УРТА ГАСЫРЛАР ӘДӘБИЯТ ЯДКЯРЕ «РАУНАКЫЛЬ-ИСЛАМ» ӘСӘРЕНӘ ӘДӘБИ-ТЕКСТОЛОГИК АНАЛИЗ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЯХИН Фэрит Закиз^ан улы - филология фэннэре докторы, Татарстан Республикасыныц Атказанган фэн эшлеклесе, ТЭЬИ исемендэге эдэбият белеме булегенец эйдэп баручы фэнни хезмэткэре.Г. Ибраhимова Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Россия, Казан, e-mail: yahin@yandex.ru

УРТА ГАСЫРЛАР ЭДЭБИЯТ ЯДКЯРЕ «РАУНАКЫЛЬ-ИСЛАМ» ЭСЭРЕНЭ ЭДЭБИ-ТЕКСТОЛОГИК АНАЛИЗ

АННОТАЦИЯ

Галимнэр «Ислам утларын» тикшеру белэн узган гасыр башыннан ук шегыльлэнэ, ненки hэйкэл турын-да, Нэрвакыттагыча, академик фэн тарафыннан кабул ителгэн куп легендалар Нэм сэер хикэялэр туган. Кызганынка каршы, бу тешенчэлэр hэйкэлнец тиешле фэнни анализыннан, текстологик эшкэртудэн Нэм фэнни эдэби-текстологик анализдан башка кабул ителде. Хезмэт куп вакыт талэп итэ торган тикшерену эшчэнлеге нэтищэсендэ, мэкалэ авторы фэнни булмаган карашларны кире кага, Нэйкэлнец характерын Нэм эчтэлеген, идея-мэгънэ узенчэлеклэрен ачып бирэ, узен Себер шибанидларыныц берсе булган Шэрифвафала Гур дип атаган авторныц биографиясен торгыза ала.

Теп сузлэр: «Раунакул-ислам», Вафаллар, Шайбаннар хан, татарлар, эмирлэр, шэригатъ, гакида, мирза Мвхэммэд Хэйдэр, гурген.

ЯХИН Фарит Закизянович - доктор филологических наук, Заслуженный деятель науки Республики Татарстан, ведущий научный сотрудник отдела литературоведения ИЯЛИ им. Г.Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан Россия, Казань, e-mail: yahin@yandex.ru

ЛИТЕРАТУРНО-ТЕКСТОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ: ЛИТЕРАТУРНЫЙ ПАМЯТНИК СРЕДНЕВЕКОВЬЯ

«СВЕТОЧ ИСЛАМА»

АННОТАЦИЯ

Исследованием «Светоч ислама» ученые занимаются с начала прошлого века, потому о памятнике, как всегда, родились много легенд и странных историй, которые были приняты академической наукой. К сожалению, эти представления принимались без должного научного анализа самого памятника, без его текстологической обработки и научного литературно-текстологического анализа. Благодаря трудоемкой исследовательской деятельности, автору статьи удалось отвергнуть ненаучные представления, раскрыть характер и содержание, идейно-смысловые особенности памятника, восстановить биографию автора, который называл себя Гур ШарифВафалы и был одним из эмиров сибирских шибанидов.

Ключевые слова: «Раунакул-ислам», Вафалы, Шайбани хан, татары, эмиры, шариат, гакида, мирза Мухаммад Хайдар, гурген.

I

Урта гасырлар эдэби YPH9KHapHe4 берсе «Рау-накыль-ислам» шигъри эсэре Казанда 1850 елдан башлап берничэ тапкыр, кабат-кабат басылып килэ (1850 елда 46 бит кулэмендэ, 1890 елда 40 битлек булып, 1896 елда 48 сэхифэлек hA), XX йез башын-да да китап буларак чыгарылудан туктамый, татар укучысыныц яраткан, ышанычлы, укыла торган эсэрлэренец берсе сыйфатында йери, кулъязма несхэлэре дэ сакланган. Эмма фэндэ бугенге кенгэ кадэр текстологик яктан тикшерелеп ейрэнелмэ-гэн,советлар чорыннан соц да халкыбызга кайта-рылмаган эдэби ядкярлэребездэн берсе буларак ка-

ла килде. Моныц сэбэбе эсэрдэ дини тематиканыц калку чыгарылуы, эчтэлеген бэялэY авырлыклары белэн дэ ацлатылырга мемкин. Югыйсэ «татарныц ислам дини-эдэби мэктэбе» дигэн,асылы белэн ту-рыдан-туры эдэбиятыбыз тарихына бэйле тешен-чэ фэндэ барлыкка килергэ, аца караган эсэрлэр Иэм аларныц катлаулы тарихлары ейрэнелергэ, эдэби-мэдэни ^эИэттэн бэялэнергэ тиеш иделэр.

