Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРДА АЛЬТРУИСТИК ФАЗИЛАТЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ БЎЙИЧА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАҲЛИЛИ'

ЎҚУВЧИЛАРДА АЛЬТРУИСТИК ФАЗИЛАТЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ БЎЙИЧА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Мировая наука
Область наук
Ключевые слова
мактаб таълими / альтруистик / тарбия / фазилат / Буюк Британия / Германия. / schooling / altruistic / upbringing / virtue / Great Britain / Germany.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ювашов Ш.У.

Ушбу мақолада Ўзбекистон ўзининг янги тараққиёт босқичида таълим тизимини ислоҳ қилиш орқали йиллар давомида тўпланган тизимли муаммоларни бартараф этиш ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF FOREIGN EXPERIENCES ON THE DEVELOPMENT OF ALTRUISTIC QUALITIES IN STUDENTS

This article discusses the elimination of systemic problems accumulated over the years by reforming the education system of Uzbekistan in its new stage of development.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРДА АЛЬТРУИСТИК ФАЗИЛАТЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ БЎЙИЧА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР ТАҲЛИЛИ»

Ювашов Ш. У.

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) Наманган му^андислик-курилиш институти ижтимоий фанлар кафедраси доценти

УЦУВЧИЛАРДА АЛЬТРУИСТИК ФАЗИЛАТЛАРНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ БУЙИЧА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАР

ТАХЛИЛИ

Аннотация. Ушбу мацолада Узбекистон узининг янги тарацциёт босцичида таълим тизимини ислоу цилиш орцали йиллар давомида тупланган тизимли муаммоларни бартараф этиш уацида суз юритилади.

Калит сузлар: мактаб таълими, альтруистик, тарбия, фазилат, Буюк Британия, Германия.

Yuvashov Sh. U., doctor of philosophy in pedagogical sciences (PhD)

associate professor Department of Social Sciences Namangan Institute of Engineering and Construction

ANALYSIS OF FOREIGN EXPERIENCES ON THE DEVELOPMENT OF ALTRUISTIC QUALITIES IN STUDENTS

Abstract. This article discusses the elimination of systemic problems accumulated over the years by reforming the education system of Uzbekistan in its new stage of development.

Key words: schooling, altruistic, upbringing, virtue, Great Britain, Germany.

Узбекистоннинг янги ривожланиш босцичида мактаб таълимини ислох килиш, умумтаълим мактабларидаги ахвол, сохада олиб борилаётган ислохотларни чукурлаштириш, таълим-тарбия тизимини янада ривожлантириш масалаларини хар томонлама замонавийлаштириш долзарб вазифалардан биридир. Давлатимиз рахбари Ш.Мирзиёев фикрича, буюк маърифатпарвар Махмудхужа Бехбудийнинг "Дунё иморатлари ичида энг улуFи мактабдир", деган сузларида кандай чукур маъно бор. Биз эса сирти ялтирок, ичи калтирок коллежларимизга махлиё булиб, шунча вактни бекорга бой бердик. Шу боис хам мактаб таълимини ислох килиш оркали таълим самарадорлигини ошириш, кадрлар тайёрлаш тизимини янги боскичга олиб чикиш вазифалари устуворлик касб этмокда.

Шунингдек, ривожланган давлатлар тажрибаси асосида узлуксиз таълимнинг узвийлигини, изчиллигини, бир бирини тулдирувчанлигини ошириш жамиятимиз олдида турган долзарб вазифалардан биридир.

"Дунёдаги ривожланган давлатлар тарихига назар ташлайдиган булсак, уларда барча ислохотлар мактабгача таълим тизимидан, яъни боFчадан, мактабдан, тарбия масаласидан бошланганини курамиз. Чунки мактабни узгартирмасдан туриб, одамни, жамиятни узгартириб булмайди. Утган аср бошида жадид боболаримиз шунинг учун хам мактаб масаласини энг биринчи уринга куйган эдилар"4. Укувчиларда юксак ахлокий фазилатларни ривожлантириш оркали янги кадрлар авлодини халол, адолатли ва виждонли килиб тарбиялаш вазифалари хам кун тартибида турибди. Шу боис бугунги кунда мактаб таълимига янгича методологияни олиб кириш оркали билим ва салохитли укувчиларни тарбиялаш билан бирга юксак ахлокий фазилатларга эга ёшларни тарбиялаш хам жамиятимиз олдидаги мухим ва масъулиятли вазифалардан булиб колмокда.

