Научная статья на тему 'Оилада экологик ҳуқуқии тарбия беришнинг педагогик хусусиятлари'

Оилада экологик ҳуқуқии тарбия беришнинг педагогик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
287
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик ҳуқуқий тарбия / экологик хавфсизлик / экологик тарғибот / экологик ҳуқуқий таълим / оилада экологик таълим / мактабда экологик ҳуқуқий таълим / лицейда экологик ҳуқуқий таълим / экологик қонунчилик / экологик барқарор тараққиёт / эколого-правовое воспитание / экологическая безопасность / экологическая пропаганда / эколого-правовое образование / экологическое образование в семье / эколого-правовое образование в лицеях / экологическое законодательство / экологически устойчивое развитие.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Холмўминова Ойгул Жумаевна

Мақолада оилада экологик ҳуқуқий тарбия беришнинг педагогик хусусиятларини ёритишга эътибор берилган. Шунингдек, оилада экологик ҳуқуқий тарбия ва унинг бир қатор хусусиятлари очиб берилган ҳамда бу борадаги ҳолатлар таҳлил қилиниб, муаммони ҳал этишни такомиллаштиришга оид бир қатор илмий-амалий таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЭКОЛОГО-ПРАВОВОГО ВОСПИТАНИЯ В СЕМЬЕ

В статье рассматриваются вопросы педагогических особенностей эколого-правового воспитания в семье. Также указываются некоторые особенности эколого-правового воспитания молодёжи в семье и даются рекомендации и предложения, направленные на совершенствование работы в этой области.

Текст научной работы на тему «Оилада экологик ҳуқуқии тарбия беришнинг педагогик хусусиятлари»

Холмуминова Ойгул Жумаевна,

Термиз давлат университети «Педагогика» факультети «БошланFич таълим» кафедраси ук,итувчиси

ОИЛАДА ЭКОЛОГИК ЩУ^ИЙ ТАРБИЯ БЕРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 37.018.1

ХОЛМУМИНОВА О.Ж. ОИЛАДА ЭКОЛОГИК УУК,УК,ИЙ ТАРБИЯ БЕРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Мак,олада оилада экологик х,ук,ук,ий тарбия беришнинг педагогик хусусиятларини ёритишга эътибор берилган. Шунингдек, оилада экологик х,ук,ук,ий тарбия ва унинг бир к,атор хусусият-лари очиб берилган х,амда бу борадаги х,олатлар тах,лил к,илиниб, муаммони х,ал этишни тако-миллаштиришга оид бир катор илмий-амалий таклифлар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: экологик х,ук,ук,ий тарбия, экологик хавфсизлик, экологик тарFибот, экологик х,ук,ук,ий таълим, оилада экологик таълим, мактабда экологик х,ук,ук,ий таълим, лицейда экологик х,ук,ук,ий таълим, экологик конунчилик, экологик баркарор тарак,к,иёт.

ХОЛМУМИНОВА О.Ж. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЭКОЛОГО-ПРАВОВОГО ВОСПИТАНИЯ В СЕМЬЕ

В статье рассматриваются вопросы педагогических особенностей эколого-правового воспитания в семье. Также указываются некоторые особенности эколого-правового воспитания молодёжи в семье и даются рекомендации и предложения, направленные на совершенствование работы в этой области.

Ключевые слова и понятия: эколого-правовое воспитание, экологическая безопасность, экологическая пропаганда, эколого-правовое образование, экологическое образование в семье, эколого-правовое образование в лицеях, экологическое законодательство, экологически устойчивое развитие.

XOLMUMINOVA O.J. PEDAGOGICAL FEATURES OF ENVIRONMENTAL AND LEGAL EDUCATION IN THE FAMILY

In the article special attention is paid to the Pedagogical features of environmental and legal education in the family. Some features of the environmental and legal education of pupils are also indicated, and recommendations and suggestions are put forward aimed at improving in this area.

Keywords: environmental law education, environmental safety, environmental propaganda, environmental law education, family environmental education, environmental legislation, environmental sustainable development.

Кириш ва мавзунинг долзарблиги.

Хозирги кунда замон талаби асосида оилада экологик х,ук,ук,ий тарбия бериш, янги инновация ва ахборот технологияларни куллаш кела-жакда ёшларга экологик муаммоларни имкон Кадар ижобий хал этилишига ёрдам беради.

Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Олий Мажлис Сенатининг йигирманчи ялпи мажлисида сузлаган нуткида, «Маълумки, х,ар кайси мамлакат, хар кайси халк хаётида Шахс - Оила - Жамият - Давлат деган тушунча ва цадриятлар хал килувчи урин тутади. Жамиятнинг бирламчи ва асосий буFини булган оилани эса мухтарам аёл сиймо-сисиз асло тасаввур этиб булмайди»1 - деб таъ-кидлаган эди.

