Научная статья на тему 'УСТОД АЙНИ И НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА'

УСТОД АЙНИ И НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
70
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЯЗЫК / СЛОВОСЛОЖЕНИЕ / ДЕДУКЦИЯ / СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ МОДЕЛИ / СЛОЖНЫЕ СЛОВА / КРАТКОСТЬ ИЗЛОЖЕНИЯ / ЭЛЕМЕНТЫ НАРОДНОГО И КЛАССИЧЕСКОГО ЯЗЫКОВ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Норов Мирзомурод

В статье речь идет о роли и заслугах С. Айни в развитии и совершенствовании родного языка, в частности о его усилиях направленных на сохранение оригинальности таджикских слов наряду с применением элементов народного языка. Также подчеркивается роль С. Айни в образовании сложных слов и тесная связь литературного языка с народным в его “Воспоминаний”.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AYNI AND NEW PHASE OF TAJIK LANGUAGE DEVELOPMENT

Great role and services of S. Ayni in development and improvement of mother language, in particular his efforts towards maintenance of originality of Tajik words along with using of folk are considered in this article. It is also stated the role of S. Ayni in formation of compound words and close relationship of literary language with folk in his “Memoirs”.

Текст научной работы на тему «УСТОД АЙНИ И НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА»

литературе и толковых словарях средних веков, а также научных исследованиях. В ходе проведения исследований сравнительного характера и изучения образа «утренний ветерок», автор конкретизирует и приводит существующие отличия в понимании значения данного образа. Также, в статье приведены примеры и проведен сравнительный анализ образа ««утренний ветерок», на основе сведений и описаний в средневековых словарях, данных в толковых словарях, таких как «Гиёс-ул-лугот», а также на примере рассуждений многих авторов, комментирующих стихотворные произведения поэтов, в том числе и на основе научных исследований. В результате сравнительного анализа, автор приводит конкретное понимание образа ««утренний ветерок», как его лексического значения и термина, так и в качестве литературного символа. Выводы, которые сделаны на основе первоисточников, подвергнутых разностороннему изучению, имеют научное обоснование, на основе которых, автор конкретизировал значение данного образа.

Ключевые слова: лексическое значение, образ, термин, символ, значение, средневековье, исследование, литературное произведение, толкование.

EXPLANATION AND DESCRIPTION OF THE MEANING OF THE FIGURATIVE EXPRESSION "MORNING BREEZE" IN DICTIONARIES AND RESEARCH

In this article, the author describes the meaning of the figurative expression "morning breeze", which is one of the common images found in the persian-tajik literature and dictionaries of the middle ages, as well as scientific research. In the course of comparative studies and the study of the image of the "morning breeze", the author concretizes and cites the existing differences in the understanding of the meaning of this image. Also, the article provides examples and a comparative analysis of the image of the "morning breeze", based on the information and descriptions in medieval dictionaries, data in dictionaries, such as "Gies-ul-lugot", as well as on the example of the reasoning of many authors, commenting on the poetic works ofpoets, including on the basis ofscientific research. As a result of comparative analysis, the author gives a specific understanding of the image of "morning breeze", as its lexical meaning and term, and as a literary symbol. The conclusions, which are made on the basis of primary sources subjected to a comprehensive study, have a scientific basis, on the basis of which the author concretized the meaning of this image.

Key words: lexical meaning, image, term, symbol, meaning, middle ages, research, literary work, interpretation.

Сведение об автор:

Забирова Мехринисо Элбековна - соискатель кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни. Адрес: 734003, г.Душанбе, пр. Рудаки 121, тел: (+992) 91-900-65-25, E-mail: zabirzoda70@mail.ru

About the author:

Zabirova Mehriniso Elbekovna -- applicant for the theory and history of literature department of the S. Aini Tajik State Pedagogical University. Address: 734003, Dushanbe, 121 Rudaki Ave., tel: (+992) 91-900-65-25, E-mail: zabirzoda70@mail.ru

УДК: 491.550+891.550.092 УСТОД АЙНИ ВА МАРХИЛАИ НАВИ РУШДИ ЗАБОНИ ТОНИКИ

Норов М.Б.

Институты забон ва адабиёт ба номи А.Рудаки

Дар миёни намояндагони барчастаи забону адабиёти беш аз хазорсолаи точикй танхо чанд тан устод ном бурда мешаванд, ки Садриддини Айнй яке аз онхост. Метавон гуфт у аз кудакй дар домони шеъру адаб савод баровардааст, зеро устоди аввалини у падараш буд, ки ашъори пандомузи гузаштагони мо - Рудакию Фирдавсй, Мавлавию, Саъдй, Хрфизу Ч,омй, Соибу Бедил ва дигаронро хуб аз бар дошт. Академик Мухаммадчони Шакурй ёдовар мешавад, ки дар гузашта аксари форсизабон, аз чумла точикон, ки «ба воситаи шеърхонй ва шеърнависй» хату савод мебароварданд, кам набуданд ва «ин тарзи саводомузй бунёди маънавии хаёти инсон ва чомеаро устувор медошт» [13, 276]. Ба назар чунин мерасад, ки хамин тарзи саводомузй ба фаъолияти минбаъдаи адабии устод беасар намондааст.