«Раунакыль-ислам»ны суфичылык эсэрлэре белэн бутарга Иич тэ ярамый. Татарныц ислам динен кузаллавына бэйле эдэби-мэдэни мэктэбе катгый дини-теологик карашлар нигезендэ фор-малашкан hэм ускэн. Мотивларда охшашлыклары,

хэтта берникадэр ярэшYлэре булса да, ул суфичы-лык белэн бэйле эдэби эсэрлэрдэн мэгънэлэр бирYДЭ hэм риторикада кискен аерылып тора. Эмма хикмэт анда гына да тугел. Татар эдэбияты тарихын eйрэнYче галимнэр чын эдэби ядкяр дип асылдабары тик суфичыл Иэм хикэялэугэ корылган эсэрлэрне генэ танып килделэр, э практик яшэеш талэплэреннэн чыгып язылган йэм эдэби трактат тесен алган татар ислам диненэ бэйле эдэби-мэдэ-ни мэктэп тудырган шигырьлэрне Иэм поэмаларны угет-нэсыйхэтчелек эсэрлэре итеп бэялэп, куцел-лэрне тибрэтэ алырлык мэгънэлэрен танымыйча, игътибардан читтэ калдыра килделэр. Бу хэл эдэ-биятыбыз тарихын тулы килеш кузаллауга шактый комачаулады, куп ядкярлэрне, тарихта булмаганнар кебек, фэннэн читтэ калдыруга китерде. Э алга таба эш бу рэвешле торырга тиеш тугел иде. Менэ шуца да татарныц ислам диненэ бэйле эдэби-мэдэни мэктэбе хакында CYЗ башлар ечен, ЭYвэлдэ шул эдэби-мэдэни ядкярлэрне eйрэнY hэм халыкка ЖиткерY эшен башлап :ж;ибэрY максаты куелды. Шушы юлда фэнни-текстологик хезмэт кысала-рында «Раунакыль-ислам» фэнни-текстологик планда басмага эзерлэнде.

Эсэрнец исемен «Ислам дине ^зэллеклэре», «Ислам матурлыклары», «Ислам баганалары» дип, йэм шигъри тестэ — «Ислам нурланышлары»була-рак тэржемэ итэргэ мемкин. Русчада аны «Светоч ислама» дип атаганнар. Бу исэ «Ислам нуры», «Ну-ры-ислам» дигэнгэ туры килэ. Дини-суфичыл ку-заллаулар йэм гыйбарэлэр системасында «раунак» тешенчэсе «кальб»не, ягъни «йерэк»не белдерэ, аны «куцел» буларак та ацларга мемкин. Хикмэте шунда, йерэк адэм баласыныц бетен деньясын нурлан-дыручы кеч санала, аныц сафлыгы кешенец тэнен сау-сэламэт итэ дип уйланыла, тормыш-яшэешен тэртипле ясый. Заманында, кучмэ гарэплэр булсын, теркилэр, башка кучмэннэр — алар барысы да ча-тырлар корып яшэгэииэр. Чатырны баганалары то-тып тора, бу — мэгълум нэрсэ. Меселманнар динне деньялык йорты буларак та кузаллыйлар. Шуца да телебездэ «дин кене» дигэн тешенчэ бар. Анда йо-ла-кануннар рэвешен алган тэртиплэр шул диннец йортын баганалар кебек тотып тора, дилэр. Шушы уцайдан, «дин баганалары» дип «хэл гыйлеме»нэ ка-раган шэригать кануннарын атыйлар. Эсэрнец «Ра-унакыль-ислам» исеме белэн аталуында шушылар йэммэсе куздэ тотылган. Хэзерге чорда йортларны нигезгэ коралар, чатырлар белэн яшэу куплэр ечен тарихка эверелде. Замана кешесе«дин баганалары» дип сейлэшми, «дин нигезлэре», ди. Ьэм дэ шуца бэйле «раунак» CYзе дэ «нигез» мэгънэсендэ ацлатыла ала. Эмма аныц тагын да башка, мета-форик-шигъри мэгънэлэре дэ бар икэнен оныт-мыйк. Бу очракта ул «матурлык, гYЗЭллек» дигэн эчтэлеккэ ия. Монда чатыр баганаларынып куркэм итеп, бизэкле ясалуы да исэпкэ алынган кебек то-ела. Шунысы эйэмиятле, ислам архитектурасында «чатыр тибы» дип аталган, терки халыкларга да хас булган тезелеш формалары гажэеп дэрэжэдэ алга