Шунингдек, Юртбошимиз Халкаро хотин-кизлар кунига баFишлаб утказилган танта-нали маросимдаги нуткида хам, «Албатта, бу борада белгиланган чора-тадбирларнинг маз-муни, сифати ва самарасини ошириш учун хали куп иш килишимиз керак. Бугунги кунда изчил амалга оширилаётган «Обод цишлоц» ва «Обод ма^алла», «Ёшлар -келажагимиз», «Хар бир оила - тадбиркор» каби дастур-лар айни шу максадларга каратилгани билан ахамиятлидир»,2 - деган концептуал Fоялари оилада экологик хукукий тарбия беришнинг педагогик хусусиятларини такомиллаштиришга асосдир.

Президентимиз алохида уктириб утганидек, » ... илм-фан, замонавий ва узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш зарур. Халкимизда «таълим ва тарбия бешикдан бошланади» деган хикматли бир сузи бор. Факат маърифат инсонни камолга, жамиятни тараккиётга етаклайди. Шу сабабли, таълим сохасидаги давлат сиёсати узлуксиз таълим тизими принципига асосланиши, яъни, таълим боFчадан бошланиши ва бутун умр давом этиши лозим»3.

Шуни таъкидлаш жоизки, Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раис-лигида 2019 йил 23 август куни халк таълими тизимини ривожлантириш, педагогларнинг малакаси ва жамиятдаги нуфузини ошириш, ёш авлод маънавиятини юксалтириш масала-ларига баFишланган видеоселектор йиFилиши булиб унда, оиладаги таълим-тарбия мухити, ота-оналарнинг масъулияти ва укитувчилар билан хамкорлиги масалаларига хам алохида эътибор каратилди4.

Энг долзарб ва хусусиятли томони шундаки, Юртбошимиз унда таълим-тарбия сохасида замонавий ва окилона тизим яратиш, укитиш методлари, таълим стандартлари, дарслик ва укув кулланмаларини янгилаш зарурлиги, билим беришда илFор хорижий тажрибалар-дан фойдаланиш, тарбияда эса миллий анъана ва кадриятларга суяниш мухимлигини алохида кайд этди.

Бизга маълумки, кейинги йилларда ана шу муаммоларни самарали хал этиш, кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш буйича мамлакатимизда улкан ишлар амалга оширилмокда. Президентимиз томонидан халк таълими тизимига оид 6 та фармон ва карор, Вазирлар Махкамасининг 21 та карори кабул килиниб, бу сохадаги ислохотларнинг хукукий-меъёрий асослари мустахкамланди.

Жумладан, Узбекистан Республикаси Пре-зидентининг 2016 йил 29 декабрдаги «20172021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги5 ПК-2707-сон, 2017 йил 9 сен-тябрдаги «Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенатининг йигирманчи ялпи мажлисидаги нутки. // «Халк сузи« газетаси, 2019 йил 22 июнь.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Халкаро хотин-кизлар кунига баFишлаб утказилган тантанали маросимдаги нутки. // «Халк сузи« газетаси, 2019 йил, 8 март.

3 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат

Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. //

«Халк сузи» газетаси, 2018 йил, 29 декабрь.

4 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёев раислигида 2019 йил 23 август куни халк таълими тизимини ривожлантириш, педагогларнинг малакаси ва жамиятдаги нуфузини ошириш, ёш авлод маънавиятини юксалтириш масалаларига баFишланган видеоселектор йиFилишидаги нутки. Мактаб таълимини ривожлантириш умумхалк харакатига айланиши зарур. // «Халк сузи» газетаси, 2019 йил, 24 август.

5 Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги «2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-2707-сон Карори. //«Халк сузи» газетаси, 2016 йил, 30 декабрь.

т^рисида»ги ПК-3261-сон1, 2018 йил 14 август-даги «Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмо-ний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари тyFрисида»ги2 ПК-3907-сон карорлари укувчиларда экологик хукукий тарбияни олиб бориш ва такомиллаштиришнинг асосий йуналишларини замон талаби асосида узида ифода этиб бу сохадаги бир катор аник вази-фалар курсатиб берилди.

Айникса, Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2018 йил 25 январдаги «Уму-мий урта, урта махсус ва касб-хунар таъ-лими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги3 ПФ-5313-сон фармонида ёшларни х,ар томонлама баркамол шахс килиб, ватанпарварлик ва миллий мустакиллик Fояларига содиклик рухида тар-биялашга, шунингдек, укувчиларда бой илмий, маданий ва маънавий меросимизга, миллий ва умуминсоний кадриятларга асосланган маънавий ва ахлокий сифатларни ривожлантиришга йуналтирилган педагогик жараённи янги педа-гогик шакл ва усуллар асосида ташкил этиш масаласига алохида эътибор бериш лозимлиги курсатиб утилди.

