Научная статья на тему 'СЛОВА, ВЫРАЖАЮЩИЕ ЦВЕТ В "ХАМСЕ" ХАКИМ НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ (НА ПРИМЕРЕ НАСТОЯЩИХ ЦВЕТОВ - СИНИЙ, ЗЕЛЁНЫЙ, ЖЁЛТЫЙ, БЕЛЫЙ)'

СЛОВА, ВЫРАЖАЮЩИЕ ЦВЕТ В "ХАМСЕ" ХАКИМ НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ (НА ПРИМЕРЕ НАСТОЯЩИХ ЦВЕТОВ - СИНИЙ, ЗЕЛЁНЫЙ, ЖЁЛТЫЙ, БЕЛЫЙ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
78
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЛОВА / ЦВЕТ / НАСТОЯЩИЕ ЦВЕТЫ / ЦВЕТЫ ПОБОЧНОГО БЛЕСКА (МУДЖАЛЛО) / СИНИЙ / ЗЕЛЁНЫЙ / ЖЁЛТЫЙ / БЕЛЫЙ "ХАМСА" / "СЕМЬ КРАСАВИЦ" / НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна

Изучение и исследование языка творчества наших предков, а именно наших классиков, в том числе творчества Хаким Низами Гянджави считается одной из основных проблем лингвистической науки. В данной статье подвергающей отзыву, посвященной изучением «Хамсы» Низами, изучается группа слов, обозначающих цвет и их позиция в лексическом составе данного неповторимого художественного произведения. В данной статье автор разделяет цветы на две группы: настоящие и отполированные, а также анализирует группу слов, выражающих синего, зелёного, жёлтого и белого цветов. Автор приходит к такому выводу, что для обозначения настоящих цветов имеют особое место слова таджикско-персидского происхождения, в том числе синий, зелёный, жёлтый, белый. Вторая группа слов обозначающих цветов по своему происхождению и по структуре являются неодинаковыми.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WORDS EXPRESSING COLOUR IN "KHAMSA" OF HAKIM NIZAMI GANJAVI (AT THE EXAMPLE OF NATURAL BLUE, GREEN, YELLOW AND WHITE COLOURS)

Studying and researching of our ancestors’ creation, especially the poetry of our classical poets, as Nizami Ganjavi is one of the important problems of literary criticism. A group of names of colours and their position in “Khamsa” of Nizami Ganjavi has been analyzed In this article. In the article the colours classified into two groups: natural and polished colours and analysed four colours. We learned that for expressing of natural colours had been used original Persian-Tajik language, yellow, blue, white and green. Names of a group of polished colours are different and unoriginal.

Текст научной работы на тему «СЛОВА, ВЫРАЖАЮЩИЕ ЦВЕТ В "ХАМСЕ" ХАКИМ НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ (НА ПРИМЕРЕ НАСТОЯЩИХ ЦВЕТОВ - СИНИЙ, ЗЕЛЁНЫЙ, ЖЁЛТЫЙ, БЕЛЫЙ)»

collocation and their classification are also reviwed in this article as well as.

Keywords: meaning, lexis, verb collocation, grammatical bond, written sourse, syntactic relation.

Сведение об авторе:

Гафоров А.О. - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка и литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни. Тел. (+992) 901063068

About author:

Ghaforov A.O. - Associate Professor in the Department of Tajik Philology, TSPU named after Sadriddin Aini, Phone: ( +992) 901063068

НОМВОЖАХ,ОИ ИФОДАГАРИ РАНГ^О ДАР «ХАМСА»-И ^АКИМ НИЗОМИИ ГАНЧДВИ (ДАР МИСОЛИ РАНГХОИ АСИЛИ КАБУД, САБЗ, ЗАРД, САФЕД)

БобоцоноваД.

Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров

Тавре ки дар яке аз макодахои пешини хеш иброз намудем, Низомии Ганчавй дар истифодаи вожахои ифодакунандаи рангхо камназир буда, онхоро бо махорати том мавриди истифода карор медихад. Тахдили вожахои ифодагари рангхо моро ба хулосае расонид, ки онхоро ба ду гурухи кадон дастабандй кунем: кадимахои ифодагари рангхои асид, аз кабиди сурх, сиёх, зард, сабз, сафед, кабуд ва рангхои фаръй, мучалло ё рангй. Баъзехо ба гурухи аввал ранги бунафшро низ ворид месозанд [16, с.5]. Дар «Фарханги забони точикй» вожаи «банафш/бунафш/бинафш» ба таври зайл тафсир ёфтааст: «ранги обии баланд, ранги гуди бунафша; нилгун, кабудранг: Ба гирд-андараш зарду сурху бунафш, Зи хар гунае баркашида дирафш (Фирдавсй) [14, ч.1, с.138]. Мавриди тазаккур аст, ки бунафш ба маънии кабуд, кабудранг истифода шуда, табиатан он хамрадифи кабудранг аст. Х,амин вожа дар «Бурхони котеъ» ва «Еиёс-уд-дугот» ба маънии «осмонранг» [9, ч.4, с.308] ва «кабудранг ва нилгун» [7, ч.1, с.143] тафсир ёфтааст. Дар «Фарханги форсй»-и Муин тафсири бунафш хеде чолиб аст: «бунафш ранге аст фаръй, ки аз таркиби ду ранги аслй: кирмизй ва обй ба даст меояд» [8, с.189]. Ин вожа дар ашъори устод Рудакй дар шакди «бунафша» омада, номи гиёх мебошад ва А.Нуров муаллифи «Фарханги ашъори Рудакй» онро ба таври зер шарх додааст: Бунафша а-Ац. як навъ гиёхи кутохкад, ки дорои гудхои хурди бунафш ё обй ё зардранг мебошад; дар бахор аз хама гулхо пеш мешукуфад: Бунафшахои тарй хайд-хайд сар баркард, Чу оташе, ки ба гугирд бардавид кабуд [12, с.62]. Агар худоса кунем, ранги бунафш на ранги асосй, тавре ки баъзехо (масалан, К.Шукурова) мепиндоранд, балки ранги фаръй ё дорои чанд чидо (мучалдо), аз чумда кабудранг, обй ё кирмизй мебошад. Аз ин ру, эътирофи мавчудияти шаш ранги асосй ба хакикат мувофик аст. Акнун дар зер атрофи чанд ранги асосй ва вожахои ифодагари онхо баррасии хешро манзур мегардонем.

