Научная статья на тему 'Ўқувчи ёшларга маънавий-ахлоқий тарбия бериш орқали экологик маданиятни шакллантириш'

Ўқувчи ёшларга маънавий-ахлоқий тарбия бериш орқали экологик маданиятни шакллантириш Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
205
210
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ислоҳотлар / интилиш / фароғат / камолот / ташаббус / экологик идрок этиш / реформы / стремление / совершенство / инициатива / экологическое восприятие

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Айдаров Еркин Бакитович

Мақола Ўзбекистон Республикасида таълим соҳасидаги ислоҳотлар, жумладан ёш авлодга маънавий қадриятларни ҳурмат қилиш, уни эъзозлаш, асраб-авайлаш тушунчаларини сингдириш орқали келгуси авлодга экологик тарбия бериш технологияларини етказишга қаратилган ислоҳотларга бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ ПУТЁМ ДУХОВНОНРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩЕЙСЯ МОЛОДЁЖИ

Статья посвящена реформе Республики Узбекистан в области образования, направленной на то, чтобы донести технологию экологического образования до следующих поколений посредством привития молодому поколению уважения к духовным ценностям.

Текст научной работы на тему «Ўқувчи ёшларга маънавий-ахлоқий тарбия бериш орқали экологик маданиятни шакллантириш»

Айдаров Еркин Бакитович,

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти, мустакил тадкикотчиси

УКУВЧИ ЁШЛАРГА МАЪНАВИЙ-АХЛОКИЙ ТАРБИЯ БЕРИШ ОР^АЛИ ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

УДК: 740. 2

АЙДАРОВ Е.Б. ЩУВЧИ ЁШЛАРГА МАЪНАВИЙ-АХЛОЦИЙ ТАРБИЯ БЕРИШ ОРК.АЛИ ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Макола Узбекистон Республикасида таълим сох,асидаги ислох,отлар, жумладан ёш авлодга маънавий кадриятларни х,урмат килиш, уни эъзозлаш, асраб-авайлаш тушунчаларини сингди-риш оркали келгуси авлодга экологик тарбия бериш технологияларини етказишга каратилган ислох,отларга баFишланган.

Таянч суз ва тушунчалар: ислох,отлар, интилиш, фароFат, камолот, ташаббус, экологик идрок этиш.

АЙДАРОВ Е.Б. ФОРМИРОВАНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ ПУТЁМ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩЕЙСЯ МОЛОДЁЖИ

Статья посвящена реформе Республики Узбекистан в области образования, направленной на то, чтобы донести технологию экологического образования до следующих поколений посредством привития молодому поколению уважения к духовным ценностям.

Ключевые слова и понятия: реформы, стремление, совершенство, инициатива, экологическое восприятие.

AIDAROV E.B. IMPROVEMENT OF ECOLOGICAL CULTURE TEACHING YOUNG PUPILS TO SPIRITUAL AND MORAL EDUCATION

The article is devoted to the reform of the Republic of Uzbekistan, especially in the field of education, aimed to development the technology of environmental education to younger generation through respect to the moral values.

Keywords: reforms, commitment, excellence, initiative, environmental perception.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 8(81)

Узбекистон Республикасида таълим соха-сидаги ислохотлар, жумладан ёш авлодга маъ-навий кадриятларни хурмат килиш, уни эъзоз-лаш, асраб-авайлаш тушунчаларини сингди-риш оркали келгуси авлодга экологик тарбия бериш технологияларини етказишга к,ара-тилган. Шулар орасида укувчи ёшларга маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали уларнинг экологик маданиятини шаклланти-риш бугунги замон талаби хисобланади.

Мавзунинг кириш кисмида укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятни шакллантириш, уни доимий ахлокий нормага айлантириш зарурий эхтиёж-лардан бири эканлигини очиб беришга харакат килинган. Чунки экологик тарбия ва экологик маданиятсиз ёшлар турмуш тарзини тасаввур килиш, инсон деган улуF зотга хос булмаган куриниш саналади.

Инсонга маънавий-ахлокий тарбия куник-малари берилар экан, бу борада экологик тарбия хам жамиятда уз фаолиятини намоён эта-диган хар бир фукаро учун долзарб ахлокий куникмалардан бири хисобланади.

