. Унда, асосан, талаффуз, имло ва изоҳли ўқув луғатлари ўқувчида адабий талафффуз, тўғри ёзиш кўникмаларини ҳосил қилиш, ўқув луғатларисиз кичик ёшдаги ўқувчиларнинг коммуникатив саводхонлиги тўлиқ ривожланмаслиги, айниқса, иллюстратив ва мултимедияли ўқув луғатлари дарс самарадорлигини ошириши ҳақида баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Кожалепесова П.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF CONVERSATIONAL SKILLS BY WORKING WITH EDUCATIONAL DICTIONARIES IN PRIMARY CLASSES

The article highlights educational dictionaries as the main educational tool for the development of conversational skills in primary school students. It says that dictionaries of pronunciation, spelling and explanatory teaching do not fully develop the communicative literacy of younger schoolchildren without the formation of literary pronunciation, correct writing skills, educational dictionaries, in particular, illustrations and multimedia educational dictionaries increase the effectiveness of the lesson.

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚУВ ЛУҒАТЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ ОРҚАЛИ НУТҚИЙ МАЛАКАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

БОШЛАНГИЧ СИНФЛАРДА УЦУВ ЛУГАТЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ ОРЦАЛИ НУТРИЙ МАЛАКАЛАРНИ _РИВОЖЛАНТИРИШ_

DOI: https://doi.org/ 10.53885/edinres.2021.15.85.037

Аннотация: мацолада бошлангич синф уцувчиларида нутций куникмаларни ривожлантиришнинг асосий таълимий воситаси сифатида уцув лугатлари таъкидланган. Унда, асосан, талаффуз, имло ва изошли уцув лугатлари уцувчида адабий талафффуз, тугри ёзиш куникмаларини уосил цилиш, уцув лугатларисиз кичик ёшдаги уцувчиларнинг коммуникатив саводхонлиги тулиц ривожланмаслиги, айницса, иллюстратив ва мултимедияли уцув лугатлари дарс самарадорлигини ошириши уацида баён цилинган.

Калит сузлар: уцув лугат, имло, талаффуз, орфоэпия, орфография, нутций куникма, изошли лугат, иллюстратив лугат, мултимедияли лугат

РАЗВИТИЕ НАВЫКОВ РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ ПУТЕМ РАБОТЫ С УЧЕБНЫМИ СЛОВАРЯМИ В НАЧАЛЬНЫХ

КЛАССАХ

Кожалепесова Перийзат Азатовна

Аджиниез Нукусский государственный педагогический институт

научный сотрудник

Аннотация: в статье освещаются учебные словари как основной образовательный инструмент для развития разговорных навыков у учащихся начальной школы. В нем говорится, что словари произношения, правописания и объяснительного обучения не в полной мере развивают коммуникативную грамотность младших школьников без формирования литературного произношения, правильных навыков письма, учебные словари, в частности, иллюстрации и мультимедийные учебные словари повышают эффективность урока.

Ключевые слова: учебный словарь, правописание, произношение, орфография, орфография, навыки разговорной речи, Толковый словарь, словарь иллюстраций, мультимедийный словарь

Кожалепесова Перийзат Азатовна,

Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти

тадцицотчиси

DEVELOPMENT OF CONVERSATIONAL SKILLS B1 WORKING WITH EDUCATIONAL DICTIONARIES IN

PRIMARY CLASSES

Abstract: the article highlights educational dictionaries as the main educational tool for the development of conversational skills in primary school students. It says that dictionaries of pronunciation, spelling and explanatory teaching do not fully develop the communicative literacy of younger schoolchildren without the formation of literary pronunciation, correct writing skills, educational dictionaries, in particular, illustrations and multimedia educational dictionaries increase the effectiveness of the lesson.