Вожахои ифодагари ранги кабуд ва рангхои фаръй ё мучаллои мансуби он. Кабуд. Гашта хар як ба руи у шодон, Рузаке чанд зери чархи кабуд [3, с.228]. Ранги кабуд яке аз рангхои асосй ба шумор меравад ва вожаи ифодагари он аз руи мансубияти забониаш калимаи аслии точикй ба шумор меравад. Ин вожа дар забони курдй kew (обй), мозандаронй kau, gav, gaiv, килкй kabud, ишкошимй kabut (обй) [9, ч.3, с.1589], точикй kabud, дарй kabud, форсии муосир kabud ва гайрахо. Дар «Еиёс-уд-дугот» ва «Бурхони котеъ» ба маънии нилгун тафсир ёфтааст [7, ч.2, с.160]. Тафсири «ФЗТ» андаке васеътар аст: 1. нилй, осмонй, дочвардй (ранг): То навбахор сабз бувад, осмон - кабуд, То дола соя чуяд, нилуфар офтоб (Анварй); 2. хокистарй, хокистарранг [14, ч.1, с.524].

Дар «Хамса» рузи чоршанбе Бахром дар гунбади пирузранг ба духтари подшохи икдими панчум мехмон мешавад ва аз забони зеборухи ин манзид ба шунидани афсона мувочех мешавад. Ранги гунбади икдими панчум пирузранг буда, тибки тафсири «ФЗТ»: ва ранги пируза, пирузагун, кабудранг, осмонранг [14, ч.2, с.64] маъноро доро будааст. Пирузранг калимаи мураккаб буда, дар заминаи усули калимасозии факки изофат аз ранги пируза шакл гирифтааст. Кадимахои кабудранг, осмонранг, ки дар тафсири «ФЗТ» омадаанд, низ махсули хамин усули калимасозй мебошанд.

Дар манзумахои «Хамса^» як гурух кадимахои мураккаб, аз кабили кабудй [2, с.104; 6, с.116], лочвард [4, с.72; 4, с.51; 6, с.375], нилуфарй [6, с.168], нилуфар [6, с.68], алмосгун [6, с.105], алмосранг [6, с.262], нимазрак [6, с.193], нилгун [6, с.313], нил [6, с.63], симобранг [3, с.36; 4, с.87], фирузаранг [4, с.42], азракй [3, с.71], миноранг [3, с.221], азрак [3, с.122; 3, с.253; 3, с.325], минуранг [3, с.242] ва гайра чун хамрадифони вожаи кабуд барои ифодаи ин ранг мавриди истифода карор гирифта, шоир бо як услуби ба худ хос аз такрори истифодаи вожаи кабуд гурез намудааст. Вай бо ин

aмaли xeш мyвaффaк гapдидaacт, ки тapкиби лyгaвии ocopи xeшpo paнгин вa 4os^ нaмoяд. Мacaдaн: лoчвaрд 6o илoвaи пacвaнди -й лoчyвaрдиpo иcтифoдa бypдaacт. Лoчвaрд дap «Хaмca» бapoи ифoдaи ду мaънñ: 1.caнги кимaтбaхo - Зaвpaки бoг as aлaми cypxy зapд, Пaнчapax,o coxтa as лoчвapд [4, c.51]; 2.мaънии parn^ кaбyдpaнг: X,aCT дap ин дoиpaи лo4вapд, Мapтaбaи мapд 6a микдopи мapд [4, c.72]. Дap «ФЗТ» кaлимaи лoчвaр,д/лoжвaрд 6a ce мaънй тaфcиp ëфтa, мyaддифoн as Xa-ким Фиpдaвcй caнaд oвapдaaнд: 1. ca^ecr кaбyдpaнг, ки as oн нигини aнгyштapинг мecoзaнд вa coидa xoкa кapдa, дap шккршй вa лaвx,aкopиx,o 6a ^p мeбapaнд; кдоми бeхтapини oн лo4вapди бaдaxшoниcт: Биëpocтaндaш 6a дeбoи зapд, Бa ëкyтy пиpyзaвy лoчвaрд (Фиpдaвcй); 2. 6a paнги лo4вapд, лoчвapдй, кaбyд: Якe caxт caвгaнди шoхoнa xypд, Бa pyзи caпeдy шaби лoчвaрд (Фиpдaвcй); З. paнгпapидa, pam^^a: Бa нasдики Бaхpoм paфт oн ду мapд, Зaбoнхo пyp as бaндy pyx лoчвaрд (Фиpдaвcй) [14, 4.1, c.608]. Лoчвaрдй бoшaд, as лoчвaрд coxтa шyдa, тибки тaфcиpи «Бypхoни кoтeъ» лoчвaрд a^>U ба фатхи вов ва cyкyни ро ва дол бе нукта. Сангеет, ки кабуд, ки аз он нигини ангуштар cозaнд ва шлоя карда, ба 4ихати мазахабон (L-aÁc.) ва наккошон ба амал оваранд ва тафрех ва таквият кунад ва бадахшии он бехтар аз дизморй ((^L.jA) бошад [9, 4.3, c.1874].