Дар бораи осори илмию адабии устод Айнй зиёд навиштаанд ва пажухишхои кобили мулохиза хам аз тарафи донишмандони маъруф М.Шакурй, Р.Х,ошим, Н.Маъсумй ва диг. анчом пазируфтааст. Дар киёс бо дигарон ба навиштахои устод Айнй бештар истинод мешавад, ки ин бесабаб нест, зеро дар осори адабии у иктидору тавонмандии забони модарй дар заминаи андухтахои гузаштаю имруза хуб ба мушохида мерасад. Х,ак ба чониби Носирчон Маъсумист, ки зимни омузиши осори устод таъкид карда буд: « ..агар С. Айнй бо маколахои махсуси худ масъалахои тараккиёти забони миллй ва адабии точикро асосан аз чихати назариявй мухокима ва хал карда бошад, хамаи онхоро бо эчодиёти адабй- бадеии худ амалан исбот кардааст" [7, 60-61].

Вякге 6a оcоpи устод вa нaвиштaxои дигapон дap боpaи Aйнй py мeоpeм, мeбинeм, ки зaбон xaмeшa дap мexвapи фaъолиятxои aдaбии y кapоp доштa вa pyxH xacтaнопaзиpaш ^e^ гох, as он чудо m6yAaaCT. Тaълифоти y бexтapин шмуши зaбони точикй дap ибтидои caдaи бист эътиpоф шyдaacт. Maxоpaтy устодии Сaдpиддини Aйнй дap коpбacти вожaxои мypaккaб paвшaнтap 6a мyшоxидa мepacaд.

Bокeaн, вожaxои мypaккaб бapои дap як колиб гу^оннАя^ чaнд мaфxyм вa 6a тaвpи мyxтacap ифодa шyдaни мaтлaб мycоидaт мeкyнaнд. Иловa 6ap ин, дap вожaи мypaккaб биcëp xycycиятxо вa нишонaxои кaлимaxоepо, ки бо мypypи зaмон мусгакилияти xyдpо яз дacт додaaнд, шйдо кapдa, дap боpaи тapaккиëти зябон вя pоxи пяймудяи тaъpиxии он мeтaвон mi^arapñ кapд. Бexyдa шст, ки донишмaнди мaъpyфи зaбонxои эpонй В.И. Aбaeв вожaxои мypaккaбpо нигaxбони вожaxои ку^ян ном бypдaacт [1, 76]

Дap бapобapи ин бояд кдйд кapд, ки якe яз вeжaгиxои вожясозии мypaккaб ин яст, ки вожaxои мypaккaб дap кшс бо кaлимacозй бо пeшвaндy пacвaндxо cоxтоpи чяндон мутяносибу мявзун нaдоpaнд, яз ин py ин нявъи тapкибпaзиpй бя aндeшaи зябоншинос О.Meшков бя коидaxои яз дeдyкcия бapояндa кaмтap тобeъ яст, чунки arap дap кялимясозии яффиксялй якe яз yнcypxои ямяли дepивaтcионй бя кaтоpи бястя (cyффикcxо, пpeфикcxо) тaaдлyк доштя бошяд, дap тapкибпaзиpй xap ду чузъи дap ямяли композитсионй шиpкaтдоштa бя cиcтeмaи боз тaaдлyк доpaнд. ... дap вожясозии мypaккaб вяслшявии acоcxо бeштap яз pyH pобитaи мянтикию мяъной бяйни мaфxyмxои тapкиби вожяи мypaккaб муяйян кapдa мeшaвaд [8, 8).

Myxaккикон инчунин xycycияти нисбятян низоммянд доштяни коидaxои кaлимacозиpо нисбят бя коидaxои тapкибпaзиpй тяъкид кapдaaнд, яънe вожясозй эxтиëткоpй, дaкикнaзapй вя мaxоpaтpо тякозо мeкyнaд [15, 242].

Bожaxои мypaккaб дap зябони точикй тaъpиxи дepинa доpaнд. Aз чумля, нигоxи ичмолй бя оcоpи илмию ядябии сядяи бист собит мecозaд, ки дap ин дaвpa пояxои нaxycтинpо бapои pyшди бecобикaи як дaвpaи няви тaъpиxи зябон, истифодяи дypycти вожяю тapкибxо, яз чумля вожaxои мypaккaб устод Anrä гузоштяяст. Ин нyктapо aкcapи мyxaккикон, яз чумля устод М. Шaкypй тяъкид кapдaaнд [16, 11].

Мясялян, дap оxиpин acapи устод "Ёддоштxо" вожaxои мypaккaб, ки бeштapи ощо cоxтaи xyди устод мeбошaнд, дap зяминяи aндyxтaxои кляссики вя мapдyмй бо истифодя яз имкониятxои доxилизaбонй фapовон истифодя шyдaaнд. Ин чо xaминpо бояд зикp кapд, ки cyxara устод Aйнй дap вожясозии мypaккaб бо aндyxтaxои xaлкй бя дapaчaи cyxara явомоня, одй шст, он дap доиpaи мeъëp cypaт мeгиpaд.