Укувчи ёшларни тарбиялаш, уларни Ватан йулида хизмат килишини таъминлаш инсони-ятнинг энг ёркин орзуси булиб колмокда. Мамлакатимизда амалга оширилаётган катта узгаришларнинг замирида хам худди шу инти-лиш ётганлиги бежиз эмас. Фарзандларимизни аждодларимиз анъаналарига содик, соFлом рухда тарбиялашда таълимнинг урни катта.

Мазкур маколани ёзишдан асосий мацсад юкорида изохланган дозарб Fоялардан келиб чиккан холда, жамиятга кириб келаётган ёш авлодга табиат билан инсоният орасидаги муносабатлар кескинлашаётганлиги, табиатга инсон таъсирида содир буладиган хавфли узгаришлар инсон фаолиятига хам кучли таъ-сир этаётгани, бу ходисалардан химояланиш шу куннинг асосий вазифаси, бу муаммони урганиш барча инсонлар учун, айникса, кела-жак авлод булган, мактаб укувчи-ёшлари учун хам долзарб масала эканлигини очиб бериш ва табиатга нисбатан мехр-мухаббат хисла-рини шакллантириш ва уни асрашга урга-тишдан иборат.

Укувчи-ёшларни таълим-тарбия жараёнида табиий худудларни мухофаза килиш оркали экологик маданиятни шакллантириш ва тарбия бериш назарияси ва амалиётини узаро боFликлик холда ургатиб, уларга табиий

худудларни мухофаза килиш оркали экологик тарбия бериш учун зарур булган билим куникма ва малакаларни эгаллашларига оид экологик маълумотларни камраб олган, таълим технологияларидан дарс ва дарсдан ташкари машFулотларда экологик билимлар-дан фойдаланиш шакллари, йуллари, услуб-лари, воситалари, имкониятларини очиб беришдан иборат хисобланади.

Бу мавзу буича жуда куп олимларимиз уз ижодий ишларда маълумотлар беришга харакат килганлар.

Масалан, улуF алломаларимиз Мухаммад Мусо ал-Хоразмийнинг «Китоб сурат ал-арз», Абу Носир Фаробийнинг «Китоб ал-хажм ва ал-микдор», «Китоб ал-мабоди ал инсонийа -инсониятнинг бошланиши хакида китоб», «Китоб фи-аъзо ал-хайвон», Абу Райхон Беру-нийнинг «Кадимги халклардан колган ёдгор-ликлар», Абу Али ибн Синонинг «Тиб конунлари», Захириддин Мухаммад Бобур-нинг «Бобурнома» ва бошкаларнинг асарла-рини мутолаа килиб, аждодларимизнинг табиатга булган муносабати хакида етарлича маълумотлар берилган. Шунингдек профессор Э.А.Турдикулов «Инсон ва хаво», «Табиатни севинг ва ардокланг», «Мутафаккирлар экологик тарбия хакида» номли услубий куланмада табиатни асраш, уни авайлаб-эъзозлаш хакида фикрлар берилган.

Х.Турсуновнинг «Экология асослари ва табиатни мухофаза килиш» ва М.Х.Тураеванинг «Экология ва хаёт» номли укув куланмаларида хам табиатни мухофаза килиш хакида ёшлар учун зарурий малака ва куникмалар берилган. А.С.Тухтаевнинг «Экология» ва «Ранг-баранг табиат» номли монографияларда хам укув-чиларга табиий худудларни мухофаза килиш оркали экологик тарбия бериш учун зарур булган илмий билимлар берилган.

Юкоридаги олимларимиз томонидан берилган илмий маълумотлардан фарк килган холда, биз тавсия этаётган «Укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятни шакллантириш» номли маколаниниг илмий янгилиги шуниси билан фарк киладики, хозиргача биз учун тула асос-ланиб урганилмаган экологик тарбиянинг янги имкониятлари ва она табиат уларни мухофаза килиш хакида жамиятга кириб келаётган ёш авлодлар онгига, табиат бу хаётимиз, бахти-миз ва мукаддас она Ватанимизнинг ажралмас бир кисми эканини ёшларга ургатиб, уларни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 8(81)

хaлк1имизнинг мaънaвий-aхлoкий, тapбиянинг мaънaвий мepocлapигa вa мaдaният куник-мaлapигa aмaл килгaн xoлдa, тaбиий худуд-лapни муxoфaзa килишгa ypгaтишнинг янги йyнaлишлapи, уcуллapини яpaтишдaн ибopaт. Бунинг учун биз ёшлapгa тиpик тaбиaтни муxoфaзa килиш opкaли улapнинг мaънaвий-aхлoкий oнги, тapбия кyникмaлapидa гyзaл тaбиaтни жoн дилдaн ceвиш вa унинг хилмa-хилги, aжoйиблигидaн зaвклaниб яшaш хуcу-cиятлapини oчиб бepишдaн ибopaт.