Бугунги кунда юртимизда нуфузли хорижий университетларнинг филиаллари очилмокда. Бундан кузланган максад - миллий таълим тизимида танлов хукукини кенгайтириш, ракобатни кучайтириш ва таълимда янгича ёндашувларни кенг жорий килиш билан бирга ривожланган давлатларнинг тажрибасини урганиш, оммалаштириш, хорижий давлатларнинг таълим мухитини юртимизда шакллантиришдан иборатдир. Зеро, буюк француз адиби Виктор Гюгонинг "Мактаб очган одам бамисоли камокхонани ёпгандек булади", деган фикрларни билдиради5.

Узбекистон узининг янги тараккиёт боскичида таълим тизимини ислох килиш оркали йиллар давомида тупланган тизимли муаммоларни бартараф этишни максад килди ва бу йулда Халк таълимини 2030 йилга кадар ривожлантириш концепциясини кабул килди. Унда 48 та максадли курсаткичларга эришишнинг аник механизмлари белгиланган булиб, бу оркали таълим сифати тубдан узгариши билан укитиш технологиялари, моддий-техник база ва барча муаммолар бартараф этилади ва таълимда сифат боскичига утилади.

Давлатимиз рахбари Ш.Мирзиёев фикрича, "2030 йилга бориб укувчилар билимини бахолаш буйича "ПИЗА" халкаро дастури рейтингида жахондаги етакчи 30 та мамлакат каторидан жой эгаллашни максад килиб куйганмиз"6. Ушбу максадни муваффакиятли амалга ошириш учун хам таълим сифатини ошириш билан бирга ёшларни альтруистик фазилатлар билан у^айтиришимиз талаб этилади. Чунки кучли "акл"лар мамлакатни тарк этиб кетаётган бир шароитда ижтимоий масъулиятни англаш, дахлдорликни хис этиш ва фидойиликни шакллантириш хам "Тарбия" фани олидани устувор вазифалардандир.

4 Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд. - Тошкент: Узбекистон, 2020. -Б.143.

3 https://anyflip.com/Янги Узбекистон. Ижтимоий-сиёсий газета № 169 (169), 2020 йил 4 сентябрь 6 Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд. - Тошкент: Узбекистон, 2020. -Б.153.

Жахоннинг ривожланган Буюк Британия, АКШ, Япония, Сингапур, Италия, Германия ва Франция каби давлатларни таълим тизимида укувчиларда юксак ахлокийлик фазилатларини шакллантириш, уларда жумардликни ривожлантириш ва такомиллаштириб бориш устувор йуналишларидан бири хисобланади. Айникса, мактаб укувчиларида жамоавийлик, бирдамлик, биргаликда таълим олиш, бир-бирига ёрдам бериш, узгаларни хурмат килиш каби тушунчаларни бошланFич таълимданок сингдириш оркали уларда альтруистик фазилатларни тарбиялаш, манманлик ва худбинликни синдириб, узгалар учун хам нимадур килишга ургатиш мухим тарбиявий вазифалардан бири хисобланади.

Турли давлатларда юксак ахлокийлик ва альтруистик фазилатлар турлича талкин килинади ва таълим тизимида, тарбиявий ишларда юксак инсонпарварлик, биродарлик ва жумардликни тарбиялаш махсус методология асосида ёндашилади. Х,ар бир давлат уз фукароларида замон талабларига мос сифатлар ва жамият максадларига мос кадриятларни карор топтиришга харакат килади. Доимий юксалиш хакида каЙFурадиган етакчи давлатларнинг бу борадаги тажрибаси билан танишиш фойдадан холи эмас. Шунинг учун юксак ахлокийлик сифатларини, инсонпарварликни, баFрикенгликни ва толернат муносабатларни ёшларига намунали килиб сингдираётган ва урнак булаётган ривожланган давлатлардан Буюк Британия, Германия ва Япония давлатларининг тажрибасини тахлил килиш максадга мувофик булади.

Буюк Британияда одатда таълим-тарбия бериш урганилаётган предмет ёки укитувчига эмас, балки укувчига йуналтирилади. Бундай ёндашув инглиз таълими тарихига асосланиб, унинг ривожига Руссо, Фребель, Монтессори таъсир курсатганлар. Улар боланинг индивидуаллигини ривожлантириш ва мустакиллигини химоя килиш керак, деб хисоблаганлар7.