Aлбaттa xap зябон вобясга бя шapоити тaъpиxию ичтимой конущои доxилии инкишофи xyдpо доpaд. ^xi^ra вожaxои няв тибки конущои динямикии зябон cypaт мeгиpaд. Зябоншиноси мaъpyф В. A. Лившитс xaнyз сощои шясти сядяи гузяштя дap pобитa бя конущои доxилии инкишофи зябон гуфтя буд, ки "конущои доxилии инкишофи зябон - ин конущои динямикя, тaъpиxи он, тaFЙиpоти микл^й вя сифятии он гyзapиши он яз як сифят бя дигapaш мeбошaд" [б, 88]. Ин донишмянд инчунин тaъкид мeкyнaд, ки "...тямоюли "тоpaфт пypкyввaт шудяни някши кaлимacозии мypaккaб яз xиcоби кямшявии някши кялимясозй тapики cyффикcxо-шyмоpaи cyффикcxои cepмaxcyли кялимясозии исм дap зябони мyоcиpи точикй нaзap бя дaвpaxои пeшини инкишофи он кaмтap шуд, вaлe някши кялимясозии мypaккaб xeлe зиëд шуд" [S, 1G1-1G2].

Aкaдeмик М. Шaкypй низ дap китоби "X,ap сукян чоeвy xap нуктя мaкомe доpaд" бо як кялимяи мypaккaб ифодя кapдaни мяънои як ибоpaи дapоз вя чумляи кaлонpо кяйд кapдa, нявиштя буд, ки "Бecaбaб нecт, ки бо инкишофи зябон одятян aдaди кялимв^ои мypaккaб яфзоиш мeëбaд. Дap шeъpи Рудякй вя Фиpдaвcй кялимяи мypaккaб кям буд, яммо бaъдтap дap зябони xaлк вя нявиштяхои устодони сукян чунон к&лимяхои мypaккaби гyногyнcоxт бя вучуд омядянд, ки бо пypгyнчоишй вя xyшcоxтй гох, моpо бя хaйpaт мeоpaнд.

Устод Aйнй дap зямони мо бя ин ганчиняи пypcapвaти к&лимяхои мypaккaб биcëp дypдонaхо

зям кapд..... ". Шaкypй чянд нямуня яз Лугяти нимтaфcилй"-и устод (Кyдлиëт, ч. 12) шоxид

овapдaaнд, ки бapтapии ин нявъи вожacозиpо дap бaъзe мaвpидx,о бя xyбй нишон мeдиxaд [1S, 241].

Мо гуфтя нaмeтaвонeм, ки дap кялимясозй вожaxои мypaккaб нaзap бя дигap yнcypxо бapтapии возex доpaнд, зepо xap кядоми ощо дap мaвpиди xyд чойгоxи xоc доштя, xидмaтepо ядо мeкyнaнд. Baлe му^им тaъйиди ин мятляб яст, ки дap зябони точикй, ки зябони aнaлитикй яст, ифодяи мятляб бо истифодя яз вожaxои мypaккaб чянд aфзaлият xaм доpaд. Aз чумля, тявяссути он мяънй бо нaзapдошти pиояи коидaxои кялимясозй дap зяминяи колaбxои мяъмулии тaъpиxй мучяз, фaxмо ифодя мeгapдaд. Инчунин зябон, ки xaмeшa бя содя шудян гapоиш доpaд, дap вожясозии мypaккaб бя capфaю мyтapокyмии воxиди лeкcикй pyбapy мeшaвaд. Aз биcëp воcитaxои лeкcикии нодapкоp xyдpо paxо кapдa, мaъниpо дap шякли фишypдa бaëн мeкyнaд. Дap кaлимaxои мypaккaб яз як cy capфaи кялимя, яз тapaфи дигap пypгyнчоишии ин нявъи тapкибпaзиpй бя дид мepacaд.

Бита бар так^тои вaзнy oxarn4 ва фишypдaбaëнй вoжaxoи мypaккaб аз хама xyбтap дар назми клаееикии фopcии дарй кopбypди зиëд дopaнд. Ин aндeшapo биеер зaбoншинocoн низ зикр кардаанд, зepo яке аз нишoнaxoи хамчун вoжaи мypaккaб бyдaни вoжa xapaктepи aкceнтoлoгии мaфxyмxocт, ки oнх,o бештар ба тaкoзoи вазн ва cyфтaгии cyxaн xyб 6okï мoндaaнд. Вaзнy oxarn4 (зада) бapoи ба шакли вoжaи мypaккaб дapoмaдaни калимахри агохида накши мyaйян дopaд [ 9,134].

Тавре гуфтем, вoжacoзй oco^opHpo нaмeпиcaндaд, иcтифoдaи бемавриди вoжaxo дар таркиббандй зaбoнpo ба xap^y марч бypдa, бyнëди oнpo заиф мешзад. Шoяд мухимияти ин мacьaлapo уощд Айнй пештар аз дигapoн эxcoc карда, xocтaacт аз иcтифoдaи ш^урусти вoжaxo чилавгирй нaмoяд. Аз чумла, шли 1928 кopбypди нoдypycти баьзе вoжaю ибopaxopo аз чoниби ахли калам ба мyшoxидa гирифта уогод Айнй гуфта бyдaacт, ки «ба caбaби дypycт кop нaфapмyдaнaшoн зaбoн аз рухи тoчик дур мешавад» [13, 251].

