CC BY
7
ТДУ 8Т2
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-94-98
Мавлонова Мутриба Цураевна, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад.Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд) Мавлонова Мутриба Джураевна, кандидат филологических наук, доцент кафедры современной таджикской литературы ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд) Mavlonova Mutriba Juraevna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of modern Tajik literature under the SEI «KhSU named after acad. B.Gafurov» (Tajikistan, Khujand), E-mail: mutriba_mavlonova@mail.ru
Вожа^ои калиди: Садриддин Айни, образуои зид, адабиёти бадей, повест, ахлоци уамида, цаурамони маркази, мусбат, манфи, сифатуои шоистаи инсони, зиддиятуои ицтимои, хулци уасана, образуои фаъол, психологияи инсон
Дар мацола роуу усулуои тасвири ахлоци мутазоди цаурамонон дар повести «Одина»-и устод Айни мавриди пажууиш царор гирифтааст. Муаллиф цайд мекунад, ки дар адабиёти садаи ХХ тасвири образуои зид аз уама циуат цолиби таваццуу буда, намунауои барцастаи онро метавон дар осори Садриддин Айни ба мушоуида гирифт. Мавсуф муайян намудааст, ки дар повести «Одина» масъалаи инъикоси ахлоци образуои тазод, ахлоци ицтимои ва пайванди наслуо мавцеи асоси дошта, циуати бозтоби моуияти уастии инсон ва мацому масъулияти у дар назди цомеа мууим уастанд. Устод Айни хулцу атвори цаурамонони марказиро ба тафсил мавриди тасвиру барраси царор дода, маруила ба маруила зимни нацли воцеауо мууимтарин сифатуои ахлоции онуоро бозгу карда, дар баробари тасвири барцастаи ахлоци цаурамонони мусбат, ба тасвири комили цаурамонони манфи низ дастёб гардидааст. Мавсуф ахлоци цаурамонони аз циуати синну сол ба уам наздикро дар цараёни нацли воцеауо хеле уадафмандона бозгу карда, дар баробари ин таъсири мууити оилавиро дар ташаккули шахсияти цаурамон ба зууур овардааст.
Ключевые слова: Садриддин Айни, противоположные образы, художественная литература, повесть, достойное поведение, центральный герой, положительный, отрицательный, достойные человеческие качества, социальные противоречия, благой нрав, активные образы, психология человека
В статье изучены способы и приемы изображения антагонистических нравов героев повести «Одина» С. Айни. Автор отмечает, что в литературе ХХ века изображение противоположных образов привлекает внимание во многих аспектах, яркие примеры которых можно проследить в творчестве писателя Садриддина Айни. Исследователем подчеркнуто, что в повести «Одина» вопросы отражения нравственности образов-антагонистов, социальной нравственности и связи поколений занимают центральное место и представляют большое значение для отражения сущности человеческого бытия, его положения и ответственности перед обществом. Писатель в ходе повествования, описывая в деталях характеры главных героев, шаг за шагом раскрывает их важнейшие нравственные качества и, наряду с колоритным описанием нравов положительных героев, достигает совершенного отображения образов отрицательных персонажей. Писателем в процессе описания событий мастерски изображены нравы героев, близких по возрасту, а также раскрыто влияние семейного окружения на формирование личности героя.