Буюк Британия таълим тизимида унинг таянчи булиб хисобланган бошлаетич таълимга алохида эътибор каратилган. Бу таълим шаклининг тарихи хам XIX асрга бориб такалади. Хрзирги даврда Буюк Британияда кичик ёшдаги болалар таълимига алохида эътибор берилиб, бу борадаги илмий-тадкикот ишлари кенгайиб, бундай болалар учун адабиётларни чоп эттириш кулами ортиб бормокда. Сунгги 35 йил давомида Буюк Британияда мактабгача таълим тизимида бир катор узгаришлар содир булди. Мактабгача таълим тизими ривожланишининг биринчи боскичи Буюк Британия жамоатчилигининг болаларни мактабгача тайёрлашнинг сифати, натижаси ва барча учун мос келишига каратилган эхтиёжларни кондириш билан боFлик булган масалаларни хал этишга каратилган. Бу даврда педагогларнинг диккати мактабгача таълим тизимининг истикболда

7 Абидов Б.К. Мактабгача таълим (хорижий мамлакатлар тажрибаси)// Замонавий таълим, 2017. №11. - Б. 39. (34-46 б.)

pивожлaнишини «nac^arn» бошлaшгa, яъни мaзкyp тизимдaги тapбия мacкaнлapининг дacтypлapини тaкомиллaштиpишгa кapaтилди. Кейинчэлик nедaгоглap 6у сохэнинг pивожигa тизимли ёндaшиш зapypлигини aнглaб, 6у жapaёнгa дaвлaт apaлaшyви лозимлиги, яъни сохднинг pивожини «юкоpидaн» aмaлгa ош^иш лозимлигини тушуни6 етдилap. Буюк Бpитaниядa 199б йилдa бapчa мaктaбгaчa тaълим мyaccacaлapи учун бaжapилиши мaжбypий булган меъёpий хужжэт ^бул килинди.

Мaктaбгaчa тaълим тизими pивожлaнишининг иккинчи 6оскичидэ эca мaмлaкaтдa дaвлaт вa жaмоaтчиликнинг мaктaбгaчa тaълим тизимини pивожлaнтиpишгa оид дacтypий услубий вa меъёpий-xyкyкий мaжмyaвий xyжжaтлap (2007 йил) яpaтилиб aмaлиётгa тэт6ик этилди. Бу дaвpдa мaктaбгaчa тaълим тизимигa «бaзaвий дapaжa» МЭКОМИ беpилиб, бapчa болaлapнинг юкоpи cифaтли тaълим олишлapини тaъминлaш йунелиши белгилaб олинди. СУнгги йиллapдa Бpитaния хукумэти мaктaбгaчa тaълим тизимини pивожлaнтиpишгa arox^a эътибоp кapaтмокдa. Чунки мaктaбгaчa тaълим тизимини мaзмyнaн бойитиш мaмлaкaт келaжaгини белгилaйди. Айни naйтдa Буюк Бpитaниянинг мaктaбгaчa тaълим тизимини pивожлaнтиpишдa педaгоглap вa отa-онaлapнинг pоли кaттa 6УЛИ6, yлap Хукумэтнинг бу сохэдэги cиёcaтини белгилaшгa Уз xиccaлapини кУшмокдaлap^

Геpмaния - тaълим вa гасбга йyнaлтиpиш, илм вa илмий тaдкикотлap дaвлaти. Kynлaб Нобель мукофоти лaypеaтлapи, юкоpи дapaжaдaги илмий излaнишдaги ютyклapгa эгa бyлгaн, куп лойиxaлapгa молиявий ёpдaм беpиб келaётгaн, xap xra дaвлaтлapдaн келгaн Укyвчилapни укшадиган дaвлaтдиp.

Геpмaниядa болaлapнинг pивожигa 3 ёшдaн бошлaб кaттa эътибоp беpилaди. Oнaлap уз фapзaндлapини бошлaнFич 6оскичдэ xaфтaдa биp мapтa, ^'ш^ок бyлгaнлapидa б^ нечa мapотaбa мaxcyc pивожлaнтиpиш гypyxлapигa олиб боpишaди. Мэксэд жaмоa булиб yйнaш, yзapо мулокотга Уpгaтишдиp. Фэ^^им мaзкyp гypyxлapгa болa боpгaнидaн сунггиш уни болaлap боFчacигa беpишaди. Чунки фapзaнднинг боFчaгa куникиши осон кечaди вa болaлap бу еpдa yзлapини эpкин хис килaдилap. БоFчaдa болaгa уз ху^^^ини, yлapни хеч ким xaфa килиши мумкин эмacлигини Уpгaтишaди. Бу нэфэкэт болaлapгa кул кyтapиш, бэлки кaттaлap томонидaн yлapгa овозни бaлaндлaтиш, xaфa килишнинг олдини олиш хэм демaкдиp.