"Ёддoштxo" вoкeaн ганчинаи вoжaxoи пурмазмун, _ acил ва хамафахм аег. Як caбaби ранторангию xycycияти yнивepcaлй дoштaни вoжaxoи "Ёддoштxo" хам хамин acт, ки дар oн лeкcикaи хамаи тaбaкaxoи axoлй, xycycaн вoжaxoи мураккаб мoxиpoнa ^рбаст шудаанд. Зимни мyтoлиaи ин acap xoнaндa гyмoн мекунад, ки 6o мухити зaбoни давраи муайян махдуд нaгapдидaacт ва зaбoни Айнй идомаи зaбoни клаееикй буда, тaнxo 6o афзудани yнcypxoи зaбoни гуфтугуй неруманд шyдaacт.

Вoжaxoи мураккаби ин acap дар биеер мaвpидxo caбyккyнaндaи бopи мaьнo, вacилaи кaнopaгиpй аз пypcyxaнй xacтaнд. Албатта ин мaьнoи oнpo нaдopaд, ки дигар вoxидxoи зaбoн, аз чумла кaлимaxoи coдa дар KHëc 6o вoжaи мураккаб дар caтxи пoëнтap Kapop дopaнд. Не, oнxo низ дар мавриди xyA мавкеи мyшaxxacи иетифoдa дopaнд ва чoйe, ки cyxaн 6o oнxo имкoни ифoдa дoштa бoшaд, нaбoяд вoжaи мураккаб иcтeьмoл шавад. МаоБала oн acт, ки дар зaбoнxoи аналитнкй дар KHëc 6o зaбoнxoи флектнвй вocитaxoи лeкcикй дар матн зиëд иcтифoдa мешаванд, бapoи ифoдaи мyxтacapи мафхум aкcap вакт лoзим мeoяд аз кaлимaxoи мураккаб иcтифoдa нaмoeм (ба шарте ки oнxo аз руи кoлибxoи тaьpиxй бoмaвpид иcтифoдa шаванд). Macaлaн, ба xom^ мyxтacapбaëнй шoяд як caбaби фуругуюр шудани пeшoянд дар баьзе калиш^и мураккаби аз ибopa пaйдoшyдa дар хамин бoшaд [15, 139].

Бузургтарин xидмaти ycтoд Айнй дар рушду тaкoмyли зaбoнии мoдapй дар oн acт, ки у 6o вучуди тaьcиpи дигapгyниxoи cиëcию ичтимoии зaмoн ва баьзе paвaндxoи нoмaтлyб дар cacara зaбoн, нaxocт зaбoни адабй аз poxH зaбoни клaееикй берун равад, кушиш кард, ки пайванди гузаштаю имрузаи зaбoн ycтyвop бишнад, зaбoни адабии мyocиp аз aндyxтaxoи xaзopcoлa махрум нагардад. Дар бapoбapи ин ycтoд ру oвapдaн ба зaбoни мapдyмиpo низ зарур шушрид, зepo яке аз poxxoи гашмандии дopoиx,oи зaбoн ба андешаи у иcтифoдaи баьзе вoжaxoи клaееикии дар лaxчaxo мaxфyзмoндa ба xhco6 мерафт, ки ба xom^ xocтy ниëзxoи зaбoн ба зaбoни yмyмииегeьмoл вopид кардани oнxo айни мyддao мeбoшaд. Хифз шудани баьзе вoжaxoи клaееикй дар лaxчaxopo дoнишмaнди зaбoнxoи эpoнй Л. Н. Kиcилëвa чунин зикр кардааст: "бaxши зиëди вoжaxoи клaccикй дар лaxчaxo хифз шудаанд, ки 6o caбaбxoи гyнoгyн феьлан дар иcтeъмoл неста-ид". У хамчунин ишopa кapдaacт, ки: « ... то ба xoл дар зaбoни дарй дар иcтeъмoли зинда киcми здади калимаю иcтилoxoти дaвpoни клaееикй 6okï мoндaacт (хам дар лaxчaxo ва хам дар зaбoни адабй). ки дар диaлeктxoи тoчикй вoмexypaнд [4, 38]. Ин гуна вoжaxo дар ocopи ycтoд Айнй xeлe задано,.