Вахоланки, Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2019 йил 15 январдаги «Узбекистон Республикаси экология ва атроф мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси тyFрисидаги низомни тасдиклаш хакида»ги 29-сон карорида4 курсатилганидек, «эколо-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПК-3261-сон карори. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2017 йил, 9-сон, 555-модда.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги «Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПК-3907-сон карори. 1лМр://1ех. uz/docs/3864155

3 Узбекистон Республикаси Президентининг 25 январь

2018 йилги «Умумий урта, урта махсус ва касб-хунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги ПФ-5313-сон фармони. // «Халк сузи» газетаси, 2018 йил 26 январь.

4 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг

2019 йил 15 январдаги «Узбекистон Республикаси экология ва атроф мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси тyFрисидаги низомни тасдиклаш хакида»ги 29-сон карори. // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 15.01.2019 й., 09/19/29/2475-сон.

гик тарбия, тарFибот ва таълимни, шунингдек, экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида мутахассисларни кайта тайёр-лаш ва малакасини оширишни ташкил этиш» Узбекистон Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитасининг асосий вазифалари хам этиб белгиланди.

Бундан куриниб турибдики, Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим ва Халк таълими вазирликлари томонидан мак-табларда ва оилада ёшларга экологик-хукукий таълим ва тарбияни олиб боришда янги замо-навий тизимли талабларни куллашни такозо этади.

Шу маънода, ушбу маколани тайёрлашдан асосий мацсад, юкоридаги талаблар асосида дастлабки экологик хукукий тарбияни олиб бориш жараёни оилада вужудга келиши ва уни мохияти ва мазмунини очиб бериш хамда унга од Fояларни ривожлантиришдан иборат. Чунки, оилаларимизда хукукий хамда экологик таълим ва тарбияни чамбарчас олиб бориш ёшларимизнинг мавжуд экологик конунларни билиб олишлари, хурмат килиши ва унга амал килишларига ундайди.

Халкимизда яхши бир накл бор: «Атроф-мухит тозалиги уйнинг остонасидан бошла-нади». Хар бир хонадоннинг саришталиги, ободлиги унинг остонасида, куча-куй, ховли-жойни тоза ва саранжом тутишда билинади. «Куш уясида курганини килади» деганлари-дек, ота-оналар болаларга табиат инъом этган ер ва сувни асраб-авайлаш, тупрок ва хавони ифлослантирмаслик, усимлик-яшиллик ола-мини саклаш хакидаги угитларни доимий равишда сингдиришлари ва уларнинг хаёт мезонига айлантиришлари талаб этилади. Болаларимизга, улкамиз учун тобора кадрли булиб бораётган ичимлик сувидан тежаб-тергаб фойдаланиш муносабатини шаклланти-риш айникса, ута мухим масаладир.

Таъкидлаш уринлики, болалик даври инсон хаётининг илк, беташвиш боскичи хисобланади. Болалар атроф-мухит ва унда руй бераёт-ган ходисаларни англашга эмоционал-хиссий ёндашадилар. Бунинг натижасида уларда, аста-секин ходисалар мохиятини ифодаловчи шах-сий караш, сифат ва мустакил муносабат шак-лланиб, уларнинг рухиятида сакланиб колади. Табиатнинг кучли тарбиявий салохиятини хисобга олиб, оила билан биргаликда табиат куйнига саёхат уюштириш уз навбатида бола-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

ларнинг кузатувчанлигини, ураб турган табиий мухитдан эстетик завкланишини, хамдардлик туЙFусини, табиат куйнида узларини кандай тутиш коидалари ва одобини шакллантиришга, уларнинг соFлом, маънавий ва интелектуал ривожланишига ёрдам беради.

Болаларнинг атроф-мухитга булган ножуя муносабатига ота-оналар муносабат билди-ришлари ва бунинг салбий окибатини тушун-тириб, табиий мухит тозалиги, хавонинг мусаф-фолиги аввалом бор бизнинг саломатлигимиз, хаётимиз баркарорлигини таъминлашини астойдил уктириб боришлари лозим.

«Тоза мухит бу соFлом хаёт мухити» коидасини оиланинг турмуш тарзи ва дунё-караши, кундалик зарурияти, амалий куник-маси ва хаётий эхтиёжига айлантириш зарур-дир. Болада соFлом турмуш тарзининг илк коидаларини шакллантиришда ота-оналар атроф-мухитни мухофаза килиш, унинг тозали-гини саклаш, сув, хаво ва тупрокни ифлослан-тирмаслик, улардан тежамкорлик билан фой-даланиш хар биримизнинг конуний хам инсо-ний бурчимиз эканлигини хаётий мисолларига таяниб астойдил уктиришлари лозим.

Экологик-хукукий таълим ва тарбия асосан оилада олиб борилишини инобатга оладиган булсак, демак хар бир оилада усиб-улFаяётган ёшларимиз мустакил давлатимизнинг эколо-гик сиёсати хамда унинг мазмунини, хукукий-экологик муаммолар хамда уларни хал килиш-нинг хукукий-иктисодий томонларини яхши билишлари, чукур хукукий-экологик билим-ларга эга булишлари ва жамият фаолиятининг экологик сохасида фаол катнашишлари зарур булади.