Геpмaниядa мэктэ6 тэълими мaжбypий вэ бепул. б ёшдaн 18 ёшгaчa фyкapолap мaжбypий тapтибдa тэълим олиши шapт. Мэктэ6 тэълим тизими куйидэги боcкичлapгa булишди:

• 6ошлэ^ич (primarstufe)

• Уpтa (Sekundarstufe I)

• юкоpи (sekundarstufelI)

8 Хошимов П.З., Opиnов М.А. Буюк Бpитaниянинг тяълим тизими//Зямонявий тяълим, 2017. №12. - Б. Зб-41.

Германияда мактабгача таълим муассасалари давлат тизимига кирмайди. Болалар боFчаси хайрия жамFармалари, махаллий хокимият хамда черков васийлигида фаолият юритади. Шу билан бирга корхона ва ташкилотлар хам уз боFчасига эга булиши мумкин. Мактабгача таълим тизими (elementarbereich) 3 ёшдан олти ёшгача булган болаларни камраб олади. Х,али аклини таниб улгурмаган болаларда уз фикрини ифодалаш, тенгдошлари ва катталар билан мулокот килиш кобилиятини шакллантириш, уларни бошланFич таълимга тайёрлашда боFчаларнинг урни катта. Шу боис хам олмонлар боFчаларни "тафаккур устахонаси" деб аташади.

БошланFич мактабга болалар 6 ёшдан кабул килинади. Укиш асосан 4 йил, Берлин ва Бранденбургда эса 6 йил давом этади. Дастлабки 2 йил мобайнида укувчилар бахоланмайди. Укитувчилар бахо урнига боланинг индивидуал ривожланиш холати хусусида хисобот тайёрлайди ва узлаштириш тавсифномаси берилади. Укувчиларга 3-синфдан бахо куйила бошлайди. 5-6 синфлар болаларнинг ривожланишида мухим боскич хисобланади. Бу боскичда болалар кейинги таълим турига йуналтирилиши учун кузатувда булади. Боланинг бошланFич синфлардан кейин кайси мактаб турида укишни давом эттириши бошланFич мактаб тавсияси, унинг узлаштириши хамда отаонасининг хохишларига боFлик. Германияда 6 баллик бахолаш тизими кабул килинган. Укувчилар фанларни энг камида «4»га узлаштириши керак. БошланFич боскичда болаларга математика, немис тили, табиатшунослик, мусика, эстетика фанлари утилади.

Укувчилар урта таълимнинг энг мухим буFини гимназияда (Gymnasium) туккиз йил 5-13-синфгача таълим олади. Реал мактабнинг 10-синфини тамомлаган ёшлар эса гимназияда 3 йил укийди. Мазкур таълим даргохида гуманитар, табиий фанлар ва хорижий тиллар чукур ургатилади. Укувчилар 11 синфдан танлаган йуналишидан келиб чикиб, асосий вактини бир неча фанни чукур урганишга сарфлайди. Гимназия - олий таълимга тайёргарликнинг хал килувчи боскичи.

Немис педагоглари истеъдодсиз укувчининг узи йук, деб хисоблашади. Шунга кура улар укувчининг очилмаган кирраларини кашф этиш, уларни янгилик ва ихтиролар рухида тарбиялашга интилади. "Фикрлаяпманми, демак, яшаяпман!" дейди машхур файласуф Рене Декарт. Олмон мактабларида ана шу накл олтин коида сифатида кабул килинган. Педагоглар биринчи навбатда укувчининг, хатто хато булса -да, мустакил фикри булишига эришишни максад килади. Таълим жараёни эса ота-она ва укитувчи уртасидаги узвий хамкорликка таянади9.

Германия мактабларида компетентликни шакллантиришда турли хил интерактив методлардан, масалан: фидбек, жамоали укиш, хамкорликда

9 Мамажонов H.F. Германия давлати таълим тизими. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2017. - Б. 5-6. (- 1-9 б.)

укитиш, гурухли ишлаш, интервью, мустакил укиш, мен-сен-бу методи, светофор каби куплаб методлардан фойдаланишади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати.

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд. - Тошкент: Узбекистан, 2020. - Б. 143.

2. Абидов Б.К. Мактабгача таълим (хорижий мамлакатлар тажрибаси).// Замонавий таълим, 2017. №11. - Б. 39. (34-46 б.)

3. Хошимов П.З., Орипов М.А. Буюк Британиянинг таълим тизими//Замонавий таълим, 2017. №12. - Б. 36-41.

4. Мамажонов И.Е. Германия давлати таълим тизими. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. №2 6, ноябрь-декабрь, 2017. - Б. 5-6. (- 1-9 б.)

5. Olmasovich, Yuvashov S. "Systemic-Functional Model of Development of Altruistic Virtues in Students of "Education"." International Journal on Integrated Education, vol. 4, no. 8, 2021, pp. 33-36

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.