Keywords: Sadriddin Aini, contradictory images, belles-letters literature, novel, ethics, starred hero, positive, negative, decent human qualities, social contradictions, decent behavior, active images, human psychology
The article under consideration dwells on the ways and methods of depiction of antagonistic morality of heroes in the novel entitled as «Odina» by Aini. It is underscored that in the literature appertaining to the 20th century the depiction of the former in question was considered to be an interesting one in terms of all aspects and a group ofprominent examples can be adduced out of Sadriddin AinVs literary productions. It is determined that in the novel referred to as "Odina" the issue concerned with depiction of morality of contradictory images, social morality and generationsл connection possess a central position and the
94
УСУЛХОИ ТАСВИРИ АХЛОЦИ МУТАЗОДИ ЦАУРАМОНОН ДАР ПОВЕСТИ «ОДИНА»-И УСТОД
АЙНИ
СПОСОБЫ ОПИСАНИЯ ПРОТИВОПОЛОЖНЫХ НРАВОВ ГЕРОЕВ В ПОВЕСТИ «ОДИНА» С. АЙНИ
METHODS OF DEPICTION OF ANTAGONISTIC MORALITY OF HEROES IN THE NOVEL ENTITLED AS «ODINA»
BY AINI
letters are important for reflection of the essence of human existence and his/her position and responsibility at the society as well. Aini described and discussed starred heroesл character in detail and he recounted their most important moral qualities during the eventsл narration stage by stage, alongside with he became success to the depiction ofprominent image morality ofpositive heroes and perfect image of the negative ones as well. The theme explored very purposefully was recounted based on heroesл morality who were close in age to each other in the process of retelling events and at the same time and was revealed the influence of the family environment in the hero's personality formation by Aini, on the whole.
Мусаллам аст, ки яке аз мухимтарин хусусияти адабиёти бадей тасвири хислатхои мутазоди кахрамонон буда, дар мукоисаву мукобила инъикос кардани акидаву афкор ва гуфтору кирдори намояндахои мухталифи чомеа, бахусус, куввахои зид бештар боиси барчастагии тасвиру муассирии мухтавои асар мегардад. Пояи асосии адабиёти бадей инъикоси хаводиси вокеии чомеа тавассути тимсолхои гуногун дар либоси тозаву нав буда, ба ин васила гояи асар ва максади нависанда ифода мешавад. Адиб халлу фасли мухимтарин муаммову масоили чомеаро бо офаридани ду навъи образи маъмули мусбат ва манфй ба рох мемонад, ки теъдоди истифода ва роху усули инъикоси онхо вобаста ба шаклу навъи адабй ва максади нависанда сурат мегирад. Вокеан ба калам додани образхои зид аз давраи шаклгирии адабиёти бадей ба миён омада, то ба имруз мархила ба мархила навъхои тозаву чолиби онхо дар баррасии масъалахои мухимму мубрами чомеа ба кор рафта истодаанд.
Дар адабиёти садаи ХХ тасвири образхои зид аз хама чихат чолиби таваччух буда, намунахои барчастаи онхоро метавон дар осори ганоманди саромадони насри навини точик устодон Садриддин Айнй, Хдким Карим, Ч,алол Икромй, Рахим Ч,алил, Фазлиддин Мухаммадиев, Сотим Улугзода ба мушохида гирифт. Нависандагони маъруф дар баробари таваччуху пайравй ба образофарии адибони классикй ибтикороти вежа низ ба зухур оварда, кахрамонони зиёди барчаставу хотирмонро ба калам додаанд.
Мусаллам аст, ки устод Айнй дар баробари он ки дар таърихи адабиёти точик хамчун устоди сухан, нахустин нависандаи навовар, бунёдгузори мактаби тозаи насрнависй шинохта шуд, ибтикороти начибу арзишмандаш дар заминаи таълифи насри будей замони зиндагй ва минбаъд низ аз чониби ахли илму адаб истикболи гарм пайдо кард. Мавсуф дар образофарй махорати хоса дошта, образхои мутазоди хотирмони зиёдеро хунармандона дар чараёни инъикоси ходисаву вокеахо ба кор гирифтааст. Чуноне ки маълум аст, устод Айнй анъанахои зиёди адабиёти классикиро дар либоси тоза вориди адабиёти садаи ХХ намуда, «аз адабиёти классикй бехтарин хусусиятхои гоявию бадеиро омухтааст, ки худуди онхоро муайян кардан душвор аст» [5,c. 281].