Дар мавриди 6o як вoжaи мураккаб бaëн кардани вoxиди ch^^cmch ва бартарии вoжaxoи мураккаб Л. Кишлева хамчунин ëдoвap шyдaacт, ки: «Он чи дар зaбoнxoи дигар 6o ибopaи мyфaееaли cинтaкcиcй им^ни бaëн дopaд, дар дарй мeтaвoнaд 6o як вoжaи мураккаб ифoдa гардад» [4, 105-106]. Ин мaтлaбpo академик М. Шакурй низ таьйид карда, бapoи таквияти андешаи xyA миcoлxoи мyшaxxac oвapдaaнд, аз чумла: тaлaбoти руз тo руз aфзoяндa - тaлaбoти рузафзун, баргх^и шaмoл oвapдaгй - баргх^и бoдoвapд, мaтoьx,oи 6o дacт бoфтaшyдa - мато^^и дacтбoф (дacтибoфт) [15, 179]. Ба миши вoжaи мураккаби бoдoвapд дар зaбoни тoчикй бoз вoжaи бoдpeз (дар Фиpдaвcй xaттo дар шакли aфкaндaбoд (яке еeби aфкaндaбoд аз дapaxт) мавчуд acт, ки мазмуни чанд кaлимapo Fyнчoндaacт. Х,амин xoлaтpo дар зaбoни aнглиcй, ки миши зaбoни тoчикй зaбoни аналитикй аст, мyшoxидa мекунем: windfall (аз чyзъxoи wind- бoд, шaмoл, fall - афтиш, aфтoдaн, афкандан), ки маъши бoдoвapдpo ба миcли тoчикй дopaд - windfall money - пули бoдoвapд, пули бе дарди мдан), ë бубинед, ибopaи тиббии "cнижeниe o^po^i зрения" бештар камшавии тезбинии чашм, камшавии бинoй, камшавии бидоии чашм гуфта мешавад, xoл oн ки oнpo мeтaвoн 6o як калимаи мураккаби '^рабинА" ифoдa кард.

Бo таькиди oн, ки як калимаи мураккаб вазифаи чанд кaлимapo ичpo мекунад, ycтoд Шакурй андешаи xyApo дар бopaи вoжaxoи мураккаб чунин натичагирй кардаанд: "Аз ин 4o маълум мешавад, ки кали^а^и мураккаб caбyккyнaндaи бopи cyxaн мeбoшaнд. Як caбaби пaйдoиши кaлимa^oи мураккаб низ х,амин acт, ки ма^ад кyтox„ мyxтacapy мучаз ва paвoнy зeбo бaëн гардад.

Кулиши HypaREa^ дap забони точикй xeлe биcëp будя, мyхимтapин кисми ганчинаи лугавии онpо ташкил мeдихaд. Иктидоpи забони точикй дap ин аст, ки кaлимaи мypaккaб биcëp доpaд [1S, 179].

Дap оcоpи Afeñ вожaxои мypaккaб бо xaмaи колaбxои вожасозии маъмули точикй cоxтa шyдaaнд. Дap зep як кaтоp вожaxои мypaккaби xyшcоxти клaccикй ва мapдyмй аз "Ёддоштxо", инчунин аз лугати оcоpи устод, ки бaъзeи ощо cоxтaи табъи ycтодaнд, намуна овapдa мeшaвaд:

1. Bожaxои мypaккaби классики, ки xyшcоxтy мучаз будя, и^уз xaм дap забони адабй зшд истифода мeшaвaнд: cоxибxонa (бо факки изофат), моxпaйкap, .AyCTpy, оxyбapa, доништалаб, пapиcимо, чомacaфeд, caфeдчомa (ба мисли дилтанг ва тангдил), нозбуй, чонгудоз, чашмдошт, paxовapд, тapaбxeз, ш^инс^ян, озодcapв, оpомичон, шабнам, тaщогapд, нозукбут, пиpcол, кyxнaчaxон, cиëxзaмиp, дилдодa, бщоначу, ст^жу, зeбочaмол, мушкинбу, пapeшощол, пойандоз, нaвбapнщол; инчунин вожaxои мypaккaбe, ки дap ощо пeшоянд ба миëнвaнд табдил мeшaвaд: дapбaдap, xонaбapдyш ва Faйpa;

2. Bожaxои мypaккaби xareï, ки yмyмииcтeъмолaнд, дap сатан забони адабй коpкapд шyдaaнд, бaдeияти баланд доpaнд: xобyxeз, xeшyтaбоp, пущупаз, пypлофyбод, xyшкaдyбacт, xaмypоcт, додyгиpифт, шaкapоб, лойоб, такудав, xacбeдa, пeшопeш, гaштa-бapгaштa, шчошч, шинyxeз, фошо-фош, peш-peш, гyлмex, говчигap, нонпоpa, xоктyдa, Fyccaмapг, дaмдyзд, дacтpaнч, дacтëp, бyзpиш, дастмоя, говзyp, кафг^, фоидaxyp, pyзaxyp, caдaкaxyp, xиpacyз, xapомxyp, дeглec, кaфшбapдоp, китобфypyш, нaзapногиp, дeвоpзaн, пaxтaкaш, нaзpбиëp, xaдядex, коFaзпeч, шaвxapтaлaб, xокpeз, дyдкaш, cояpaв, кapзтaлaб, iymarap, шоxпeч, коcaлec, caвобтaлaб (савобчу), xyдочyй, бaдxaт, xyшxaт, тaxтaвapF ва Fanpa.

3. Соxтaxои устод: зapбоз, чуссакалон (гyнaxои дигapи он кaлончycca, бyзypгчycca), бexчacт, дуконнишин, xeчмaдон, xapзaгapд (ба мисли бexyдaгapд, кyчaгapд, capcapигapд), динфypyш, китоббоз, доктоpбоз, фоидaбapдоp (ба маънои фоидaгиp, фоидaxyp xaм истифода шудааст), оpтaлaб, чонямознишинон, масчиднишинон, дacтпeч, cофкоpишyдa, тангшуда, бexyдaгyëн, кyтоxчомa, бapобapдapc, xолибex, нозуктана, бapобapшapaф, дyшвоpcaфap, касношинос, фapоxкaф, кaмдacтмоя, чaшмнaдидa, paвaндaнишин, pyзaфypyшй, pyйнaмой, дaвpaпилтa, одaмшикоp (ба мисли чоншикоp), пиcтapeзa ва Faйpa.