Keywords: educational dictionary, spelling, pronunciation, spelling, spelling, conversational skills, Explanatory dictionary, dictionary of illustrations, multimedia dictionary

Дунё таълим тизими инсонни камолотга еткизишда, унга берилаётган таълим мазмунини укувчи ^аётида фойдалана олиш даражалари нуктаи назаридан такомиллаштирмокда. Давлатнинг тараккиёти унинг ёшларига берилаётган таълим сифати, укувчиларининг эгаллаган куникма ва малакаларига богликбулибколмокда.Таълимсифатиниба^олашнингхалкаро талаблари орасида укиш саводхонлиги, матнни тушуниш куникмасига асосий эътибор каратилмокда. Хусусан, халкаро ба^олаш тадкикотлари укувчида ^аётий куникмаларнинг шаклланганлик даражаларини турли аспектларда текшириб куради. Жумладан, укувчиларнинг укиш, ёзиш, гапириш саводхонлиги ^ам. Маълумки, укиш саводхонлиги матн устида ишлашни такозо килади. Жа^он тажрибасида матнлар билан ишлашга мулжалланган укув топшириклари купинча укув лугатларига богланади.

Мамлакатимиз халкаро ба^олаш дастурида катнашиши кузда тутилмокда. Унда бошлангич ва юкори синф укувчиларнинг укиш саводхонлиги ^ам текшириб курилади. Шу нуктаи назардан укувчиларда укиш саводхонлиги, нуткий куникмаларни ривожлантириш масаласи бугунги кун она тили ва адабиёт таълимининг асосий максадига айланди. Укув лугатларидан дарс жараёнида самарали фойдаланилсагина

Kozhalepesova Periizat Azatovna,

Adjiniez Nukus State Pedagogical Institute Researcher

укувчиларнинг укиш саводхонлиги, матн билан ишлаш куникмасининг ривожланиш суръати ошади.

Зеро, "Ёшларимизнинг мустакил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий сало^иятга эга булиб, дунё микёсида уз тенгдошларига ^еч кайси со^ада буш келмайдиган инсонлар булиб камол топиши, бахтли булиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз" , - деб таъкидланиши она тили таълими олдига мамлакатимиз ёшларини уз фикрини огзаки ва ёзма равишда эркин ^амда саводли баён кила оладиган мустакил фикр со^иблари этиб тарбиялашдек долзарб вазифаларни куяди. Умумий урта таълим мактабларининг "Она тили" дарсларида ^ам, олий таълимда ^ам негадир укув лугатларидан самарали фойдаланилмайди. Бу узбек укувчиларига уз она тилини мукаммал билмасликка, ундан унумли фойдалана олмасликка олиб келмокда.

Таълим мазмуни ва максади масаласи инсоният тарихида энг кадимий ва айни вактда энг долзарб масалалардан би-ри саналади. Чунки инсонлар ривожланишнинг ^амма даврларида ^ам нимани укитиш ^акида уйланиб келган ва бу жараён давом этмокда. Таълим мазмуни тушун-часи турлича талкин килинади. И. Я. Лернер ва М. Н. Скаткин каби айрим олимлар таълим мазмуни деганда урганиш учун танланган ва укувчиларнинг узлаштиришлари учун методик жи^атдан ишланган бой ижтимоий тажрибанинг бир кисми сифатида тушунса, бошка бир гуру^ олимлар бу тушунча билан бирга уни урганиш усулларини ^ам англайди.

Республикамизда ^ам она тили укитиш компетенциявий ёндашувга асосланди, таянч компетенциялар негизида ^ар бир фанга доир аловдда компетенциялар ишлаб чикилиб, амалиётга жорий килинди. Узбек тили фанига доир эса нуткий ва лингвистик компетенциялар танланди, тилнинг барча сат^ларни укитиш шу икки мезонга асосланди. Укувчиларнинг она тилидан эгаллаган билим, куникма ва малакаларини халкаро ба^олаш тизимларига мослаш, шу талаблар асосида укитиш йулга куйилмокда.

Она тили таълими олдига мамлакатимиз ёшларини уз фикрини огзаки ва ёзма равишда эркин ^амда саводли баён кила оладиган мустакил фикр со^иблари этиб тарбиялашдек долзарб вазифаларни куяди. Узлуксиз таълим тизимида узбек

-

тили укитиш оркали укувчиларда нутрий хамда лингвистик компетенцияларни, хусусан, адабий талаффуз куникмасини тула шакллантириш, суз бойлигининг ошишига замин яратиш ва мустакил фикрлашга ургатиш учун укув топширикларни такомиллаштириш зарурати мавжуд.