киткэн йэм аларда «баганаларны» куз явын алыр-лык гузэл итеп, нечкэ зэвык белэн, шул ук вакытта ышанычлы Иэм ныклы сыйфатта ясау кагыйдэ ител-гэн. Бу яктан бигрэк тэ Эндалусия гарэплэренец архитектура ядкярлэре денья халыкларын соклан-дыра. «Раунакыль-ислам» китабыныц исемен, эдэби эсэр буларак, «Ислам гузэллеклэре» дип тэржрмэ иту мэгънэви яктан шуныц ечен дэ дерес була ала. Эмма хикмэте моныц белэн генэ бетми. Эсэр зат-лы дидактик тел белэн язылган. Автор метофорик телне тугел, бэлки тегэл тешенчэлэргэнигезлэнгэн риториканыда тези, фикерлэренэ бэйле сузлэре дэ туры мэгънэлэрендэ килэлэр. Шулай да эсэрнец теле шигъри булуны да тоймый мемкин тугел. Мон-дый тел белэн язылган эдэби эсэрлэрнец риторик Yзенчэлеклэре фэндэ элегэ ейрэнелмэгэн. Мэ-гънэлэрне бэян иткэндэ автор эсэр риторикасын ислам дине эдэби-мэдэни мэктэп талэбе кысала-рында корган, ж;ентеклэп ацлатып сейлэуне шигъри калыпка салган, шул сэбэпле «Раунакыль-ислам» гыйльми трактат юнэлешен дэ тоткан. Анда эдэби эсэрлэргэ хас сюжетлы формалар, хэтта кыйсса-ларга ишарэлэр дэбетенлэй юк. Дини карашларга бэйде эдэби-мэдэни риторик алымнар ислам де-ньясында Коръэннэн ук килэ, асыл тешенчэлэрне ацлау йэм аларда тирэнэю татарныц ислам диненэ караган эдэби-мэдэни мэктэбе тудырган эсэрлэре теленец Yзгэрешенэ hэм Yсешенэ тээсир иткэн. Халкыбызныц бу эдэби-мэдэни мэктэбе ислам де-ньясы Yсешеииэи аерылгысыз. Ул урта гасырлар эдэбиятларында шактый алга киткэн, фарсы ша-гыйре Фэрид-ет-дин Гаттар (1150-1230) иждтында камиллэштерелгэн, хакыйкатьне хикмэтле эдэби сузнец дидактик кысаларын таба белеп биру юнэле-шендэ и^ат иту юлын яца баскычка кутэргэн. XIV йезнец соцгы елларыннан ислам диненэ караган эдэби-мэдэни мэктэп традициялэре терки Иэм фарсы эдэбиятларында йэр жцрдэ диярлек ныгытыла. Ул Аксак Тимернец Иэм аныц балалары тимерилэр-нец эдэби-мэдэни сэясэтлэре мэртэбэсен ала1. Бу хэл алга таба эдэби теллэрнец тагын да баюына, Иэм эдэби, Иэм дини мэгънэлэрнец тирэнэюенэ китерэ. Шушылар сэбэпле «Раунакыль-ислам» китабыныц исемен «Ислам нигезлэре» дип тэржемэ итY отыш-лы куренэ. Монда «ислам» CYзеи «ислам дине» дип кицэйтеп, тезмэ белэн бирY артык, ченки, «ислам» дигэндэ, дин Иэм кайсы дин хакында суз барганлы-гы ацлашылып тора, «нигезлэре» CYзе аныц шулай икэнлеген тагын да ачыграк курсэтэ. Эмма «Ислам нигезлэре» исемендэ тукталу, мэгънэви яктан алай биру никадэр дерес булмасын, бу эсэрнец эдэбиле-генэ берникадэр хилафлык та китерэ.