Навиштахояш бештар бо таваччуху бахрабардорй аз сарватхои ганоманди маънавии адабиёти классикии точик таълиф шуда, хамзамон дар шаклу мавзуъ, роху равиши тасвир ва образофарй навоварии назаррас чорй намуд. Устод Айнй ба адабиёти классикй натанхо таваччухи хос дошт, балки чихати идомаи анъанахои бехтарини он бо навгароёну навназарони муосир муборизаи беамон бурд. Замоне ки чанд нафар бо бахонаи «инкилоби адабй» анъанахои адабиёти хазорсолаи точикро инкор карда, дар атрофи масъалаи даст кашидан аз мероси маънавии ниёгон бахс мекарданд, нависанда ва хаммаслаконаш бахри исботи нодурустии андешаву афкори онхо маколахои чолибу асоснок ба нашр расониданд[4,с. 232]. Дар баробари ин масъалахое чун нобаробарй ва зиддиятхои ичтимой, вазъи рузгори мардум, муносибати амалдорон ба захматкашон, сабабхои ранчу азияти мардуми оддй, масоили маънавиву ахлокй, ки дар адабиёти гузаштаи мо бо хадафи густариши инсонпарварй инъикос мешуданд бо огози мархилаи нав бештар ру ба инкишоф ниходанд.
Мусаллам аст, ки дар осори мансури классикй таваччух ба макоми инсон багоят бузург буда, инъикоси масоили ахлокй дар анвои хурду бузурги натанхо бадей, балки таърихиву публитсистй, диниву сиёсй низ рушд карда буд. Адибони номвари форсу точик тавассути киссаву хикоёти пандомуз кушиш менамуданд, дар пойдории мухити солими ахлокии чомеа хиссагузор бошанд. Устод Айнй низ бахусус, ба хамин рисолати умдаи адабиёти классикй, ки ба таргиби ахлоки хамида ва тарбияи инсони комил нигаронида шудааст, таваччухи хоса дошт. Мавсуф, ки рузгори душвореро паси сар намуда, аз вазъи зиндагии мардуми одй хеле хуб огох буд, медонист, ки яке аз сабабхои асосии нобасомонии рузгори халк вайрон будани ахлоки ичтимой аст. Аз ин ру, дар осораш бештар тасвири хислатхои гуногуни инсонй имтиёз дошта, бо як махорати тамом мавриди тадкики бадей карор гирифтаанд.
Устоди сухан нисбат ба дигар повестхо дар «Одина» ба офаридани образхои мутазод бештар майл зохир намуда, вокеан образхои дорои хусусиятхои вежаро ба калам додааст. Як хусусияти
95
мухимми образофрии мyтaзоди нависанда дар типпикунонии образно зохир мешавад, ки мо дар мисоли образхои Одина ва Арбоб ^мол ба мушохида гирифта метавонем. Рафтору кирдори ин ду кахрамони мусбату манфй дар вазъиятхои гуногун мавриди санчишу баррасй карор мегирад ва хар дафъа масоили мyxтaлифи повест аз чихати муносибат бо мураккабии сиришту axлоки инсон тадкик мешавад.
Дигар аз xyсyсияти образофарии нависанда дар баробари кахрамонони мусбат xеле барчаставу вокей ба калам додани xyлкy атвори персонажхои манфист, ки ин омил новобаста ба марказй ва ё лахзагй будани кахрамон ба назар расида, боиси зуд омyxтaни шaxсияти y аз чониби xонaндa мешавад. Чунончй, xислaтхои манфии Арбоб ^мол, хамсари y, Мулло Хокирох, закотчй, ноиби козй мулло Мaрдиxyдо, ки аз образхои манфй махсуб меёбанд, зимни накли нависанда ва ё дар чараёни вокеахо xеле рушан ба зухур омадаанд. Дар як порчаи асар xислaтхои Арбоб ^мол ва муносибати бадаш бо Одина чунин ба калам омадааст: «Бечора Одина бо ин хама сaxтихо аз xyчaин ягон бор забони xyше ва руйи кушодаеро надид, балки хар вакт ки ба y ру ба ру мешуд, бесабаб чанг, дашному хакорат мешунид. Арбоб Kaмол агар аз чойи дигаре ва ба сабаби дигаре xaшмгин шуда бошад хам, дили xyдро ба дашном додани Одина xолй мекард ва кинаи дигаронро аз y мекашид. Масалан, як карздораш карзи xyдро дар сари ваъда ба y надодааст, Одина хакорат мешунид, ё рохи Самаркандро барф гирифта гузаронида гусфанд ба он тараф кам ва ин сабаб дар Каротегин нaрxи чорпо арзон мешуд, Одина сазовори дашном мегардид» [1,с.6-7].