Она тили укитиш методикасида кейинги йилларда бир катор илмий-методик тадкикотлар олиб борилди. Жумладан, она тили таълимини замонавийлаштириш, укув материалларини такомиллаштириш, укув лугатчилиги устида ишлашга доир Б.Менглиев, Б.Бахриддинова, Ш.Хдмроева, У.Холёров, Г.Х,амроев, Ш. Юлдашева кабилар катор илмий-методик тадкикотлар олиб борган. Бирок замон шиддат билан ривожланаётган айни пайтда яратилган дарслик, методик кулланма ва методик тавсияларда укув топшириклари мазмунини такомиллаштириш, замонавийлаштиришни такозо килмокда.

Бошлангич синфларда укув топшириклари укувчи ва талабаларда нуткий компетенцияни тула шакллантира олмаяпти. Узлуксиз таълим тизимида узбек тилини таълим бошка тилларда олиб бориладиган гурухларда укитилиши билан боглик монографик тадкикотлар Х.Мухитдинова томонидан тизимли равишда олиб борилганига гувох булиш мумкин. Таъкидлаш лозимки, мазкур тадкикотда узбек тилини, асосан, рус гурухларида укитишда дастур ва дарсликлар мазмунидаги узлуксизлик масаласига асосий эътиборини каратилган . Х,.Мирзохидова кардош тилларга таккослаб тушунтиришнинг кулайликлари хакида фикр юритади .

Инсон хаётида нутк ва тафаккурнинг урни ва роли хамда мустакил фикрлаш маданияти ва у билан боглик билиш жараёнини фаоллаштириш муаммоси Кайковус, Форобий, Махмуд Кошгарий, Юсуф Хос Х,ожиб, Алишер Навоий каби буюк мутафаккирлар асарларида уз ифодасини топган. Тил таълимида мустакил ишлар, лугат устида ишлаш, нутк устириш Й.Абдуллаев, ^.Абдуллаева, КДосимова, М.Аскарова, Т.Ниязметова, С.Матчонов, Р.Сафарова, А.Х,амроев каби педагог олимлар томонидан тадкик килинган.

Таълимнинг турли боскичларида нутк маданиятини шакллантириш, нуткий фаолият масалалари МДХ, давлатларининг К.Э.Безукладников, Т.Г.Рамзаева, Т.П.Малявина, Л.В.Абакумова, Н.Ф.Титова, А.Ф.Бойцова,

ff*!---

И.А.Зимняя, А.С.Егорова, В.К.Буряк, А.Н.Васильева, В.В.Гербова, Л.С.Виготский, Г.Н.Приступа, Т.И.Шамова, Н.Г.Дмитрук, И.Г.Калинина, Т.А.Ладиженская, П.А.Грушников каби олимлари томонидан турли даражада урганилган.

Бирок, бошлангич синфларда укув лугатлари оркали нуткий компетенцияни ривожлантириш масаласи алохида урганилмаган. Мазкур тадкикотда эса она тили дарсларида самарали фойдаланиш лозим булган укув лугатлари ва улардан фойдаланиш усуллари урганилади. Тадкикотда укув лугат турларидан фойдаланишнинг усул ва воситаларини такомиллаштириш, укувчиларда бугунги кунда долзарб булиб бораётган адабий талаффуз куникмаларини, имловий саводхонликни ривожлантириш, суз бойлигини ошириш методикасига доир масалалар урганилган. Бугунги кунда:

бошлангич синфларда укув лугатларидан фойдаланишнинг бугунги ахволини урганиш;

бошлангич синф "Она тили" дарсликлардаги укув топширикларининг ДТСи ва укув дастури талабларига мослигини киёсий урганиш, шунингдек, уларда укув лугатлардан фойдаланиш билан боглик муаммоларнинг сабабларини аниклаш ва ечимларини топишга харакат килиш;

нуткий компетенцияни ривожланирувчи топшириклар богланган укув лугатларининг мазмун, усул, воситаларини ишлаб чикишни такомиллаштириш;

турли услубдаги матнларни тахлил килишда укув лугатларидан фойдаланган холда укиш саводхонлигини оширувчи топшириклар ишлаб чикиш,

она тили дарсларида нуткий компетенцияни ривожлантиришда кандай метод, усул ва технологиялардан фойдаланиш мухимлигини аниклаш энг мхим масалалардан хисобланади.