Педагогик адабиётларда, укувчиларга экологик тарбия беришнинг турли сохаларида илмий тадкикотлар1 олиб борилган булсада, аммо оилада экологик хукукий тарбия бериш масаласи бугунги кун талаби асосида кенг тадкик эътилмаганлигини куришимиз мумкин.

1 Норбутаев Х.Б. Мактаб укувчиларида экологик тафак-курни фанлараро шакллантириш услубиёти (биология ва физика фанлари мисолида). Пед.фан.номз...дисс.. авто-реф. Бухоро. 2009, 25-бет; Исакулова Н.Ж. Укувчиларга экологик тарбия бериш назарияси ва амалиёти. - Т.: «Фан», 2011,140-бет; Мухаммедиев К.Б. Талабаларни атроф-мухитга эхтиёткор муносабатда булишга тайёр-лаш назарияси ва амалиёти. - Тошкент: »Фан ва техно-логиялар», 2014. 172-бет; Айдаров Э.Б. Укувчи ёшларга табиий худудларни мухофаза килиш оркали экологик тарбия бериш. - Тошкент: »Илм-зиё-заковат», 2019. -120-бет.

Ана шу талаб асосида маколанинг илмий янгилиги тарбия назариясига асосланиб, оилада экологик-хукукий тарбия беришда психология ва педагогик, хамда этнопедагогика фанларининг сунги ютукларига таянган холда уни такомиллаштириш, педагогик ёндашув асосида илмий асосланган холда унинг мазмун-мохиятини очиб беришга харакат килинади.

Маколанинг объекти булиб, оилада экологик хукукий тарбия беришнинг янада такомиллаштириш жараёлари хисобланади.

Шу маънода, фикримизча оилада экологик хукукий таълим-тарбия куйидаги талабларни уз ичига олиши максадга мувофикдир:

1) оилада укувчиларимизни табиат гузал-ликларидан эстетик завк олиш севиш рухида тарбиялаш ва унга оид тушунчаларни шакллантириш;

2) оилада ота-онанинг Fамхурлиги ва бево-сита харакати остида укувчиларимизнинг экологик-хукукий маданияти ва маънавиятини ошириш;

3) оилада укувчиларимизга табиат ва жамият уртасидаги хукукий муносабат хамда инсоннинг табиатга таъсири масаласига оид тушунчаларни шакллантириш;

4) укувчиларимизга инсон табиатнинг онгли бир булаги эканлиги ва барча жамият ва табиат конунларига амал килиш лозимли-гини тушунтириб, унга оид экологик-хукукий билимларни доимий узлаштириб боришлиги хам катта ахамият касб этади.

Экологик-хукукий тарбия жараёнида укувчи-ларимиз купрок олинган билим ва тушунчалар, экологик хукукий савия, хамда бошка меъзон-лар билан боFлик булади.

Шу муносабат билан айрим адабиётларда оиладахукукий экологиктарбия куйидагиларни узида ифода этиши курсатилган:

• укувчиларимизга барча табиат бойли-клари булган ер, ер ости бойликлари, сув, хайвонот ва усимликлар дунёси, урмон ва хаво (атмосфера) дан окилона фойдаланиш, хамда уларни мухофаза этиш лозимлигини тушунти-риш;

• оилада укувчиларга экологик хукукий тафаккур ва экологик онгни хосил килиш, атроф мухитга нисбатан масъулиятли булиш ва табиат бойликларига мехр-мухаббат курсатиш;

• укувчиларга экологик узгариш, инкироз ва тахдидларни олдиндан кура билиш керакли-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

гини кенгрок мохиятан тушунтириш (салбий таьсирларга олиб келишини уктириш);

• ота-оналар томонидан ёшлар онгида эко-логик- хукукий маънавият ва маданиятни шак-ллантириш. Табиатга зарар етказмаслик, етка-зилган зарар ёки содир этилган хукукбузарлик учун юридик жавобгарликларни мавжудлигини тушунтириш;

• оилада, ота-оналар томонидан укувчи-ларимизга содир этилган ёки содир этилиши мумкин булган экологик-хукукий хукук-бузарликларга карши курашиш, хамда уларни олдини олиш шарт эканлигини хам тушунтириш максадга мувоффикдир1.

Демак, юкорида келтирилган фикрларга кушилган холда, мазкур масалада хали педагог, табиатшунос ва хукукшунос кадрларимиз олдида бир катор вазифалар хам турганли-гини эьтироф этишимиз лозим булиб, оилада укувчиларимизга экологик хукукий таълим-тарбияни олиб бориш ва мустахкамлашда замонавий талаб ва эхтиёжларга алохида эъти-бор каратиш лозим.

Узбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёев раислигида 2019 йил 23 август куни халк таълими тизимини ривожлантириш, педагогларнинг малакаси ва жамиятдаги нуфу-зини ошириш, ёш авлод маънавиятини юксал-тириш масалаларига баFишланган видеоселектор йиFилишида, «Мактаблардаги маънавий-тарбиявий ишларни янгича асосда ташкил этиш, «Миллий Fоя», «Одобнома», «Динлар тарихи», «Ватан туЙFуси» каби фанларни бир-лаштирган холда, ягона «Тарбия» фанини жорий килиш зарурлиги кайд этилди. Макта-бларга буюк алломалар, давлат ва сиёсат арбо-блари, машхур саркарда аждодларимизнинг номларини бериш мухимлиги таъкидланди»2.

Фикримизча, «Тарбия» фанини дастурини тузиш ва уни укитишда «Экологик-хукукий тарбия» масаласига хам алохида эътибор бериш максадга мувофикдир.

1 Холмуминов Ж.Т. Оилада экологик хукукий таълим ва тарбияни олиб бориш ва уни узлуксизлигини таъмин-лашнинг хукукий асослари. // ТДЮИ Ахборотномаси, 2012. №1. 73-77 бетлар.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2019 йил 23 август куни халк таълими тизимини ривожлантириш, педагогларнинг малакаси ва жамиятдаги нуфузини ошириш, ёш авлод маънавиятини

юксалтириш масалаларига баFишланган видеоселектор йиFилишидаги нутки.Мактаб таълимини ривожлантириш умумхалк харакатига айланиши зарур. // «Халк сузи» газетаси, 2019 йил, 24 август.

Зеро, бу масалада Узбекистон Республикаси Президентининг «Жамиятда хукукий онг ва хукукий маданиятни юксалтириш тизимини тубдан такомиллаштириш тyFрисида»ги 2019 йил 9 январдаги ПФ-5618-сонли Фармони3да хам бу масалага алохида эътибор берилди.

Демак,шу маънода оилада экологик хукукий таълим ва тарбияни олиб борилиши укувчиларни табиатга, атроф-табиий мухит ва унинг бойликларини севишга, мухофазалаш хамда бундан окилона фойдаланишдаги даст-лабки экологик хукукий онгини, таффакурини хамда тушунчаларини шакллантиришга ёрдам беради;

Фикримизча, юкоридаги тахлиллар шуни курсатмокдаким, оилада укувчи-ёшларга доимий равишда экологик хукукий таълим ва тарбияни самарали олиб бориш учун куйидагиларга эътибор бериш максадга мувоффик деб уйлаймиз:

биринчидан - экологик хукукий таълим тарбияни узлуксизлигига, чамбарчас олиб борилиши ва укитилишига хамда, оилада олин-ган экологик хукукий билимларни тизимли самарадорлигига эришиш;

иккинчидан - экологик хукукий таълим ва тарбия бериш жараёнида мактаб, оила ва махалла хамкорлигини кучайтириш;

учинчидан - кабул килинган экологик конун талабларини хамда уларга оид тушун-чалар мохиятини оилада ёшларга батафсил кенгрок тушунтириш максадга мувофикдир.

Хакикатан хам, оилада экологик мадани-ятни, атроф мухитга жиддий муносабатда булишликни катъий белгилаб берадиган нор-маларнинг амалиётга киритилиши келажакда оилада кузланган максадга эришишни таъмин-лаши мумкин.

Масалан, Испанияда машина деразасидан ахлат улоктирганлик учун 200 евро, сигарет KолдиFини йулакка ташлаш 90 евро микдорда жаримага асос булади. Германияда ахлоксиз фукаролар «чикинди изкуварлари» томони-дан ушланади. Кучага урнатилган видеокамера оркали махсус кутига ташланмаган ахлат учун ахолининг ана шундай катламига 100 еврогача жарима солинади. Сигарет колдиFи,

3 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 январдаги «Жамиятда хукукий онг ва хукукий маданиятни юксалтириш тизимини тубдан такомиллаштириш тyFрисида»ги Пф-5618-сон фармони. // «Халк сузи» газетаси, 2019 йил 10 январь №5 (7235).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

музкаймок ёки конфет ^ози, салкин ичимлик шишасини ерга ташлаш 20 евро, сакич, колдик овкат улоктириш 35 еврони ташкил этса, эски мебель, электрон техникани ташлаганлик учун 150 дан 600 еврогача жарима тулашга сабаб булади. Швецияда ерга ташланган ^оз унинг эгасига 90 евро, Сингапурда эса 300 дан 1000 долларга тушади1.

Фикримизча, оилада экологик хукукий тар-бия бериш жараёнида мазкур масалага алохида эътибор беришликни тушунтириш келажакда амалий фаолиятни ижобий такомиллашувига ёрдам беради.