Образхои мутазод аз чихати синну сол ва чинсият низ ба хам созгор офарида шудаанд: Одина ва Ибод, Гулбибй ва Гуландом, Бибиоиша ва хамсари Арбоб ^мол. Одина ва Ибод ду чавони аз руи синну сол ба хам наздик хастанд, вале тарзи хаёти онхо xеле тафовут дорад. Яке рузгори вазнину азобу укубути зиёдеро паси сар менамояду аз нокомиву дарду Faм дар айни чавонй вафот мекунад, дигар аз давлати падар рузгори бофaроFaт дорад ва дар пайи расидан ба орзухояш аст. Гулбибй ятамд^тари ноком, вале xyшaxлокy боиффат, Гуландом нозпарварди волидон, вале x^^^^y маккора аст. Дар рузгори ин кахрамонони чавони мутазод нависанда як умумиятеро низ ба тасвир гирифтааст, ки хар ду чуфт новобаста ба вазъи ичтимой ба муроди дили xyд намерасанд ва сабабгори асосй Арбоб ^мол аст.
Адиб дар асар сабабхои зухуроти xислaтхои манфиро дар сиришти кахрамонон ба тадкик гирифта, таъсири axлоки вайронашонро натанхо ба рузгору фаъолияти xyдy хамдехагон, балки рузгори фарзандону пайвандон нишон додааст. Масъалаи дуст доштан ва эхтироми фикру андешаи пайвандон, зиндагии озоду бидуни фишору таъзик, дар мархилахои душвору такдирсоз дастгиру мададгори хам будан, махкуми зулму асорат хамеша дар маърази таваччухи устод Айнй карор доштанд. У меxост, ки муаммову нохамворихои зиндагии мардум аз руи адолат, инсондустона, бидуни зулму истибдод, расонидани таъсири ногувор ба рузгори хамдигар баррасй шавад. Аз ин ру, дар повест масоили инсонпарварй натанхо аз руи рахму шафкат нисбати инсон, балки нишон додани самараи амалхои неку бад инъикос шуда, муборизаи шaxс барои озодй, зиндагии осоишта, поймол нашудани хукук, дастрасй ба кору фаъолияти дигаох ва гиромидошти инсон тачассум мешавад.
Як вижагии офаридани образхои зид нишон додани аетоки xонaводaгй ва ё авлодии кахрамонхост. Образи падару писар Арбоб ^мол ва Ибод дар повести «Одина» образи ду шaxси аз чихати синнусол мутафовит аст, аммо ниходи ин ду нафар, андешаронй, хадафу максадхояшон xеле монанд буда, зимни накли батафсили вокеахо xислaтхои муштараки онхо рунамой мешаванд. Ибод, ки аз xyрдй дар мухити носолими оилавй ба воя расидааст, таъсири муносибати пайвандон ва вокеаву ходисахои рузгор дар xислaтхояш намоён аст. У як намои дигари тимсоли падар аст, ба ибораи дигар идомaбaxши анъанаи фиску фасоди xонaводa мебошад. Устод Айнй хадафмандона таъсири xислaтy рафтори волидайн ва мухити оиларо дар ташаккули шaxсияти фарзанд нишон додааст. Тасвирхои нависанда назарияи ислохнопазир будани инсони бадаслро собит намуда, аз xyрдсолй тарбияи дуруст додан ва киштани тyxми некиву накукориро дар дили фарзанд аз айёми кудакиву наврасй ва гузашта аз ин, намунаи ибрат шуданро талкин менамоянд.
Бибиоиша, Одина, Гулбибй шaxсони нисбатан фурутан, сабур, пурбардор, муросокор, яъне, онхо дорои xислaтхои муштараки мусбат мебошанд. Хдрчанд ин сифатхои шоистаи инсонй боиси истикбол хастанд, вале нависанда гохе фурутаниву бечуръатии онхоро махкум мекунад, зеро хамин xислaтхо боиси ру ба бехбудй наовардани ахволи моддии онхо мешаванд. Устод
Айнй зимни тасвири образхо борхо ба инкишофи хислатхои авлодй ишора карда, вокеияти зарбулмасали «харбуза аз полокаш дур намеравад» - ро собит намудааст.