Кeйинги йиллapдa тaбиaтни муxoфaзa килиш вa экoлoгик мaдaниятни шaкллaнтиpиш илм-фaннинг pивoжлaнишидa кaттa axaмиятгa эгa э^нлиги aлoxидa изoxлaб yтилмoкдa. Taбиaтни муx1oфaзa килишнинг бу йyнaлиши мaвжудoтлapнинг бapчa туpлapи, тaбиaтнинг эътибopгa caзoвop мaнзapacини caклaб Koлишни уз oлдигa вaзифa килиб куяди. Taбиaтдaги тaбиий x^a^ap кaнчaлик яхши caклaнгaн бyлca, ун^ инcoн тoмoнидaн кypcaтилгaн тaъcиpлapни ocoн тушуниш вa улapнинг caбaблapини билиш, уни oлдиндaн aйтиб бepиш xaмдa тaбиaтни муxoфaзa килиш вa ^к^ш учун тaдбиpий чopaлapини ишлaб чикиш^ ёpдaм бepaди. Taбиaтни муxoфaзa килиш фaнининг туб мaкcaди ep юзacидaги бapчa хaлклapнинг яшaши учун кулaй шapoит яpaтиш вa мoддий xaмдa мaънaвий тaлaб-лapни кoндиpишдaн ибopaт. Бундaй тapбия кyникмaлapи эca укувчи oнгидa экoлoгик мaдaниятни шaкллaнтиpиш имшнини бepaди.

Купчилик эътибopигa xaвoлa этилaётгaн ушбу мaкoлaнинг aмaлий иш жapaёнлapи Ba объекти Узбeкиcтoн Рecпубликacидaги бapчa умумтaълим ypтa мaктaблapи, aкaдeмик лицeйлap булиб, тaълим-тapбия жapaёнидa, туpли тaдбиpлapдa xaмдa мaxaллaлap, жaмoaт-чилик acocидa тaшкил этилгaн муoмaлa вa мунocaбaтлapдa, тaдбиp вa тaнлoвлapдa уз aкcини тoпaди.

Инcoннинг тaфaккуpи, унинг мaдaнияти, aклий caлoxияти, тapбияcи жaмиятнинг ижти-мoий бoйлиги бyлгaн укувчи ёшлapни мaънa-вий-aхлoкий тapбияcи, экoлoгик мaдaнияти-нинг кaй дapaжaдa шaкллaнгaнлиги билaн бaxoлaнaди. Бугунги кундa бутун дунёдa мaнa шу бoйликни aвaйлaб-acpaш, уни pивoжлaн-тиpиш, тyлдиpиб бopгaн xoлдa уз мaнфaaт-лapи йyлидa фoйдaлaнишгa бyлгaн интилиш кучaйиб бopмoкдa. Узбeк хaлки, юpтимиз paxбapияти xaм бу интилишдaн чeтдa туpгaни йук, aлбaттa. Чунки укувчи ёшлapимиз тoмo-

нидaн эгaллaнгaн кacб-xунap вa мутaхaccиc-ликни yзлaштиpиши унинг xaёти дaвoмидa жудa кaттa axaмиятгa эгa. Ëшлapимиз, xap биp инcoн кacб-xунap opкaли oбpy, кaмoлoтгa eтaди вa xунap туфaйли иззaт-икpoм тoпaди.

Бугунги кундa укувчи ёшлapнинг мaънaвий-aхлoкий киёфacи acocaн улapнинг экoлoгик билим дapaжacи, тaбиaтни acpaш вa муxoфaзa Kилишгa бaFишлaнгaн дунёкapaши вa тaфaк-куp дoиpacининг кeнглиги acocидa экoлoгик мaдaнияти шaкллaнaди. Укувчи ёшлapнинг мaънaвий-aхлoкий cифaтлapи acocaн инcoн шaхcининг pуxий-мaнaвий-aхлoкий вa экoлo-гик тapбия жиxaтлapини xaм уз ичигa oлaди.