Зеро, мазкур концептуал Fоялар укувчи-ёшларга экологик хукукий таълим ва тар-бияни олиб бориш, унда мактаб, оила ва махаллаларни кенг иштирокини таъминлашда уни узлуксизлигини тизимли асосда хори-жий тажрибаларидан кенг фойдаланиб замон талаби асосида олиб боришликни таказо этади.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, оилада экологик тарбияни шакллантиришда биз кухна Шарк хонадонларининг турмуш тарзини тахлил этишдан бошласак максадга мувофик буларди. Каранг, бобо-бувиларимиз ховли жойла-рини тозалашдан аввал шакароб килиб сув сепишни, сунгра супургини сал хуллаб супи-ришни уктирганлар, кундалик чикиндиларни ховли четидаги урага ташлаб устидан тупрок тортганлар, куз пайтида хас-хашакларни туплаб ёкмаганлар. Чунки, хас-чуплар, хазонлар тутуни оркали захарли моддалар хавога учади ва атмосферани ифлослантиради. Шунинг учун уларни чукурга кумиб компостлаш (яъни чиритиш) йули билан усимликлар томонидан яхши узлаштириладиган минерал моддаларга айлантирилади. Компостлашда ахлатларнинг харорати кутарилиб, каттик исиш жараёнида улардаги инсон соFлиги учун хавфли микроор-ганизмлар уз узидан кирилиб кетади.

Умуман олганда, табиатга якинлик, она заминга мухаббат, жонажон улканинг гузал-ликларидан бахраманд булиш болаларни маънавий-рухий жихатдан бойитиб нафис дидини шакллантиради хамда мукаддас замин уз она-юртининг фаровонлиги ва табиати-нинг мусаффолиги туFрисида каЙFуришни узларининг бурч ва масъулиятли эканликла-рини юраклари билан хис этадилар. Эколо-

1 Жалилов А. Дунё тажрибаси: «ифлослантирувчи тулайди». // http://tabiatvahayot.uz/ekologiya-salomatlik/

гия ва атроф мухитни мухофаза килиш, уни бойликларини авайлаш ва ундан окилона фойдаланишни даврни узи талаб этиб, бар-чамизни табиатга янада эътиборлирок ва масъулиятлирок булишга ундамокда.

Шу маънода айрим адабиётларда оилада болаларимизда атроф-мухитга оид фикрларни берилиши мухим ахамият касб этади2:

• оилада болаларимизда атроф-мухитга булган дахлдорлик муносабатини шакллан-тириш, уларда масъулият хиссини уЙFотиш ва тарбиялаш, табиат ресурсларидан-ер, сув, энергиядан, барча хом-ашёлардан эхтиёт-корлик, тежамкорлик ва сархисоблик билан фойдаланиш, яъни уволга йул куймаслик куникмаларини уларнинг кундалик хаётида сингдиришимиз, бу хатти-харакатларда шахсий намуна амалларини курсатиш;

• оилада болаларимизнинг маънавий-маърифий тарбиясига асосий урFу бериб, уларда юксак инсоний фазилат, атроф-мухитга булган муносабатнинг яратувчанлик, бунёд-корлик ва обод этиш сифатларни карор топти-риш оркали экологик маънавиятни ва табиатга булган янги карашни шакллантириш;

• оила мухитида тоза ичимлик сувидан самарали фойдаланиш маданиятига катъий амал килиш хар бир оила аъзоларининг ажрал-мас фазилатига айланишини;

• оилада боланинг соFлом турмуш ва экологик одобини хар томонлама шакллани-шига, сув, тупрок, хавони ифлослантирмас-лик, усимлик ва хайвонот оламининг ранг-баранглигини саклашга уз хиссасини кушиш, унга булган Fамхурлик сифатларини карор топишига, бефарклик аломатларини олдини олиш, шахсий экологик позициясини тарбия-лашга эътиборни каратиш;

• болаларимизда экологик хукукнинг бир-ламчи куртакларини, яъни атроф табиий мухитга булган уз фукаровий бурч ва мажбу-риятларини англаб етишларига, экологик хавф-сиз мухит инсонларнинг соFлом хаёт кечириш-ларига хамда санитария экологик холатининг яхшиланишига замин булишини педагогик хусусиятини тушунтириб бориш;

2 Холмуминов Ж.Т. Баркамол авлодни шаклланти-ришда экологик-хукукий таълим ва тарбиянинг урни. // «Хукукий тарбия-баркамол авлодни шакллантиришнинг мухим омили» мавзуидаги Республикаси илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент: ТДЮИ, 2010 (18 май). 46-51 бетлар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

• oилaдa бoлaлap тoмoнидaн тypли хaëтий вaзиятлapдa Kapop кaбyл килaëтгaнлapидa, aлбaттa aтpoф-мyхит хoлaтини эътибopдaн чикapмacликни вa уни x^co6ra oлиш зapypли-гини, бoлaнинг aтpoф-мyx1итни тoзa caклaшдa кypcaтгaн aмaллapини oтa-oнaлap дoимий paвишдa кУллaб-кyввaтлaши x1aмдa тaбиaтгa Kилингaн нoжyя x1aтти-x1apaкaтнинг кaндaй ^лбий oкибaтлapгa oлиб кeлишини Уктиpиб бopиш;