Дар повест «баъзе образно, монанди Гулбибй, писари Арбоб-Ибод ва дигархо бисёр хира ва нот амо м тасвир ёфтаанд» [2,с. 67], вале аз руи тасвир ва наклхои кутохи нависанда шахсияти онхоро муайян кардан душвор нест.
^ахрамони марказии мусбат Одина, пеш аз хама, дорои хулки хасана аст, ки хамин мухассанот мучиби дарёфти дустони самимиву дастгирии мардуми ношинос дар холатхои рухафтодагй мегардад. Ба ибораи дигар, нависанда макоми инсони хубниходро дар чомеа ба тасвир гирифта, асли нусратёрии уро вобаста ба ахлокаш медонад. У кушиш кардааст, ки мухимтарин фазилатхои кахрамонони мусбат, хатто чузъитарини он аз назархо пинхон намонад.
Дигар аз хусусиятхои образофарии нависанда дар он зохир мешавад, ки такдири инсонро бештар вокей тасвир карда, омилхои таъсиррасонро ба ташаккули шахсият ва ахлоки у дуруст муайян намудааст. Ин повест аз дигар асархои устод Айнй бо он хусусияташ тафовут дорад, ки нависанда такдири кахрамони мусбати марказиро хеле ба вокеият наздик тасвир мекунад. Дар анчоми повест Одина чун дигар образхои марказии мусбати асархо муваффаку голиб намешавад, аз чавру зулми замон аниктараш на аз дасти бегонагон, балки хамдехагони худ аз зиндагй ноумед мегардад.
Нависанда ахлоки образхои дуюмдарачаро, ки дар лахзахои муайяни повест амал мекунанд новобаста ба мусбат ва ё манфй будан рушану возех тасвир кардааст. Аз чумла, аз шиносоиву дустии Сангину Одина ва дастгириву маслихатхои муфиди Сангин ба Одина дар чанд лахзаи асар маълум мешавад, ки у инсони донову мехрубон аст. Ва ё образи Шохмирзои чойхоначй, ки умуман Одинаро намешинохт ва ба хотири точик буданаш аз руи рахму шафкат уро аз истгохи трамвай бо худ бурда, дар самоворхона чойи зист мухайё карда, аз пайи табобаташ мешавад, муассир ба калам дода шудааст.
Образи манфии закотчй танхо дар лахзаи аз Фаргона баргаштани муздурон амал мекунад, ки аз муносибат ва муомилаву муколамахояш бо муздурон шахсияташ ба хубй равшан падидор мешавад: «Хулласи калом, навбат ба кушодани бори Одина расид, хамин ки як туб сатини сурхи парчагули синдил намудор шуд, закотчй беихтиёр аз чойи худ барчаста, монанди калхоте, ки парчаи гуштеро дида, бо иштихои тамом чанг занад, туби сатини мазкурро чангол зада гирифта: - Хдй-хай, ин хуб мол будааст, бегичони хурдй ба хамин нусха як туб сатин супориш карда буд, боби он шахс аст,-гуфта ба яхдони худ андохт [1,с.66-67].
Амонбокй низ аз образхои фаъол нест. У мардест, ки Шохмурод (падари Гуландом) ба хотири худнамой назди Арбоб Камол ба хайси домод кабул мекунад. Нависанда шахсияти Амонбокиро дар асар чунин муаррифй кардааст: «Амонбокй шахсе буд, ки синнаш аз панчох гузашта, дар муддати умраш се бор хонадор шуда ва дар хар бор хонааш шикаста, алхол мучаррадона умр мегузаронид. Азбаски бисёр занонаш мурда буданд, уро «занкуш» ва «кадамаш шум» гуфта хеч кас духтар намедод» [1,с.149].