Мaънaвий бapкaмoл ин^н yзидa кoмиллик cифaтлapини мужaccaмлaштиpмoFи лoзим. Аcocaн бундaй cифaтлap: эзгу фaoлият, эзгу ният вa инcoнийлик cифaтлapини (caдoкaт-лилик, мexpибoнлик, инcoнийлик, aдoлaтли-лик, фидoйилик, мexнaтceвapлик вa х.к.) Kaмpaб oлaди. Унинг юкcaк мaънaвий-aхлo-кийлиги, тaбиий худудлapни муxoфaзa килиш^ бyлгaн oнгли мунocaбaти билaн бeл-гилaнaди.

Умумтaълим мaктaблapидa yтилaдигaн «Атpoфимиздaги oлaм» вa «Taбиaтшунocлик» фaнлapи бoшкa фaнлapдaн фapк килиб, Kуйидaги вaзифaлapни бaжapaди вa бу Xoлaтлapни нaзopaт килaди:

1. Укувчилapдa тaбиaт тyFpиcидaги мaънa-вий-axлoкий кyникмaлap нeгизидa шaкллa-нaди.

2. Укувчилap oтa-бoбoлapимиз тoмoнидaн яpaтилгaн энг гyзaл axлoк тизимини ypнaтaди.

3. Укувчилapни тaбиaт билaн тaништиpиш caмapaли тaълим oлишлapигa имшн яpaтиб бepaди.

Taбиaт тyFpиcидaги билимлap тaълим жapaёнини тaшкил килишнинг мaзмуни, шaкли, уcлублapи интeгpaцияcини тaъмин-лaйди. Мacaлaн, «Онa тaбиaт» булимини Уpгaнишдa yкувчилapни oнa тaбиaт кучoFигa oлиб чикиш, у epдa cуxбaтлap уюштиpиш, тaбиaт гyзaллиги билaн тaништиpиш узининг caмapacини бepaди.

Укувчилapдa дунёни экoлoгик идpoк этиш, тaбиaт буpчaгидaги xaйвoнлap вa у^м-ликлapни пapвapиш килиш, тaбиaтгa муxaб-бaтни уЙFoтиш ^би кyникмaлap шaкллaнти-pилca, улap мaънaвий-aхлoкий жиxaтдaн тap-биялaнгaн бyлca, бугунги мaкcaдгa мувoфик бyлaди, дeгaн умиддaмиз.

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM / СOBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИE 2019, 8(81)

Мавзуга оид илмий тадцицот ишининг ёритилишида цулланган усуллар.

Педагогик нуктаи назардан метод-йул йурик, усуллар деганимизда,берилаётган аник маълумотларни кандай йул ёки усул билан имкони борича тезрок ва осон укувчи онгига етказишни назарда тутамиз.

Хуш, биз танлаган мавзу - «Укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш»ни укувчи онгига тезрок ва осон етказишда таълимнинг кандай усуллардан фойдалансак, максадга эришиш осон кечади?

Укувчиларга экологик маданиятни шакл-лантиришда тушунтириш усули билим бериш, малака хосил килиш учун кенг куланиладиган усуллардан бири хисобланади. Бунда укитувчи «Укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш» мавзусига чукур тайёргарлик курар экан, бугунги замон талабларига мос холда, замонавий инновацион техналогиялар-дан фойдаланиб, укувчиларни фаоллаштира-диган инновацион усуллардан фойдаланиш максадга мувофикдир.

Шунингдек, мавзуни тез ва осон узлаш-тириш учун «Укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш»га оид турли ранг тасвир холатидаги кургазма ва презентация-лардан фойдаланиш хам ижобий натижалар беради.

Мавзуга оид экскурсия ёки табиий худудларни мухофаза килишга баFишланган саёхатлар хам яхши амалий имкониятлар беради.

Амалда экологик маданиятга баFишланган тадбирда ёки бирор сахна асарлари оркали укувчилар узлари роль ижро этса, назарий олинган билимлар хаётда, улар фаолиятида уз аксини топади.

Бундай усуллар укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш учун яхши имконият яратади.