Нил, нилyфaр/нилyфaрй, нилгун - Чу гyлнopгyн киcвaти oфтoб, Ka6ynï гиpифт as xyми нил o6 [6, c.63]; Бyxop as бapи шуктаи osapï, Чу 6ap cypxiyn шaъpи нилyфaрй [6, c.l68]; Фycyнгap xyм acт ин xyми нилгун, Ки caд гyнa paнг oяд as вaй 6ypyn [6, c.313]. Аз нoмхoи зикpгapдидa як вoжa as pyH coxтaш coдa буд^ дap тapкиби вoжaхoи дигap orn мaвкeи acocиpo ишгoл мeкyнaд. Вaй чун oмoним мaънихoи зepинpo ифoдa мeкyнaд: Нил I кaдимaи хинди. 1.шми гиëхe, ки дap мaмлaкaтхoи гapм мepyяд вa as фyшypдaи oн paнги нидй мeгиpaнд; индиго; 2.parnra кaбyди бaдaнди cиëхтoб, parnrc лoчyвapдй, ки as фyшypдaи гдахи нил хocид мeшaвaд вa oKpo paнги нидoбй хaм мeнoмaнд; Нил II шми дapëи бyзypгe дap Афpикo [14, 4.1, c.854]. Дap «Бypхoни KOтeъ» (пoвapaк) oид 6a тaъpиxи oн чунин oвapдa шyдaacт: нидa, as caнcкpит nUa, муарраби он аз форcй нилач (^b-O-.. Ин калимаро ба indigo (фар) итлок кардаанд... [9, 4.4, c.2231]. Нилyфaр бoшaд, кaдимaи хиндй буд^ ду мaънй дopaд: 1. нaвъe as pacтaнии o6ï, ки бapгхoяш кaдoн, гyлaш caфeд ë sap^arn4 бyдa...; 2. гули oшики пeчoн...; нилyфapй, 6a paнги нидyфap... [14, 4.1, c.854]. Тaъpиxи нилyфaр (нидупул, нилyфaд, нидyпapaк, нидфap, нилпap) чунин acr: дap пaхдaвй rnlöpal, as cara^m nîlotpala мeбoшaд [9, 4.4, c.2232]. Нилyфaрй - Бyxop as бapи шyълaи osapï, Чу 6ap cypxгyл шaъpи нилyфaрй [6, c.168]. Дap «Фapхaнги ocopи Чрмй» нилyфaрй чунин шapх ëфтaacт: 1. нилyфappaнг, кaбyдpaнг, нидгун: Нaкyшaд чу хyp дap гиpeбoндopй, Нaпyшaд чу мaх 4Oмa нилyфaрй; 2. cиëхy ^буд кapдaн (тaнy бaдaн): Чу бoшaд oфтoби xoвapй ëp, Mapo нaбвaд 6a 4уз нилyфaрй кop [11, 4.1, c.477]. Ин вoжa дap «ФТР» 6a тaвpи sep шapх вa 6a pycï тap4yмa шyдaacт, ки ду мaънopo ифoдa мeкyнaд: нидyфapй 1. фиoлeтoвый; 2. лasypный [15, c.420]. Аз ин ду мaънии нилyфaрй дap «ФЗТ» тaнхo як мaънй зикp шyдaacт: нилyфaрй(J.i3k. 6a paнги нилyфap [14, 4.1, c.854]. Дap «Фapхaнги кaлимacoзии фeъл дap «Хaмca»-и Низoмии Гaн4aвй» вoжaи нилгун oвapдa шyдa, нилyфaрй бoшaд, зикp нaëфтaacт [10, c.33]. Ba мaвpиди тaъкид acт, ки нилгун чун кaлимaи мypaккaб 6o фeълхoи мypaккaб хe4 иpтибoт нaдopaд. Ин кaлимa 6a ycyли фaкки изoфaт шaкл гиpифтaacт (гyнaи нид), вaлe 4yзъхoи oн фeъл нecтaнд.

Азрaк/aзрaкй/нимaзрaк. Аз вoжaи цзрцк aзрaкй вa нимaзрaк шaкл гиpифтaaнд. Азрaк дap «ФЗТ» 6a гyнaи sep шapх ëфтaacт: вoжaи apa6ï, мaънoи parnrc кaбyд вa кaбyдчaтoб, ocмoниpaнг, нидгун [14, 4.1, c.47]. Дap ocopи ниëгoнaмoн кaдимaи цзрцк иcтифoдaи вaceъ дoштa, дap тapкибy ибopaхo мaънию тoбишхoи гyнoгyни paнги кaбyдpo ифoдa мeкyнaд вa Низoмй низ ornpo бopхo иcтифoдa кapдaacт: гули aзрaк (4Oмaи cyфиëн - X,ap тapaф oфтoб бapдopaд, Гули aзрaк дap y нasap дopaд (Низoмй), чaрхи цзрцк (ocмoн, ocмoни кaбyд - Тapх кapдa py™ Хaвapнaкpo, Фapш aфкaндa чaрхи aзрaкpo (Низoмй). Инчунин, дap «ФЗТ» кaдимaхoи aзрaклибoC (кaбyддибoc, ^буддут; кинoя as cyфй, aхли тacaввyф), aзрaкпyш (1. ^буддут, нидгунпуш, 4Oмaкaбyд - Сyбхидaм з-ocмoни aзрaкпyш, Чун хaвo бacт aspaкй 6ap душ (Низoмй), aзрaкфoм (кaбyдpaнг, ocмoниpaнг, нидгун), aзрaкчaшм (кaбyд4aшм; зoгчaшм; гypбaчaшм), a'^^! I мaнcyб ба азрак, кабудранг; азраки II кабудрангй, нилгунй - Ёфтй аз caбил н-овардй, Азракию caфeдию зардй (Низомй) [14, 4.1, c.47].