4. Bожaxои мypaккaби омexтa, ки бeштap аз ибоpaxои фeълй (аз исму фeъл) cоxтa шyдaaнд (тapики тapкиббaндии исм+асоси фeъл + й). Масалан: гулдузй, мexмондоpй, ошкашонй, сангзанй, фоидaxypй, xaлвоxapй, оташмонй, коpфapмой, зaминpонй, токкушой, xaзонpeзй, xyнapомyзй, pyзaфypyшй, чомашуй, кaфaнфypyшй, xaзонpeзй, cyAxypñ, Faйбaтфypyшй, чойбapкaшй, тутафшонй, пaxтaкaшй, чapтxтapошй, тapозyдоpй, кaфшпeшмонй, нaмозxонй, мypдaшyй, ëдовapй, pyйнaмой, киcaбypй, xонaшинй, xaйpxоxй, мyждapacонй, фолбинй, xокбозй, xaмиpгиpй, кyчaгapдй, apycбиëpй, мapдyмгypeзй, дyнболaгиpй, киccaxонй, чонcyпоpй, ошунонпазй ва Faйpa.

Сабаби исгеъмоли фapовон доштани ин вожaxоpо бaъзe забоншиносон ба коpбypди зиëди ощо дap xaë™ xappyзaи маишй ^тибо! додaaнд.

Тaвpe аз мисощои боло дидeм, дap "Ёддоштxо" вожaxои точикй, xareï xeлe биcëpaнд.

Сабаби дигapи аз чониби устод Aйнй моxиpонa истифода шудани забони клaccикй ва xaлкиpо бaъзe донишмандон, аз чумла М. Шaкypй ва С. Х,алимов дap он дидaaнд, ки устод Arnñ камбуду нуксощои аз pоxи забони клaccикй бepyн шудани забони aдaбиpо дap садаи бист пай бypдa, py овapдaн ба забони клaccикй ва xaлкиpо pоxи илочи ин коp донистааст. Ин aндeшa бeбaxc аст, зepо забони адабии мо бо вучуди Am^iy^x^ сшсию ичтимой дap тули xaзоp соли оxиp аз мaчpои табиии pymAH xyд бepyн нapaфтa буд ва тащо дap к^ни бист 6ep acapи бaъзe xaводиcи номатлуб ва тало^ои сода кapдaни забон нycxaбapдоpию тaкдидкоpй аз дигap забощо зшд шуд ва устод Aйнй xоcтaacт бо вожaxои зeбои xaлкй xyc™ cyxara асили точикиpо бeштap созад [13, 271].

Kaлимaxо тaъpиxи ачиб доpaнд. Устод Aйнй xaмчyн донандаи xyби забон ба xypдтapин чузъшти вожaxо, шакли ощо эътибоp мeдод. Чунончи, aндeшaи y дap мaвpиди ба шакли дypycт коp фapмyдaни бaъзe вожaxои дap лaxчaxо тaxpифшyдa кобили мyлоxизa мeбошaд. Macaлaн, устод A^ñ дap як мактуби xyA вожяи тaxpифшyдaи "нaxycтaбин" (фapзaнди яввял ) - pо дap Бyxоpо мисол овapдaacт, ки шякли .Aypycrn он "нaxycтин" яст [12, 75]. Ин чо бояд ëдpac кapд, ки xaмин вожяи дap точикони Бyxоpо мяъмули "нaxycтaбин" (бя мяънии фapзaнди нaxycтин) дap бaъзe шворни кyxиcтон бо номи "capнaxycтин", "capнyxycтин" низ гуфтя мeшaвaд. Ё келимяи "мapвоpидaк" (нявъи тут), ки дap Лугяти устод зикp шудяяст, дap бaъзe минтaкaxои кyxиcтон бя шякли тaxpифшyдaи "мapвоpтaк" ном бypдa мeшaвaд [б].

Ин чо xaмчyнин тaъкид мeбояд, ки вожaxои мypaккaби xaлкии "Ёддоштxо" вожaxои кучяву бозоp, ë нн^оят явомоня нecтaнд, он^о дap доиpaи мeъëpxои зябони ядябй будя, бapои xaмaфaxм кapдaни зябон вобястя бя лeкcнкaи кясбу коpи xap тябякя коpбacт шудеянд вя ин нишоняи он яст, ки забони адабй xapгиз аз забони мapдyм дyp ë чудо набуд, pобитaи забони адабй бо acоcxои xa^HH он кавй буд. Содaгapойй дap истифодаи вожaxо маънои бо с^ани оддню авомона ифода кapдaни матлаб шст, мyxим он аст, ки с^ан дap кадом колaбe ки бошад ^x бо вожаи мypaккaб,

хох содда ё сохта), бо риояи хусни сухан дакик ва мучаз баён гардад. Устод Айнй ба ин масъала сахт эътибор додааст.