Шу уринда Х,.Бакиеванинг бошлангич синфларда укув лугатларидан фойдаланиш хакидаги мулохазаси, ёндашувини келтириш лозим:

"Бошлангич синф укувчиларида укув лугатлари билан ишлаш оркали нуткий малакаларни ривожлантириш" мавзусидаги тадкикот натижалари умумий урта таълим тизимининг она тили таълими жараёнига татбик этилади.

Кузатишларбошлангичсинфларнингонатилидарсликларига киритиладиган машк материалларини куйидаги мезонлар

-

асосида танлаш ижобий натижалар беришини курсатди:

-машк материалларининг богланишли матн характерида булиши;

-урганилаётган тил билимини узлаштиришни таъминлаши ва мустахкамлаши;

- укувчилар хаёти билан боглик ва ёшига мос булиши;

- давр тараккиётини узида акс этириши;

- таълимнинг шу боскичида укитиладиган фанлар билан богланиши."

Шунингдек, Х,.Бакиева муаммо юзасидан олиб борилган кузатишлар укитувчиларнинг дарс режаси ва конспектларида машк шартларини бажаришдан нарига утилмаётганлиги, маъноси изохланадиган сузлар изохи акс этмаётганлиги, савол-топширикларда сузларнинг маъно кирралари устида ишлашга эътибор берилмаётганлигини хам уринли таъкидлайди.

Шу маънода бошлангич синфларда укув лугатлари билан ишлаш оркали нуткий малакаларни ривожлантириш вазифасига алохида эътибор бериш, мактаб укувчилари, хусусан, бошлангич синфлар учун "Имло", "Талаффуз" ва укув изохди лугатлар яратиш, таълим жараёнига татбик этиш масалалари бугунги она тили ^укитиш методикасининг асосий кисмини ташкил килмокда. Укувчи хох она тили, хох чет тили булсин лугатлар билан ишламаса, уларнинг нуткида тафаккурида ижобий узгариш булмайди, зеро мулокот, сухбат жараёнларида ёки мутолаа вактида нотаниш сузларнинг учраб колиши урганилаётган матннинг мазмунини тула англашга имкон бермайди. ^ола верса, укувчининг гапириш (адабий талаффуз), ёзиш (имло) куникмаларини ривожлантиришда хам укув лугатлари катта ахамият касб этади.

Хуллас, бошлангич таълим учун тайёрланадиган укув методик таъминот сирасида, албатта, укув лугатлари, хусусан, имло, талаффуз ва изохли лугатларнинг булиши кузда тутилаётга нуткий куникмаларни ривожлантирувчи асосий таълимивосита хисобланади.Янашуни хамтаъкидлаш керакки, укув лугатларини яратишда мултимедия, иллюстрациялардан фойдланиш машгулотлар самарадорлигини янада оширади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -Т.: Узбекистон, 2016.

If*!---

-14-б.

2. Мувдддинова Х. Таълим боскичларида узбек тили укитилиши узлуксизлигини таъминлашнинг илмий-методик асосларини такомиллаштириш. Пед. фан. ном-ди дисс. ТДПИ -Тошкент, 2011. -270 б^

3. Мирзо^идова X,. Узбек мактабларида фонетикани киргиз тилига киёслаб урганиш: пед. фан. ном-ди дисс. ТДПИ -Тошкент, 1998. -143 б.

4. Бакиева X. бошлангич синф укувчиларида мустакил таълим оркали нутк ва тафаккурни ривожлантириш методикаси. Педагогика фанлари буйича фал.д-ри(РИБ) дисс. автореф. 2019. 12-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.