Тaвpe ки as миcoлхoи oвapдa мaълyм гapдид, кaлимaи a'^^ дap coxтaни кaдимaхoи дав дap ocopи гyзaштaгoнaмoн xeлe фaъoл бyдaacт.

Дap «Хaмca», бaвижa дap «Хдфт пaйкap», чaнд вoжaи мypaккaби ифoдaгapи paнги кaбyд вa 4илoхoи oн 6o иcтифoдaи 4узъи «parn» дap ycyли фaкки изoфaт шaкл гиpифтaaнд: фирyзрaнг (paнги фиpyзa) - ^х бaд-ин хукдаи фирyзрaнг, My^pa якe дaх бaдap opaд з^нт [4, c.42]; минoрaнг (paнги миш) - Бoмдoдoн, ки чapxи минoрaнг, Гapди ëкyт бapдaмид 6a carn4 [3, c.221]. Фирyзрaнг мaънии кaбyдpaнгpo ифoдa мeкyнaд. Минoрaнг бoшaд, as ду 4узъ мидо - дap «ФЗТ» 6o ду мaънй oмaдaacт: oбгинa, шиит (хaмчyн 4иcм, мoддa)...; 2. мa4. кaбyд ocмoнpaнг.. .[14, 4.1, c.690]. Минoрaнг (paнги миш) - 1. ocмoнpaнг, 6a parnrc кaбyд; 2. caбзpaнг [14, 4.1, c.690].

Kaлимax,oи ифoдaгapи pamn caбз. Даp манзумахои «Хамcа», маxcycан даp забcни «Дафт пайкаp», «Иcкандаpнcма», «Шаpафнcма», «Икболнома» аз вожахои ифcдагаpи cабз ва чилохои cн Даким Низcмй ба тавpи фаpовcн иcтифcда бypда, табиати фycyнгаpи cаpcабзpо 6c махcpати том таcвиp намyдааcт. Ранги cабз яке аз pангхcи аcлй махcyб ëфта, инчунин баpои ифодаи pангхcи фаpъй ва мучаллои cабз вожахои зиëдеpc шо^ даp cccpаш мавpиди иcтифcда ^pcp дода, ба забони манзумахояш таpовати тоза баxшидааcт.

Добили зикp аст, ки pанги cабз даp фаpханги маpдyми дyнë, аз чумла точикон, нишонаи хаëт, cаpcабзй, зинда шудани табиати фycyнгаp, хама гуна пешpавию нумуъ махcyб меëбад. Вожаи caбз баpcмади точикй дошта, ба эътиpофи пpофеcccp Д.Саймиддинов, <фангхо (аз чумла cабз - Д.Б.) чун дж^ шфатхо даp забони фcpcии мдана даp хамон маънои 6yнëд аз эpонии бccтcн идома пайдо каpдаанд» ва «яке аз iyp^^^ агаши шфатхо маxcycи нишонахои зcхиpии ашëхc ва ë xccиятхcи cшкcpшавандаи онхо мебошад, ки cn^cpc ба тавpи умум метавон чунин таcниф каpд: аз pyH pанг sped/arus «^фед», siyä «сдах», sabz/zargön «cабз», xasen «хокисгарй», suxr/karmïr «сурх», zard «^рд» Ba г.» [13, c.110]. Даp забонхою гуишхои эpонй caбз шаклхои зеpинpо дcpад: пахлавй sapz, килкй säbz, фаpизандй ва натанзй zawz, cаинcнй ва cангаpй sowz, cаpxо6й sawz, лccгаpдй sowz, шахмиpзcдй säbz, ишкошимй sabz, кypдй sauz, seuz, табаpй suz, мcзандаpонй soz: ха-p чиз, ки pанги он монанди pанги алаф ва баpгхcи даpаxт даp фаcди бахcp бошад, ха-p raëx, ва ë даpаxт шодоб ва таp ва тоза, зидди xyшк ва мачозан шамшеp ва xанчаppо гуянд [9, ч.2, c.1081]L

Сaбз - Чунки pyзи душанбе омад шох, Чатpи cаpcабз баpкашид ба мох. Шуд баpафpyxта чу cабзчаpог, Сaбз даp caбз чун фаpиштаи бог. Раxтpо чун cабзгyнбад бypд, Дил ба шодию xyppамй биcпypд [3, c.193]. Даp «ФЗТ» caбз бо ду маънй шаpх ëфтааcт: Сaбз 1. ба pанги баpги таpи наботот; 2. гандyмpгин, cабзина [14, ч.2, c.l63]. Даp «Хамcа» як даcта калимаю вожахои ифодакунандаи pанги cабз истифода шудаанд: зaнгop [6, c.273], зaнгopгyн [6, c.66], зyмyppaдгyн [5, c.339], caбзй [3, c.208], caбзчapoF [3, c.193], caбзгyнбaд [3, c.195], caбзopaнг [3, c.193], caбзпyшй [3, c.31], paнгcaбзй [3, c.208], caбзpaнг [5, c.339] ва гайpа.

Зaнгop - Магаp чони xyшкаш бад-y таp шавад, Ки зaнгopи гавхаp ба гавхаp шавад [6, c.273]. Ин вожа аз чониби ycтcд САний ба тавpи зеp шаpх дода шудааст^^ 1. pанги cабзи баланд; 2. як xел pанги cабзе, ки вайpо аз занги миc тайëp кунанд; 3. гиpифтcp ба андухи cаxт (Ин бача маpо заш^ каpд) [1, c.118]. Тафcиpи «ФЗТ» андаке тафовут дcpад: 1. кдоми зангзадаи охан, миc ва г. 2. мач. cабз, кабуд [14, ч,1, c. 437]. Уcтcд С.Aйнй, ки аз шаpхашcн вокиф гаштем, ба тавpи котеъ зaнгoppо pанги cабз ва cабзи баланд маънидод каpдаанд, ки хак баp чониби эшон аст [1, c.118].