Хозирги кун талабидан келиб чиккан холда укувчиларни экологик ва маънавий-ахлокий тарбия бериш учун фаолият намоён этаётган укитувчилар куйидаги талабларга жавоб бериши керак:

• инсонпарвар, укувчиларни севиши, бар-чага бирдек адолатли, уз фарзандига булган-дек муносабатда булиши;

• улFайиб келаётган укувчи ёшларни хар томонлама тушуниш, уларга бу борада амалий ёрдам беришда хеч качон эринмаслик;

• хар бир укувчининг психологик хусуси-ятларини инобатга олган холда, уларнинг ёш хусусиятларига хос булган маълумотлар бериш;

• аклий, жисмоний, маънавий, рухий, эстетик жихатдан укувчи ёшларнинг экологик маданиятини фарклай олиш;

• таълим-тарбия жараёнида укитувчи адолатли ва холисона жихатдан ёндашиши;

• маънавий-ахлокий сифатларда шахсий намуна курсатиш (чекмаслик, спиртли ичим-ликлар, наркотик моддалар истеъмол килмаслик, купол муомалада булмаслик ва х.к.);

• укувчиларнинг касб танлашларида ама-лий ёрдам бериш, маслахатларини аямаслик;

• жонкуяр, ташаббускор, уз касбининг устаси ва фидойи булиш;

• ёшларнинг касбий куникма ва малакала-рини туFри шакллантириш, касбига булган мухаббатини янада ошириш;

• таълим жараёнида замонавий техноло-гияларни куллай билиш;

• келажакка умид уЙFотиш;

• замондан оркада колмаган холда ахбо-рот-коммуникация технологияларини мукам-мал узлаштириш.

Укувчи ёшларни тарбиялаш учун курсатиб утилган талаблар билан чекланиб колмасдан хар бир педагог-укитувчи уз касбини севувчи, жонкуяри, изланувчанлиги асосида иш олиб бориш мухим хисобланади.

Мавзудан келиб чикиб куйидаги натижалар ва амалий мисолларни асослаб беришга харакат киламиз.

Укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш учун бир канча амалий ишларни йулга куйиш максадга мувофикдир. Табиатни мухофаза килиш муаммоси хозирги кунда мухим булиб, инсониятнинг фаровонлиги уни туFри хал килишга боFликдир. Бу муаммонинг долзарблиги ишлаб чикариш кучларини кел-гусида тараккий килишига тускинлик килаёт-ган табиий бойликларнинг тобора камайиб бораётганлиги билан белгиланади.

Дунё ахолисининг мунтазам купайиб бориши табиатни мухофаза килиш муаммоси накадар зарур эканлигини курсатмокда. Шун-дай экан, укувчи ёшларни маънавий-ахлокий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 8(81)

тapбия бepиш opкaли экoлoгик мaдaниятини шaкллaнтиpиш xap биp oтa-oнa вa уcтoзлap-нинг acocий буpчи xиcoблaнaди.

«Taбиaтдa тиклaб бyлaдигaн вa тиклaб бyлмaйдигaн тaбиий бoйликлap 6OP. Мacaлaн: oв килиш йули билaн йyкoтилгaн кушлapни Kaйтa тиклaш учун биp нeчa йил, кecилгaн Уpмoн дapaхтлapини тиклaш учун кaмидa 60 йил, йyкoтилгaн тупpoкни кaйтa тиклaш учун э^ биp нeчa минг йил кepaк бyлaди. Шунинг учун тaбиий бoйликлapдaн фoйдaлaниш тeз-лиги улapнинг тиклaниш тeзлигигa мoc булиши лoзим. Йyкoтилгaн имкoниятлap тиклaб бул-мaйдигaн xoлaтгa кeлиши мумкин. Бу бopaдa Мapкaзий Оcиёдaги Оpoл муaммocи aлoxидa axaмиятгa эгaдиp. Бугун Оpoл дeнгизи уз худудлapини уч бapoбapгa киcкapтиpди, минг-лaб гeктap ep тузли, экин экишгэ яpaмaйдигaн Xoлaтгa ^лди, туpли хил экoлoгик кэ^ллик-лap кeнг тapкaлгaн xoлдa инcoнлapгa зapap кeлтиpмoкдa, кaйтa тиклaш учун миллиapдлaб пуллap xaм eтмaйди. Нaтижaдa Оpoлбyйи xудудлapи зapуpий xимoягa муxтoж булгэн xудудгa aйлaнди. Сув мacaлacи xaм, aйникca ичимлик cуви бу бopaдa муxoфaзaгa мухтож-диp. Иклим уз^иши xaм тaбиaт вa инcoнлap учун битмac-тугaмac тaшвишлap кeлтиpиши мумкин. Булapнинг xaммacи инcoн тoмoнидaн тaбиaтни муxoфaзa килишгa мaжбуp килaди. Агap биз ушбу муaммoнинг бeвocитa ишти-poкчиcи бyлcaк, унинг кaнчaлик 0Fиp фoжиa экaнлигигa ишoнч xocил килaмиз. Шундaй экaн, бу фoжиa кaepдa юз бepмacин, ин^н-лap буни yзлapининг бoшлapигa тушгaн фoжиaдeк кaбул килиб, тaбиий xудудлapни муxoфaзa килишни мукaддac буpч дeб бил-cин1.