Устод Айнй бештар барои равшан ба чилва овардани шахсияти кахрамонон ба бовархои мардумй руй оварда, ба бархе чихатхои манфии психологияи мардум ва сиришти инсон, ки дар давоми солхову асрхо ба миён омада, дар байни чомеа ривоч ёфтаанд таваччух кардааст. У дар баробари тасвири шахсияти бархе аз образхо психология ва меъёрхои ахлоки миллй, сифатхои хубу зишти инсонро, ки аз насл ба насл мегузаранд нишон додан мехохад. Чунин тасвирхои мушаххаси нависанда ва шарху тавзехи у барои шинохтани шахсият ва бахо додан ба хислатхои кахрамонон мухим хастанд.
Ч,оиз ба зикр аст, ки адабиёти бадей вазифаи хеле мураккаб инъикоси чойгохи бовархои манфиву андухтахои мусбати маънавиву ахлокии халк ва хифзу химояти бехтарин офаридахои тафаккури мардумро бар душ дорад ва «масъулияти эхёи андухтахои маънавии халк, умри дубораи суннатхои шоистаи ахлокии у беш аз хама ва пеш аз хама бар души адабиёт, аз чумла насри муосир аст» [2,с.108].
Хдмин тавр, метавон гуфт, ки масъалаи инъикоси ахлоки образхои тазод, ахлоки ичтимой ва пайванди наслхо дар повести «Одина» мавкеи асосй дошта, чихати бозтоби мохияти хастии инсон ва макому масъулияти у дар назди чомеа мухим хастанд. Устод Айнй тавассути офаридани образхои мутазод роху равиши тозаеро дар насри бадеии садаи ХХ хамвор намуд. У тавонист, ки хулку атвори кахрамонони марказиро ба тафсил мавриди тасвиру баррасй карор дода, мархила ба мархила зимни накли вокеахо мухимтарин сифатхои ахлокии онхоро бозгу намояд ва дар баробари тасвири барчастаи ахлоки кахрамонони мусбат, ба тасвири комили
97
кахрамонони мафй низ дастёб гардад. Мавсуф ахлоки кахрамонони аз чихати синну сол ба хам наздикро дар чараёни накли вокеахо хеле хадафмандона бозгу карда, дар баробари ин таъсири мухити оилавиро дар ташаккули шахсияти кахрамон ба зухур овардааст. У зимни тасвири кахрамонхо бештар ба рузгор ва хислати инсонхои вокей-хамзамонони худ эътибор дода, маводи повестро аз мушохидаву бардоштхои худ фарохам овардааст. Аз як су кирдору рафтори кисме аз образхои мутазоди асар махкум ва аз суи дигар хислати иддае кобили тавсифу ситоиш карор мегиранд. Ба ибораи дигар аъмоли онхо чунон дар мукоисаву мукобила ба тасвир омадааст, ки бегумон ба рухияи хонанда таъсир расонида, дар тарбияи инсони вораставу комил накши мухим мебозанд. Мухим аз хама психологияи инсон ва таъсири он ба инкишофи ахлоки чомеа хеле хуб ба зухур омадааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, С. Одина (повест)/С.Айнй.-Душанбе: Маориф, 2014.- 176 с.
2. Масъалахои адабиёти муосири точик (Тартибдиханда Ю.Бобоев).-Душанбе:Ирфон, 1970.416 с.
3. Очерки таърихи адабиёти советии точик.- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1956.-312с.
4. Сатторов, А. Нуктаи пайванд/ А.Сатторов.-Душанбе: Ирфон, 1982.-240 с.
5. Шукуров, М. Пахлухои тадкики бадей/М.Шукуров.-Душанбе: Ирфон, 1976.-273с.
REFERENCES:
1. Ami, S. Odina (novel). - Dushanbe: Enlightenment, 2014. - 176 p.
2. Issues Beset with Modern Tajik Literature (prepared by Yu.Boboyev). - Dushanbe: Cognition, 1970. - 416 p.
3. Essay on the history of Soviet Tajik literature.-Stalinabad:Tajik State Publishing House,1956.-312 p.
4. Sattorov, A. Link point. - Dushanbe: Cogniion, 1982. - 240 p.
5. Shukurov, M. Aspects of artistic research. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 273 p.