Зaнгopгyн - Баpомад як яке абpи зaнгopгyн, Фypy pеxт аз дида даpëи xyB [6, c.66]. Ин вожа аз чониби ^Нудов чунин таф^ шyдааcт: cабзpанг, кабyдpанг... зан^й низ ба маънии cабзpанг, cабз тафcиp каpдани лyгатнигcpи машхyp вокей мебошад [11, c.255]. Даp байти аз Низомй иcтинcдшyда (абpи зангоpгyн) низ маънии абpи кабyдpангpо ифода намудааст.

Зyмyppaдгyн, зyмyppaдгиëш, зyмyppaдвop даp таpкибашcн вожаи зyмyppaд (калимаи иктибоши юнонй ба назаp меpаcад, дида шуда, даp «ФЗТ» ба тавpи зеp шаpх ëфтааcт: зyмyppад/зyмyppyд/зyмpyд - cанги гаpcнбахcи cабзpанг [14, ч.1, c.462]. Калимахои мазкyp ба маънии cабзpанг омада, Низомй cнхcpc баге ycтcдcна мавpиди иcтифcда каpcp дода, аз такpоpи вожаи caбз xy^cpñ каpдааcт. Таваччух кунед: Кашида баp cаpи хаp кyхccpе, Зyмyppaдгyн бжоте маpгзcpе [4, c.175]; Сypмаи бинанда чу наpгиcнамcш, Савcани афъй чу зyмyppaдгиëш [4, c.50]; Чун баp ин cабзаи зyмyppaдвop, Боги анчум фишон баpги бахcp [5, c.239].

Вoжax,oи ифoдaгapи paнги зapд. Зapд - Дид ганчинае ба заp даpx(в)аpд, Каpдаш аз зебхои заppин заpд [3, c.193]. Заpд яке аз pангхои аcид махcyб меëбад. Даp «Фаpханги фcpcй»-и Муин ин гуна шаpхи маънии вожаи зapд пешниход гаpдидааcт: ¿jj zard (nawBï zart). Дaр чизе, ки бa рaнги зaр (гилло), лиму ë зaъфaрон бошгд; зaъфaронй, рaнги acфaр (aрaбй) - зaрд [8, c. 530]. Устод Aйнй pанги заpдpо pанги маълум (аcил - Д.Б.) шаpх додаанд. Даp «ФЗТ» бошад, зapд низ тафcиp гаpдидааcт: заpд заpдpанг, бо pанги заpдаи туями мypг, ба pанги тилло [14, ч.1, c.440]. Даp «Бypхcни котеъ» зapд чун моддаи алохидаи лугавй мавpиди тафcиp каpcp нагиpифтааcт. «Fиëc-yл-лyгcт» низ тафcиpи зapдpc пешниход каpдааcт ва даp шаpхи он маънои pангpо ифода каpдани зapд нишон дода намешавад: ¿jj лукма фypy бypдан ба гулу ва зиpех бофтан; ва ба замматайн (яъне зypyд) ба маънии зиpех (аз «Мyнтаxаб» ва «Cypc^»); ва даp «Сиpcч» зapд ба маънии 6№ëp xypдан. Ва чун лафзи аpабиcт ба зои фcpcй галат бошад. Ва биззам ва cyRym дувум ва ташдиди дувум (яъне зу£>д ва зyppад) низ галлаи маъpyф, ки ба хиндй чyваp гуянд. Бад-ин маънй зypт ва зyppат (ба тои фавконй) низ омада [7, ч.1, c.392]. Даp ашъcpи Рудакй зapд ба маънии «заpдpанг» cмадааcт [12, c.112]. Aз тахлили пpcфеcccp Д.Саймиддинов баpмеcяд, ки калимаи зapд ба маънои pанг баpcмади эpонй дошта, даp авесто шакли zairita, фcpcии миëна zard дорaд [13, c.110]. Имpyз низ даp забони даpй-фcpcи-тcчикй заpд истифода мешавад.

Дap «Xaiwca» бapoи ифoдaи зaрд вa paнгхoи фapъии мaнcyби зaрд кaлимaхoи зepин 6a нaзap pacидaнд: зaъфaрoнгyнa [6, c.204], зaъфaрoнй [3, c.193], зaъфaрoн [3, c.193], зaрдй [3, c. 147], нимзaрд [6, c.153], caндaрycй [4, c.177], aнчирфoм [4, c.l29], na^^^Ml [4, c.103], [4, c.57], ac^^) [3,

c.198] вa гaйpaхo.

Зaъфaрoн - Он чй бинй, зaъфaрoн зapд aCT, Хaндa бин, з-oн ки зaъфaрoн x(в)ap дacт [3, c.193]; зaъфaрoнй - Зapдияcт oн ки шoдмoнй as уст, Зaвки хaдвoи зaъфaрoнй as уст [3, c. 193].