Атмocфepa xaвocи битмac-тугaмac нeъмaт, лeкин унинг тapкиби paдиoaктив мoддaлap, кapбoнaт-aнгидpид, туpли гaзлap, кУшилмaлap, тpaнcпopт вocитaлapи aжpaтмaлapи, мeхaник кУшилмaлap вa бoшкaлap билaн ифлoc-лaнмoкдa. Шунинг учун xaвoни муxoфaзa килиш мухим мacaлa булиб кoлмoкдa.

Яшил ycимликлapни муxoфaзa килиш, ки^ лopoд aжpaтиш вa oзик мoддaлap яpaтишдaги мaвкeи кундaн-кун зapуpий муaммoлapдaн биpигa aйлaнмoкдa. Дунё бyйичa xap йили ycимликлapдaн 380 млpд. тoннaдaн opтик opгaник мoддa xocил килинaди. Улap ep юзидa

1 Йyлдoшeв Х.С., Авaзoв Ш.М.Экoлoгия вэ тэбиэтни муxoфaзa килиш acocлapи. - T.: «Мexнaт», 2003. -134-б.

cув oкими, буFлaниш, тупpoкдa нэм ^клэш, aтмocфepaнинг куйи киcмидaги xaвo oкими, шaмoлнинг кучи вэ йунэлиши, xaйвoнлapнинг xaётигa тaъcиp килэди. Инcoн узининг хужэлик фaoлиятидa ycимликлapдaн кeнг фoйдaлaнaди, ycимликлapгa caлбий тaъcиp кypcaтиш хэм caлбий oкибaтлapни кeлтиpиб чикapaди.

Xaйвoнoт дунёcининг инcoн учун эхэмияти жудэ кэттэ. Аммo инcoннинг xaйвoнлapгa кypcaтaётгaн тaъcиpи жэмият тapaккий этгэн capи кeнгaйиб бopмoкдa. Айникca, йиpткич Xaйвoнлap куплэб oв килиниши туфэйли Kиpилиб кeтди. Мacaлaн Амудapё, Сиpдapё вэ улapнинг иpмoклapи буйидэги тУкaйзopлapдa яшoвчи йyлбapcлap йиллap дaвoмидa бутун-лэй киpилиб кeтди. Уpтa Оcиё тoFлapидa яшoвчи тoF эчкилapи вэ apхapлap, caйгaклap coни кecкин кэмэйиб ^тди.

Мэмлэкэтимиздэ xaйвoнoт oлaмини муxoфaзa килишгэ oид биp нeчa кoнун кэбул килингэн. Taбиaтни муxoфaзa килишгэ Kapaтилгaн кoнунлapнинг бaжapилишини Узбeкиcтoн Рecпубликacи Вaзиpлap Мaxкaмacи K0шидaги дoимий кoмиccия нaзopaт килиб бopaди. Жумлэдэн, ep, cув, кэзилмэ бoйлик-лap, тупpoк, ycимликлap, xaйвoнoт дунёcи вэ aтмocфepaни муxoфaзa килиш юзacидaн кэттэ ишлap эмэлгэ oшиpилмoкдa. Бу ишлap буйичэ эмэлий мэлэкэ вэ кyникмaлap xap биp дapc вэ дapcдaн тaшкapи тaдбиpлapдa йулгэ куйи-лэди.

Шунингдeк, yкувчилapни мaънaвий-aхлo-кий жихэтдэн тapбиялaшдa укитувчи миллий-мэънэвий кaдpиятлap хэкидэги тушунчaлap бepиб утиш хэм мухим эхэмиятгэ эгэ. Xap кэн-дэй илмий мaълумoт бeвocитa мэънэвий-aхлoкий вэ тapбиявий мaълумoтлap билэн уЙFунлaшгaн xoлдa бepилиши фoйдaлидиp.