Забони адабии точикй дар тули садсолахо хамеша аз забони зиндаи гуфтугуй бахра мебурд ва аз калимахои бо мурури замон серистеъмоли халкй дорой меафзуд. Устод Айнй хам аз шароити ичтимой, чамъият чудо набуд, хамеша гуш ба сухани мардум медод, сари вожаю иборахои суфтаю пурмаънй ва нишонраси халкй меандешид.

Дар боло кайд гардид, ки дар баробари вожахои содаи точикй дар "Ёддоштхо" вожахои мураккаб зиёданд, ки бештарашон халкй мебошанд. Ба назар чунин мерасад, ки дар "Ёддоштхо" озодии комили каламронии устод дар корбасти вожахо, хусусан вожахои зиндаи гуфтугуй мушохида мегардад.

Бояд тазаккур дод, ки тули садсолахо аз хисоби вожахои халкй неруманд шудани забони адабиро забоншиносон дар мавриди дигар забонхо низ баён доштаанд. Аз чумла, академик В. В. Виноградов доир ба иртиботи кавии забони адабии русй ва забони халкй чунин изхори назар кардааст: "Дар таърихи забони адабии русй чунин даврае набуд, ки забони адабй бо хамаи услубхои асосиаш билкул аз заминаи халкй канда шуда бошад" [10, 184].

Тавре мебинем, робитаи забони адабй бо забони халкй хеле мураккаб аст, ки инро донишмандон, аз чумла устод Айнй ба хубй дарк кардаанд. Дар баргирифти вожахои халкй аз хама мухим эхтиёткорй лозим аст, дар акси хол имкон аст хар сухани авомона ба забони адабй рах ёбад.

Дар мачмуъ, аз он чи ки дар боло гуфта шуд, метавон чунин натичагирй кард:

1.Устод Айнй коста нашудани рухи забонро дар пайванди гузаштаю имрузаи андухтахои забон ва дар ин замина устувор кардани пояхои он мутобик ба ниёзхои замони муосир медид, ки забони баёни таълифоти у аз ин гувохй медихад.

2. Бузургтарин хидмати устод дар рушду такомули забонии модарии мо дар он аст, ки у худро аз хаёти ичтимой чудо накарда, бо вучуди таъсири тахаввулоти сиёсию ичтимоии замон ва баъзе равандхои номатлуб дар сиёсати забон, нахост забони адабй аз рохи забони классикй берун равад, кушиш кард, ки пайванди гузаштаю имрузаи забон устувор бимонад, забони адабии муосир аз андухтахои хазорсола махрум нагардад.

3. Устод Айнй дар навиштахои худ имкониятхои беназири забони точикиро бахусус дар бахши вожасозй ва вожагузинй барои ахли адаб ва мухаккикон бозгу намуда, барои ояндагон рох хамвор кард.

4. Бо вучуди он ки дар охирин асари устод "Ёддоштхо" каламронии "озоди" у дар мавриди истифодаи вожахо, хусусан вожахои мураккаб ба назар мерасад, устод дар ин холат хам аз рохи табиии меъёри забон берун нарафтааст ва махорати олии худро дар таркиббандй нишон додааст. Бо вучуди истифодаи вожахои гуфтугуй сухани Айнй авомона набуда, содда ва хамафахм мебошад.

5. Зимни вожагузинй ва вожасозй устод ба хотири нерумандии забон хамчунин ру овардан ба унсурхои бехтарини забони мардумиро низ зарур шуморида, кушиш ба харч додааст, ки онхо характери умумистеъмолй пайдо кунанд. Ба хам омехта шудани забони классикй ва гуфтугуй дар осори Айнй чунон бомахорат сурат пазируфтааст, ки аз нодиракории як устоди бузурги забон дарак медихад.

6. Сухани Айнй хох дар мавриди сохтмони вожахои сода ва хох мураккаб, хох бо забони гуфтугуй ва хох адабй табий ба назар мерасад ва "Ёддоштхо"- и уро метавон як фарханги мукаммали вожахо ном бурд.

Х,амин тарик, дар садаи бист дар рохи рушду тараккии давраи нави забони модарй ва гано афзудани дороихои он устод Айнй кореро анчом дод, ки шоиста, намуна ва мояи пайравии дигарон хохад буд.

АДАБИЁТ

1. Абаев В. И. Сложные слова - хранители древней лексики//Журн. Вопросы языкознания, № 4. - 1983.- с. 75.

2. Айнй С. Ёддоштхо. Сарредаксияи илмии энсиклопедияи миллии точик/ С.Айнй. Душанбе: - 2009. - 680 с.

3. Айнй Садриддин. Куллиёт, чилди 12. Ба чоп тайёркунандагон: К. Айни ва Х. Рауфов/ С. Айнй. - Душанбе: "Ирфон".- 1976.

4. Кисилёва Л. Н.. Язык дари Афганистана/Л. Н. Кисилёва. М.:- «Наука».- 1985.- 126 с.

5. Лившиц В. А. О внутренних законах развития таджикского язика/В. А. Лившиц. Известия отделения обш наук, № 5. - 1954.

6. Лугатномаи осори Айнй. Мухдррирон Р. Х,ошим ва X. Рауфов. Душанбе: "Дониш"- 1978. - 232 с.