Зaъфaрoнгyнa - Нaмyдaнд, к-ин зaъфoнгyнa xoк, Kyнaд мapдpo 6eca6a6 xaндaнoк [6, c.204]. Тaвpe ки мyшoхддa кapдeм, дap тapкиби ин ce кaлимa вoжaи зaъфapoн 6a rnasap мepacaд. Дap «ФЗТ» ин вoжa 6a тaвpи sep шapх вa мaънидoд гapдидaacт: зaъфaрoн гиëхe гулхри зapди xym6yñ дopaд вa 6a xypoк бapoи тaъмy paнтy буй 6a rop бypдa мeшaвaд [14, 4.1, c.444]. Шapхи «Бypхoни к^те^» 6os вaceътap бyдa, Муин дap пoвapaки oн мeнaвиcaд: шaфрaн шми дигapи зaъфaрoн. Гиëхи зaъфapoн raëeCT пиëздop. Бap4acтaгии хaмoн пиëз зaъфapoн мeбoшaд вa кyлoлaи capшoxaи orn нopaнчиpaнг мoид 6a cypxï вa мyaтrap acт вa хaмин pиштaхoe, ки 6a нoми зaъфapoн 6a мacpaф мepacaд [9, 4.2, c. 1021]. Зaъфaрй (мушфики шapхи «Бypхoн...») 6ap вasни чaъфaрй, яънe зaъфaрoнй бoшaд, ки oн paнги зapд acт [9, 4.2, c.1021]. Дap «ФЗТ» вoжaи зaъфaрoнрeз мaнзyp rapA^na, sap,n^ бaдaнд, зaб-зapд мaънидoд rap^na, as Низoмии Гaнчaвй бaйтe иcтинoд oвapдa шyдaacт: Аз oн мeвaи зaъфaрoнрeз шуд, Ки чун зaъфaрoн шoдиaнгeз шуд (Низoмй) [14, 4.1, c.444]. Зaъфaрoнгyнa - Нaмyдaнд, к-ин зaъфaрoнгyнa xoк, Kyнaд мapдpo 6eca6a6 xaндaнoк [6, c.204] - кaлимaи мypaккaб бyдa, 6a ycyли кaлимacoзии фaкки изoфaт (гyнaи зaъфapoн) шaкл гиpифтa, мaънии paнги зaъфapoн, зapдpo ифoдa нaмyдaacт.

Сaндaрycй - Дap зepи тaxтa нapди oбнycй, Нихрн шуд кaъбaтaйни caндaрycй [4, c.177]. Сaндaрyc (cyндypy) мушфики шapхи «Fиëc-yл-лyгoт» «вa oн caмгecт (мoддaи шилмшaкл - Д.Б.) зapдpaнг, ки oKpo кaхpyбo гуянд; вa дap «Бypхoн» бидфaтх (яънe caндapyc); вa дap «Сиpo4» нaвиштa, ки cyндaрyc ca^ecr зapдpaнг, ки paвгaни кaмoн вa гaйpa as oн coзaнд вa oн шaбeх 6a кaхpaбo бoшaд, бaлки кaхpaбoe, ки дap ин диëp мyтaopиф acт as orn coxтa мeшaвaд», мeбoшaд [7, 4.1, c.438]. Сaндaрyc кaдимaи юнoнй буд^ ду мaъниpo дopo мeбoшaд: 1. нaвъe as мoддaи шидиммoнaнди sap^arn^ шaбeх 6a кaхpaбo, ки as дapaxт хocид мeшaвaд...; 2. кишя as зapд; зapди мoйид 6a cypxï.. .[14, 4.2, c.190].

Анчирфoм - Бap 4игapи пyxтaи aнчирфoм, G^^ фypyшaнд чу aнгypи xoм [4, c.129]. Ин кaдимaи мypaккaб (фoм+aнчиp) бyдa, 6o ycyли кaлимacoзии фaкки изoфaт шaкл гиpифтaacт. Фoм, ки 4узъи дуюми ин кaдимaи мypaккaб acт, дap «Бypхoни кoтeъ» вa «ФЗТ» шapхи пyppa вa ^мил ëфтaacт: фoм 6ap вasн вa мaънии вoм acт, ки 6a apa6ï кдрз вa дин xoнaнд. Ba 6a мaънии лaвн вa рaнг. Ba шaбeх вa мoнaнд вa нasиp хaм oмaдaacт [9, 4.З, c.1437]. Фoм дap «ФЗТ» 6a ду мaънoи oмoнимй oвapдa шyдaacт: Фoм I paнг; Фoм II шaкли дигapи вoм; фoм тухган (пapдoxтaн, ^pspo aдo кapдaн - Д.Б.) [14, 4.2, c.439]. Муин дap пoвapaк;и «Бypхoни кoтeъ» тaкя 6a Xeннинг мeнигopaд, ки «кaлимaи фoм фaкaт 6a cypain 4узви дувуми кaдимoти мypaккaб 6a ^p мepaвaд. Бo эхтимoми кдвй мycтaop as кaлимaи cyгдии B'm «paнг (дypaxшoн)», вa низ 6a мaънии «субх» вa низ фeъли мушгак as иcм aCT - B'm дурахшидан (рангх,о), хамрешаи форши ин калима «бом» (cyбх) ает. Дар таркиботи мушкуфом (ба ранги мушк), сапедфом (caфeдрaнг), гулфом (гулранг), сиёхфом (cиëхрaнг) омада» [9, 4.З, c.1437]. Xaмин тaвp, фoм дap тaшaккyли як дacтa вoжaхoи мypaккaб caхм гиpифтa, мaънoи paнгpo ифoдa нaмyдaaст. Низoмй низ as ин ^бил кaдимaхo дap тacвиpи лaхзaхoи гyнoтyн ycтoдoнa истифoдa бypдaacт.

Вoжax,oи ифoдaгaри рaнги caфeд. Дap «Хaмca як ^py^ вoжaхoи paнги caфeдpo ифoдaкyнaндa xeлe мoхиpoнa мaвpиди кopбypди Xaким Низoмии Гaнчaвй ^pop гиpифтaaнд. Рaнги caфeд as 4yмлaи paнгхoи acлии зaбoнaмoн мaхcyб мeëбaд. Дap pyзи oдинa Бaхpoм мeхмoни дyxтapи пoдшoхи икдими хaфтyм мeгapдaд, ки дap гyнбaди caпeд coкин буд. Бoяд тasaккyp дoд, ки хaфт гyнбaд acocaн 6o хaфт parnrc acид (cиëх, зapд, ca6s, cypx, пиpyзpaнг, caндaлй, caпeд) тacвиp ëфтaaнд.