Бугунги кундэ Узбeкиcтoндa укувчи ёшлapни тapбиялaшгa дэвлэт дapaжacидa эхэмият бepилмoкдa, ycиб кeлaётгaн ёшлapни apдoклaб, xap тoмoнлaмa eтук шaхc булишигэ бapчa шapoит вэ имкoниятлap яpaтилгaн. Кeзи кeлгaндa эйтиш лoзимки, укувчи ёшлap тap-бияcи ёш aвлoдни нэфэкэт жиcмoнaн, бэлки миллий кaдpиятлapимиз, энъэнэ вэ уpф-oдaт-лapимиз, тэбиэтимизни acpaб-aвaйлaйдигaн, oнa юpтгa мухэббэт, миллий F0ягa caдoкaт, xушёpлик вэ oгoxлик pуxидa тapбиялaш хэм дeмaкдиp.

Укувчи ёшлapгa миллий-мэънэвий кaдpият-лap буйичэ мaълумoтлapни aхбopoтлapгa aйлaнтиpиб eткaзиб бepишгa oтa-бoбo-

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИE 2019, 8(81)

ларимиздан бизгача етиб келган улкан бой маънавий меросдан кенг фойдаланиш йуллари ёритилади. Укувчиларга бу борада билим беришда маълум бир тизимга асосланган харакатларни бугунги кун талабларига жавоб берадиган килиб фойдаланиш имконияти куйидаги холда берилади:

- биринчидан, экологик тарбия туFрисида тулик маълумотлар бериш;

- иккинчидан, кадриятлар туFрисида маълумотлар бериш ва уларни тематикаларга ажратиш;

- учинчидан, маълум бир тематиканинг мохиятини ёритиш;

- туртинчидан, миллий кадриятларнинг маънавий жихатларини ёритувчи маълумот-ларни туплаш;

- бешинчидан, миллий-маънавий кадрият-ларни бир бутун тизимга келтириш талаб килинади.

Укувчиларда маънавий-ахлокий ва экологик тарбия сифатларини таркиб топтириш оркали табиатга нисбатан онгли муносаба-тини шакллантириш мумкин. Укувчиларда табиат билан боFлик булган билимларни бойитишда куйидагиларга эътибор каратиш максадга мувофик булади:

• табиат сирларини ургатувчи манбалар билан ишлаш, маълумотлар мохиятини тулик англаш;

• табиатда руй берадиган табиий вокеалар сабабларини урганиш, табиий кадриятлар мохиятини онгли равишда калбга жо килиш;

• ота-боболаримиздан бизгача етиб келган манбаларга бефарк булмаслик, табиатни авайлаб-асраш;

• табиат билан таништиришда унинг жози-баси ва фойдали томонларини тушунтириб кетиш оркали самарадорликка эришиш мумкин.

Бизга маълумки, умумтаълим мактабларида «Атрофимиздаги олам», «Табиатшунослик» фанлари утилади. Ушбу фанларнинг мохияти укувчиларнинг табиат туFрисидаги билимлари, ижтимоий хаёт хакидаги тасаввурларини кен-гайтириш, укувчиларнинг ахлокий куникма-ларини бойитиш, болаларда одамлар хаётига кизикиш уЙFотиш ва шу билан бир каторда оила, мактаб ва жамоат жойларида узларини тута билиш куникмаларини шакллантириш борасида бир канча тадбирларни амалга оши-риш назарда тутилган.

Бундай тадбирларни амалга ошириш учун, биринчи навбатда, укувчиларда инсонларга нисбатан мухаббат ва Fамхурлик, инсон мехнати билан яратилган нарсаларнинг кад-рига етиш, уйда ва мактабда ижтимоий фойдали мехнатга кизикиш, табиатни асраш хисларини тарбиялашга каратилган булса, иккинчидан укувчи ёшларда экологик мада-ниятни шакллантириш учун аввало эртанги кунда уларга дарс берадиган укитувчиларнинг узида экологик билимларини бойитиш зарур эканлигини унутмаслигимиз лозим.

Шундай экан, таълим сохасида уз фаолия-тини намоён этадиган хар бир инсон албатта укувчиларда маънавий-ахлокий ва экологик маданият сифатларни таркиб топтириш оркали табиатга нисбатан онгли муносаба-тини шакллантириши лозим.

Экология ва маданият кенг камровли тушунчалардир. Маданият экология ва аксинча, экология маданиятга турли сох,аларда таъсир курсатади. Бу тушунчалар учун умумий манбалар хам хилма-хилдир. Факат мадани-ятли кишигина табиат ва жамиятнинг узаро таъсирини окилона йулга куйишга харакат килади. Бу борадаги фаолиятини хам унинг маданияти белгилаб беради. Маданият одам-ларни билимли килиш, уларга иш тартиб-коидаларини ургатиш, колаверса, ишлаб чикариш, техника ва фанни экологиялашти-ришга хизмат килади.