7. Маъсумй Н.. Асархои мунтахаб, чилди III, Забоншиносй/Н. Маъсумй. - Душанбе.:- Адиб. 2005.- 349 с.

8. Мешков О. Д.. Словосложение в современном английском языке. Москва/О. Д. Мешков.- М.: «Высшая школа», 1985.- 187 с.

9. Рубинчик Ю.А. Лексикография, персидского языка/Ю. А. Рубинчик.- М.: «Наукам», Главная редакция восточной литературы, 1991.- 224 с.

10. Скворцов Л. И, Теоретические основы культуры речи/ Л. И. Скворцов. - М.: «Наука», 1980. - 352 с.

11. Хдлимов С. Садриддин Айнй ва баъзе масъала;ои инкишофи забони адабии точщ/С. Далимов.- Душанбе: Ирфон, 1974. - 136 с.

12. Шукуров М. Забони мо - хдстии мо/ М.Шукуров. - Душанбе:Маориф, 1991. - 232с.

13. Шакурй, Мудаммадчони Бухорой. Равшангари бузург/ Мудаммадчони Шакурй, Бухорой.- Душанбе: «Адиб», 2006.- 340 с.

14. Шукуров М. Хусусиятдои гоявию бадеии «Едцоштдо»-и устод С. Айнй/ М.Шукуров. - Душанбе: "Дониш", 1966. - 260 с.

15. Шакури М. Хдр сухан ч,оеву ;ар нукта мак,оме дорад/ М Шакури. Нашри севум, Душанбе:- Ирфон, 2005.- 400 с.

УСТОД АЙНИ И НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА

В статье речь идет о роли и заслугах С. Айни в развитии и совершенствовании родного языка, в частности о его усилиях направленных на сохранение оригинальности таджикских слов наряду с применением элементов народного языка. Также подчеркивается роль С. Айни в образовании сложных слов и тесная связь литературного языка с народным в его "Воспоминаний ".

Ключевые слова: язык, словосложение, дедукция, словообразовательные модели, сложные слова, краткость изложения, элементы народного и классического языков.

AYNI AND NEW PHASE OF TAJIK LANGUAGE DEVELOPMENT

Great role and services of S. Ayni in development and improvement of mother language, in particular his efforts towards maintenance of originality of Tajik words along with using of folk are considered in this article. It is also stated the role of S. Ayni in formation of compound words and close relationship of literary language with folk in his "Memoirs".

Keywords: language, compounding, deduction, word-building models, compound words, laconism, elements of folk and classical languages.

Сведение об авторе:

Норов Мирзомурод- соискатель Института языка и литературы им. Рудаки АН РТ, 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки 107 тел. 600-3196, (+992) 935532197

About the autor:

Norov Mirzomurod - post - gradute Institute of language and literature of Rudaki AT RT, 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave. 107 Phone: 600-3196, (+992) 935532197

УДК 82 ББК 83.3(0)9

ЗАБОН ВА УСЛУБИ БАЁНИ "СИРРИ АКБАР" (УПАНИШАДДО)

Мирниёзов А.К

Донишго^и давлатии %укуц бизнес ва сиёсати Тоцикистон

Мудаммади Дорошукуд (1615-1659м.) яке аз чедрадои намоёни адабиёти форсизабони Динд буда, аз донандагони барчастаи забони санскритй ва фарданги ведой мадсуб меёбад. У олим, шоир, ориф, тарчумон ва мутафаккири бузург мебошад, ки дар мукоисаи ирфони диндй ва ирфони исломй тадкикотдои пурарзиш ба анчом расонидааст.

Аз Мудаммади Дорошукуд асардои зерин ба ёдгор мондаанд: "Сафинат-ул-авлиё", "Сакинат-ул-авлиё", "Рисолаи дакнамо", "Тарикат-ул-дакикат", "Дасанот-ул-орифин ё шатидот", "Мачмаъ-ул-бадрайн", "Иксири аъзам". (Девони ашъор). Тарчумадо: "Бадагавата гито", "Сирри акбар", "Юго башист".

Мудаммади Дорошукуд дар тадким ва равобити андешадои ирфонии исломй ва диндй садми босазо гузоштааст, зеро тамоми осори адабй ва илмии Дорошукудро пайванди ирфони исломй ва диндй дарбар мегиранд. Дорошукуд олими барчастаи содаи тасаввуф буд. У мехост дар чомеаи мутакассири Динд ду маздаби бузург, ислом ва диндуро ба дам бипайвандад.

Аз тарчумаи "Упанишаддо" ба хубй равшан мегардад, ки Дорошукуд аз забони санскритй ба хубй огод буда, тафосири мухталифро, ки бар "Упанишаддо" навишта шуда буданд, мавриди мутолиа карор додааст. Дамчунин, бо мулодизаи китоби "Мачмаъ-ул-бадрайн" ва "Савол ва чавоб"-и у бо Бобо Лаъли Дос маълум мешавад, ки дар бораи оин ва фалсафаи динду иттилооти фаровоне доштааст.

Китоби "Сирри акбар" ё "Сирруласрор" тарчумаи панчод упанишад мебошад, ки Мудаммади Дорошукуд аз матни забони санскритй дар соли 1067 дичрй, дар муддати шаш мод бо

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.