Сaфe,д/еaпeд - ra^6apcap мaшaв чу aбpи еяфед, Пoйбapгaнч бoш чун xypшeд [3, c.57]; Пaйкapи хap якe cane, чу шиp, Xa^a дap 4Oмaи cиëх чу ^p [3, c.153]. Cane,ca^, 6ap вasн вa мaънии caфeд aCT вa 6a apa6ï 6aës xoнaнд... Дap пoвapaки «Бypхoни кoтeъ» М.Муин тaъpиxи бapoмaди oнpo 6a тaвpи sep мyaйян кapдaaст: acпeд=acфeд=caфeд=caпй, aвeстo - spaeta (caпeд), пaхдaвй - spet, шaкли 4aнyбй-гapбй - saita as set буд^ apмaнй - spitak, хиндии бoстoн - çvet (^pax^^ caфeд), кypдй - sipî, aфгoнй - spin, бaлyчй - ispet, safeth, capикoлй - speid, caнгличй -isped, шугнй - suféd, мунчй - supî, кидкй - safid, фapизaндй - aespej вa гaйpaхo [9, 4.2, c.1093]. Дap зaбoнх,oи То4икй, фopcй, дapй - caфeд вa caпeд. Як ^py^ кaлимaю вoжaхo чун мypoдифи ca^,cane, дap «Хaмca» кopбypд шyдaaнд вa o^o дap зaбoни acap 4итои xoca зaм нaмyдaaнд. Аз ^били, еимрaнг [6, c.291], cane,ï [3, c.226], мoxтoбй [3, c.36], oйинaвoр [3, c.71], чу шир [3, c.153], румй [3, c.71], aлмocгyн [6, c.l05], aлмoерaнг вa гaйpaхo.

Румй - Бa хaвo дap никрби якpaнгй, Гoх румй шмуду гaх зaнгй [3, c.71]. Maънии дуюми ин

вожа дар «ФЗТ» ин аст: 2. киноя аз ранги сафед; румй ва зангй а) киноя аз ранги сафед ва сиёх; б) рузу шаб; лакаб ва тахалдуси Мавдоно Чддолиддин, муалдифи «Маснавии маънавй» [14, ч.2, с.151].

Симранг - Падид омад он чашмаи симранг, Чу симе, ки подояд аз нофи санг [6, с.291]. Ин вожа ба усуди факки изофат шакл гирифта (ранги сим) ва маънии сафедрангро дорад. Дар «ФЗТ» ин вожа дар шакли симранг - ранги сим манзур шудааст: нукраранг, сафедранги тобон [14, ч.2, с.238]. Дар «Фарханги ашъори Рудакй» чанд кадима бо иштироки «сим», «симин» манзур гардидаанд, ки дар осори устод Рудакй истифода шудаанд: симзада (мач. сафед), симин (мач. сафеддандон...), симиндандон (нукрадандон; сафеддандон...), симрада (радаи сим...) [12, с.222].

Мохтобй - Зухраро аз фуруги мохтобй, Буркае баркашид симобй [3, с.36]. Шоир сафедро чун мохтоб шабех кардааст, ки маънояш рушан аст.

Алмосгун/алмосранг - Ду даст оварида ба кушиш бурун, Ба хар даст шамшери алмосгун [6, с.105]; Як хишти пудоди алмосранг, Бароварду зад бар дидовар наханг [6, с.262]. Кадимахои мазкур дар заминаи усуди факки изофат сурат гирифтаанд: гуни алмос, ранги алмос. Худи алмос дар дугати устод Айнй ба таври зайд шарх ёфтааст: санги киматбахои шишаранги багоят сахт аст. [1, с.27]. Аз ин ру, кадимахои боло ба маънии сафедгун ва сафедрангро истифода шудаанд.

Худоса, аз навиштаю тахлиди боло бармеояд, ки Х,аким Низомии Ганчавй дар истифодаи вожахои ифодагари рангхои асид ва муродифхои онх,о - рангхои фаръй ва мучаддо устоди комид ва наккоши бехамто ба шумор меравад. Инчунин, кобиди зикр аст, ки хамаи вожахои ифодагари рангхои асид годибан кадимахои асдии форсии точикй махсуб меёбанд.

АДАБИЁТ

1. Айнй С. Куллиёт. 4.12. Лугати нимтафсидии точикй барои забони адабии точик. - Душанбе: Ирфон, 1976. -564 с.

2. Ганчавй Н. Куллиёт. Ч,.2. Лайлй ва Мачнун. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 368 с.

3. Ганчавй Н. Куллиёт. 4.3. Х,афт пайкар. - Душанбе: Ирфон, 1983. - 416 с.

4. Ганчавй Н. Хамса. Махзан-ул-асрор. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.

5. Ганчавй Н. Хамса. Лайлй ва Мачнун. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.

6. Ганчавй Н. Хамса. Искандарнома. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.

7. Риёсуддин, Му[аммад. Риёс-ул-лушт. Та[ияи матн бо пешгуфтор, мул^а^от, тавзе[от ва фе[ристи Амон Нуров - Душанбе: Адиб, ч.1, 1987.- 480с.; x.2, 1988.- 416с.; x.3, 1989.- 304с.

8. Муин М. Фарханги форсй (якчилдй, чопи ёздахум). - Техрон, 1387. - 1339 с.

9. Мухаммадхусайн, Бурхон. Бурхони котеъ (дар панч чилд). - Техрон: Амири Кабир, 1391. - 4.2. - 1219 с.

10. Низомова С. Фарханги калимасозии феъл дар «Хамса»-и Низомии Ганчавй. - Душанбе, 2004. - 74 с.

11. Нуров А. Фарханги осори 4омй (дар 2 чилд). - Душанбе, 1983. - 4.1. - 536 с.

12. Нуров А. Фарханги ашъори Рудакй. - Душанбе: Маориф, 1990. - 368 с.

13. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе, 2001. - 310 с.

14. Фарханги забони точикй (дар ду чилд). - М.: Советская энциклопедия, 1969. - 4. 1. - 952 с.; 4. 2. - 952 с.

15. Фарханги точикй ба русй (нашри дувум, бо илова, такмил ва ислох. Зери тахрири Д.Саймиддинов ва дигарон). - Душанбе, 2006. - 814 с.

16. Шукурова К. Рангхо. - Душанбе: Ирфон, 1977. - 45 с.

СЛОВА, ВЫРАЖАЮЩИЕ ЦВЕТ В «ХАМСЕ» ХАКИМ НИЗАМИ ГЯНДЖАВИ (НА

ПРИМЕРЕ НАСТОЯЩИХ ЦВЕТОВ - СИНИЙ, ЗЕЛЁНЫЙ, ЖЁЛТЫЙ, БЕЛЫЙ)

Изучение и исследование языка творчества наших предков, а именно наших классиков, в том числе творчества Хаким Низами Гянджави считается одной из основных проблем лингвистической науки. В данной статье подвергающей отзыву, посвященной изучением «Хамсы» Низами, изучается группа слов, обозначающих цвет и их позиция в лексическом составе данного неповторимого художественного произведения. В данной статье автор разделяет цветы на две группы: настоящие и отполированные, а также анализирует группу слов, выражающих синего, зелёного, жёлтого и белого цветов. Автор приходит к такому выводу, что для обозначения настоящих цветов имеют особое место слова таджикско-персидского происхождения, в том числе синий, зелёный, жёлтый, белый. Вторая группа слов обозначающих цветов по своему происхождению и по структуре являются неодинаковыми.

Ключевые слова: слова, цвет, настоящие цветы, цветы побочного блеска (муджалло), синий, зелёный, жёлтый, белый «Хамса», «Семь красавиц», Низами Гянджави.

WORDS EXPRESSING COLOUR IN "KHAMSA" OF HAKIM NIZAMI GANJAVI (AT

THE EXAMPLE OF NATURAL BLUE, GREEN, YELLOW AND WHITE COLOURS)

Studying and researching of our ancestors' creation, especially the poetry of our classical poets, as Nizami Ganjavi is one of the important problems of literary criticism. A group of names of colours and their position in "Khamsa " of Nizami Ganjavi has been analyzed In this article. In the article the colours classified into two groups: natural and polished colours and analysedfour colours. We learned that for expressing of natural colours had been used original Persian-Tajik language, yellow, blue, white and green. Names of a group of polished colours are different and unoriginal.

Keywords: names, colours, natural colours, polished colours, blue, green, yellow, white "Khamsa", "Seven beauties", Nizami Ganjavi

Сведения об авторе:

Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна - кандидат филологических наук, доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: bobojonova1977@mail.ru About the author:

Bobojonova Dilbarjon Abdumuminovna - Candidate of Science in Philology, Assistant Professor the all-University Department of Tajik language, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: bobojonova1977@mail. ru

НАКЩИ УНСУРХОИ ТАСВИР ДАР ТАРКИБСОЗЙ

Анварй С.

Донишго^и миллии Тоцикистон

Х,аким Носири Хусрав дар таркибсозй хунари волои хешро нишон додааст. Аз чумла, таркибхое, ки бо вожаи сухан сохтааст, дар таърихи забони форсй-точикй назир надоранд, яъне дар ин амр махорати худро ба намоиш гузоштааст. Ин хунари мутафакирро донишмандон эътироф кардаанд. Эдвард Браун ба ин чихати сухани Носири Хусрав чунин бахо додааст: «Шеъри Носири Хусрав намунаи ибтикор, донойй ва чурьат...», «аз лихози истеъмоли махчур ва вижагихои сарфу нахвй комилан кадимист ва аз ин хайс бисёр шабех аст ба тафсири кухан-курьон» [1, с.334].

Ин пахлуи хунари шоир аз назари мухаккикони фархехтаи Эрон Мучтабо Минавй ва Махдии Мухаккик низ дур намондааст: «Аз мухимтарин осори у «Девони ашъор»-и уст, ки ганчинаест аз ашъори фасех, балег ва афкори волову амик ва таркиботу истилохот ва таъбироти ширини форсй» [2, с.5-8].

Вокеан, забони «Девони ашьор»-и Носири Хусрав аз лихози таркибот ва таьбирот аз дигар осор тафовут дорад ва ба ин чихати забони у устодон Абдулкодир Маниёзов ва Худой Шарифов дар китоби пурмухтавои худ - «Х,акими суханвар» [3] нукоти чолиб баён кардаанд.

Мусалламан, ашъори шоир ховии таркибхои зиёдест, ки тавассути унсурхои тасвир ба вучуд омадаанд. Мутафаккир аз унсурхои монандкунанда фаровон кор гирифтааст. Чун ба чакидахои хомаи шоир назар меафканем, мебинем, ки сухан чойгузини ашё мегардад ва манзару фасохати баён афзун мешавад. Монандкунандахо чизхоеанд, ки хар кадом сифату хосияту мохияте доранд ва аз: кимиёи саодат

Ки кимиёи саодат дар ин ца^он сухан аст, Бузургме^р чунин гуфта буд бо Касри [4, с.490]. мушк

Мушк аст сухан, нофаи у хотири доно,

Маъни бувад он мушк, ки аз нофа бароранд [4,с.201 ].

зар

В-ар уро кону зарри бекарон аст, Маро некусухан зар асту дил кон [4,367]. дурру марчон

Гар у дурру марцон ганц дорад,

Маро дар цон сухан дур(р) асту марцон [4,с.367].

асал

Ба гуш-дар сухани Хуццат, эй писар, асал аст, Цуз аз сухан нахурад кас ба рох,и гуш асал [4, с.297].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.