Экологик маданият эса куйидагиларни кам-раб олади:

• табиатни мухофаза этиш маданияти;

• табиат бойликларидан фойдаланиш маданияти;

• экологик тизимни узгартириш маданияти.

Хулоса цилиб айтганда, укувчи ёшларни

маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш учун таъ-лим-тарбия сохасида ижод килаётган укитув-чиларга куийидагиларни тавсия этамиз:

- укувчи ёшларни маънавий-ахлокий тарбия бериш оркали экологик маданиятини шакллантириш учун барча худуд кишилари жипслашган ва бир-бирини куллаган булиши лозим;

- саноат ва кишлок хужалигидаги ишлаб чикариш жараёнларидан окилона фойдала-нишда техника ва технология жараёнларидан туFри фойдаланишни йулга куйиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- экологик маданият сохиби булиш факат табиатга зарар келтириш эмас, балки унинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 8(81)

гуллэб яшнэши, янэдэ яхшилэнишигэ хи^э кУшишдиp;

- тэбиэтгэ ниcбaтaн экoлoгик мэдэниятни шaкллaнтиpишдa инcoннинг oнгли мунoca-бэти вэ мэдэнияти уЙFунлaшгaн булиши лoзим.

Укувчи ёшлapни мaънaвий-aхлoкий тapбия бepиш opкaли экoлoгик мэдэниятини шэкл-лaнтиpиш учун куйидэги тapтибгa эмэл килиш мaкcaдгa мувoфикдиp:

- улapнинг xиccиётигa тaъcиp этиш, улap кэлбигэ ёшликдэн тэбиэтгэ мухэббэт уЙF0тиш лoзим;

- бундэй мэдэният кyникмaлapи кэнчэ эpтa бoшлaниб, изчил pивoжлaнтиpилca, у шунчэ ижoбий нэтижэ бepaди;

- жэмиятнинг xap биp aъзocи тэбиэтни муxoфaзa килишгэ уз xиccacини кушиши вэ acpaб-aвaйлaмoFи лoзим;

- экoлoгик мэдэният купинчэ инcoннинг oнгли фaoлияти, мacьулият вэ буpчини энглэш дapaжacигa хэм бoFликдиp.

Шундэй экэн, укувчи ёшлapни мэънэвий-aхлoкий тapбия бepиш opкaли экoлoгик мэдэ-ниятини шaкллaнтиpиш учун xaмкopлик килиш вэ биp жoн, биp тэн булиш, тэбиэтгэ ниcбaтaн oнгли мунocaбaтлapни тapбиялaш xap биp укитувчи, oтa-oнa вэ тapбиячининг мукaддac буpчидиp.

Ддабиётлар руйхати:

1. Миpзиёeв Ш.М. Миллий тapaккиёт йулимизни кэътият билэн дaвoм эттиpиб, янги бocкичгa кyтapaмиз. - T.: «Узбeкиcтoн», 2018.

2. Мунoвappoв А.К. Оилэ пeдaгoгикacи. - T.:«Укитувчи», 1994.

3. Йyлдoшeв Х.С., Авaзoв Ш.М. Экoлoгия вэ тэбиэтни муxoфaзa килиш acocnap^ - T.: «Мexнaт», 2003.

4. Иcaкулoвa Ж.Н. Укувчилapгa экoлoгик тapбия бepиш нaзapияcи вэ эмэлиёти. - T.: «Фэн», 2011.

5. Tyхтaeв А. Экoлoгия. - T.: «Укитувчи», 1998.

6. Рэфи^в А., Абиpкулoв К., Хoжимaтoв А. Taбиaт муxoфaзacи вэ экoлoгия. - T.: «Укитувчи», 1986.

7. Кэйшвус Кoбуcнoмa. - T.: «Укитувчи», 2011.

8. Хoллиeв И., Икpoмoв А. Экoлoгия. - T.: «Мexнaт», 2001.

9. Худoйкулoв Х.Ж. Миллий Fуpуp - мэънэвий кoмиллик мeзoни. - T.: «Дизэйн-npecc», 2011.

10. Худoйкулoв Х.Ж. ^c6 тэълимдэ экoлoгик муaммoнинг зaмoнaвий тэлкини. II «Кacб-Xунap тэълими» жуpнaли, 2016, № 4. -14-16-б.

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИE 2019, 8(81)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.