• oилaдa фapзaндлapимизни 6УШ вaкт-лapидa бeвocитa тaбиaт кУйнидa, хaйвoнoт вa ycимлик oлaмининг тypли тyмaн экaнлигини aнглaши, paнг-бapaнг гyзaлликлapидaн yлapни бaхpaмaнaд килиш бopacидa имкoн ^ap биpгaликдa тaбиaт кУйнигa caëхaтлap уюшти-pиш. 3epo, биз oтa-oнaлap, ycтoз-мypaббийлap вa бapчaмиз бoлaлapимизнинг бapкaмoл ин^н 6УЛИ6 вoягa eтишигa вa yлapнинг УЗ oнa зaминини нaкaдap acpaб-aвaйлaшгa кoдиp экaнлигигa жaвoбгap экaнлигимизни ëддaн чикapмacлигимиз лoзим.

Xyллac, юкopидaги фикpлap вa aйpим тaхлиллap acocидa кyйидaги тaклифлapни бил-диpиш мaкcaдгa мyвoфик дeб yйлaймиз:

• oтa-oнaлap тoмoнидaн Укyвчилapимизгa кyпpoк экoлoгик-x1yкyкий тaълим вa тapбия мaвзyлapидa тyшyнтиpиш ишлapини oлиб бopишлapи;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• мaхaллaлapдa ижoбий экoлoгик-x1yкyкий тaълим вa тapбия oлиб бopaëтгaн x,ap биp oилa тaжpибaлapини кeнгpoк Уpгaниш вa OAB ëpи-тиш;

• oилaдa «Oилa экoлoгия»cи, вa «Ëшлap экoлoгия»cи хaкидa ëшлapгa кeнгpoк тyшyнчa-лap бepиб бopиш;

• oилaдa oлиб бopилгaн экoлoгик хукукий тaълим вa тapбияни мaктaбгaчa мyaccaca-лapдa, мaктaб вa лицeйлapдa дaвoм эттиpиш вa уни зaмoн тaлaби acocидa тaкoмиллaшти-pиб бopиш;

• мaктaблapдa Укyвчилap Уpтacидa экoлo-гик хукукий тaълим вa тapбияни янaдa кyчaй-тиpиш мaкcaдидa,«Экoлoгик-хyкyкий тaълим вa тapбия»мaxcyc кypcини укитиш хaмдa бoшкa тaдбиpлapни aмaлгa oшиpиш yтa мyхимдиp.

Xoзиpги экoлoгик мyaммoлap кecкинлaшиб бopaëтгaн глoбaллaшyв шapoитидa yлapни хaл килиш, тaбиaт бoйликлapини кeлaжaк aвлoдгa бyc-бyтyн кoлдиpиш, yлapдaн oкилoнa фoйдa-лaниш вa мyхoфaзa килиш, экoлoгик-хyкyкий тaълим-тapбияни янaдa кyчaйтиpиш ycтyвop вaзифaмиз булиб ^лиши кepaк.Бy эca, oилaдa Xap биp укувчи-ёшни вaтaнпapвapлик pyхидa тapбиялaшгa вa бугунги кyндa oилaдa экoлo-гик хукукий тapбияни тaкoмиллaштиpишнинг пeдaгoгик oмили cифaтидa янaдa pивoжлaниб бopишигa xизмaт килaди.

Aдaбиётлaр рyйxaти:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2019 йил 9 янвapдaги «Жaмиятдa хукукий oнг вa хукукий мaдaниятни юкcaлтиpиш тизимини тyбдaн тaкoмиллaштиpиш тyFpиcидa»ги ПФ-5618-coн фapмoни. || «Xaлк cyзи» гaзeтacи, 2019 йил 10 янвapь №5 (7235).

2. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2018 йил 25 янвapдaги «Умумий Уpтa, ypтa мaxcyc вa кacб-хyнap тaълими тизимини тyбдaн тaкoмиллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa»ги ПФ-5313-coн фapмoни. || «Xaлк cyзи» гaзeтacи, 2018 йил 26 янвapь.

3. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2016 йил 29 дeкaбpдaги «2017-2021 йиллapдa мaктaбгaчa тaълим тизимини янaдa тaкoмиллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa»ги ПK-2707-coн кapopи. || «Xaлк cyзи» гaзeтacи, 2016 йил 30 дeкaбpь.

4. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 9 ceнтябpдaги «Мaктaбгaчa тaълим тизимини тyбдaн тaкoмиллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa»ги ПК.-3261-coн ^pop^ II Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Oлий Мaжлиcи Пaлaтaлapининг AX6OPO™O-мacи, 2017 йил, 9-шн, 555-мoддa

5. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2018 йил 14 aвгycтдaги «Ëшлapни мaънaвий-axлoкий вa жиcмoний бapкaмoл этиб тapбиялaш, yлapгa тaълим-тapбия бepиш тизимини cифaт жихaтидaн янги бocкичгa кyтapиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa»ги ПK-3907-coн ^pop^ - http:||lex.uz|docs|3864155

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I СOВРЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

6. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Миpзиëeвнинг Oлий Мaжлиc Ceнa-тининг йигиpмaнчи ялпи мaжлиcидaги нутки. || «Xaлк cyзи» гaзeтacи, 2G19 йил 22 июнь.

7. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Миpзиëeвнинг Xaлкapo хoтин-кизлap кyнигa бaFишлaб yткaзилгaн тaнтaнaли мapocимдaги нутки. || «Xaлк cyзи» ra3e-тacи, 2G19 йил 8 мapт.

8. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Миpзиëeвнинг Oлий Мaжлиcгa Мypoжaaтнoмacи. || «Xaлк cy3^> гaзeтacи, 2G18 йил 29 дeкaбpь.

9. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Миpзиëeв paиcлигидa 2G19 йил 23 aBry^ куни хaлк тaълими тизимини pивoжлaнтиpиш, пeдaгoглapнинг мaлaкacи Ba жaмиятдaги нуфузини oшиpиш, ëш aвлoд мaънaвиятини юкcaлтиpиш мacaлaлapигa бaFишлaнгaн видeoceлeктop йиFилишидaги нутки. || Мaктaб тaълимини pивoжлaнти-pиш yмyмхaлк xapa^wa aйлaниши 3apyp. || «Xaлк cyзи», 2G19 йил 24 aBryŒ

Ю. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Baзиpлap Мaхкaмacининг 2G19 йил 15 янвap-дaги «Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Экoлoгия Ba aтpoф мухитни мyхoфaзa килиш дaв-лaт кУмитacи тyFpиcидaги Низoмни тacдиклaш хaкидa»ги 29-coн кapopи. || К^нун хyжжaтлapи мaълyмoтлapи миллий 6a3ac^ 15.G1.2G19 й., 09|19|29|2475-coн.

11. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Миpзиëeв paиcлигидa 2G19 йил 23 aвгycт куни хaлк тaълими тизимини pивoжлaнтиpиш, пeдaгoглapнинг мaлaкacи Ba жaмиятдaги нуфузини oшиpиш, ëш aвлoд мaънaвиятини юкcaлтиpиш мacaлaлapигa бaFишлaнгaн видeoceлeктop йиFилишидaги нутки. Мaктaб тaълимини pивoжлaнтиpиш yмyмхaлк xapa^wa aйлaниши 3apyp. || «Xaлк cyзи», 2G19 йил 24 aвгycт.

12. Нopбyтaeв X.Б. Мaктaб Укyвчилapидa экoлoгик тaфaккypни фaнлapapo шшк-ллaнтиpиш ycлyбиëти (биoлoгия Ba физикa фaнлapи миcoлидa). Пeд. фaн. нoмз... диcc.. aвтopeф.. Бyхopo. 2GG9, 25-бeт.

13. Иcaкyлoвa Н.Ж. Укyвчилapгa экoлoгик тapбия бepиш нaзapияcи Ba aмaлиëти. -Toшкeнт:«Фaн», 2G11. 140-бeт.

14. Мyхaммeдиeв К.Б. Taлaбaлapни aтpoф-мyхитгa эx1тиëткop мyнocaбaтдa бyлишгa тaйëpлaш нaзapияcи Ba aмaлиëти. - ^ш^нт: »Фaн Ba тeхнoлoгиялap», 2G14. 172-6e^

15. Aйдapoв Э.Б. Укyвчи ëшлapгa тaбиий хyдyдлapни мyхoфaзa килиш opкaли эш-лoгик тapбия бepиш. - ^ш^нт: «Илм-зиë-зaкoвaт», 2G19. 120-бeт.

16. Xoлмyминoв Ж.T. Oилaдa экoлoгик хукукий тaълим Ba тapбияни oлиб бopиш Ba уни yзлyкcизлигини тaъминлaшнинг хукукий acocлapи. || TДЮИ Aхбopoтнoмacи, 2G12. №1. 73-77 бeтлap.

17. Жaлилoв A. Дyнë тaжpибacи: «ифлocлaнтиpyвчи тyлaйди». || http:||tabiatvahayot. uz|ekologiya-salomatlik|.

18. Xoлмyминoв Ж.T. Бapкaмoл aвлoдни шaкллaнтиpишдa экoлoгик-хyкyкий тaълим Ba тapбиянинг ypни. || «Хукукий тapбия-бapкaмoл aвлoдни шaкллaнтиpишнинг мухим oмили» мaвзyидaги Pecпyбликa илмий-aмaлий кoнфepeнция мaтepиaллapи. Toшкeнт: TДЮИ, 2G1G (18 мaй). 46-51 бeтлap.

ЗАMOНАВИЙ ТАЪЛИM I СOВРЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2G19, 1G(83)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.