«Раунак» ныц мэгънэсен hэм аныц урта гасы-рларда терки халыкларда, шулай ук авторда да, шактый киц шигъри эчтэлеккэ ия CYЗ буларак кулланылуын истэн чыгармыйча, эсэр исемендэ файдаланып, шагыйрь моныц белэн поэтик тирэн-леккэ, риторик куэткэигътибар бирергэ омтылган, диясе килэ. «Раунакыль-исламны» язган кешенец кемлеген, эсэре аталышына карап, ничек тегэл

1 Тамимдари Ахмад. История персидской литературы. — СПб: Петербургское Востоковедение, 2007. — 58-62.

йэм ачык сайлануына бэйле бэялэгэндэ, тагын да шулар куренэ: ул, бер яктан, фэнни-терминологик талэплэрне тулы кузаллап, икенче яктан, эчтэлеккэ туры килгэн, мэгънэлэрне сыйдырган гыйбарэлэр-не сайлап ала белYе белэн дэ сокландыра. Аныц эдэби талант йэм зур белемнэр иясе булуы да ачык сизелеп тора. Ацлы, фикерле шэхес, идея-фикри мэгънэлэр бирYДЭ дэ ул кечле зат буларак куз ал-дына килэ.

Эсэрен «Раунакыль-ислам» дип атавы белэн Yк, шулай итеп, автор YЗ шэхесенэ карата соклану ту-дыра. Э аны нинди мэгънэдэ ацларга тиеш икэн-легебез мэсьэлэсенэ килгэндэ, мэсэлэн, «Ислам нуры» дигэн тэржемэдэ ацлаганда да, CYЗ ислам дине яктылыгы хакында бара, дия алабыз. Шуныц белэн бергэ, мондый аталыш эсэрнец гыйлемгэ бэйле икэнлеген тешенер ечен дэ ярдэм итэ. Эмма бугенге карашлар, бYгеиге кендэге кузаллауда урнашкан «нур» тешенчэсенэ бэйле анлау-анла-тылудагы тарлык «раунак»ны тулы эчтэлегендэ ачып житкерудэ бик ук уцышлы тугел.

Шулай итеп, «Раунакыль-ислам» дип эсэрен атавы белэн автор шактый киц hэм тирэн мэгъ-нэлэргэ бирелеп ижат иткэнлегенэ ачыктан-ачык ишарэ ясаган дия алабыз. Аца «Ислам баганала-ры», «Ислам гузэллеклэре», «Ислам нигезлэре», хэтта «Ислам гыйлеме» дигэн тэржемэлэр бирY дэ отышлы икэнлеген искэрергэ була. Монда бары тик «Ислам гузэллеклэре» дигэндэ генэ эдэби аталыш узенчэлеге саклана. «Ислам нуры» дип гади генэ белдерY дэ уцышлы сыман тоелырга мемкин, эгэр дэ ул CYЗлэрдэн дини тэгълиматныц кеше зийенен йэм куцелен яктыртуы ацлашылса. Дерес анысы, «Хакыйкатьне тешендеруче ислам диненец зиИенне нурландыруы» дип, тулы бер жемлэ белэн эсэр исемен кYрсэтY шагыйрьнец мэртэбэсен ки-метер иде. Гадэти йэм гади сурэттэ, эмма эсэрнец шигъри корылышына hэм мэгънэлэренэ хилаф итмэгэн «Ислам нурланышы» вариантына тук-талу уцышлы була ала. Аны бу рэвешле тэржемэ итсэк, авторыныц «раунак» CYзеи киц йэм тирэн мэгънэлэрдэ куллануын да белдерэ алырбыз, дип уйланылды.

II

«Раунакыль-ислам» эсэре кулэме ягыннан 1085 бэеттэн (шигъри икеюллыклардан) гыйбарэт. Ьэр куплеты ритмик йэм рифма ягыннан тезек. Кай-сылары тулы рифмада, кайсылары омонимнардан яки кабатланудан да тора. Ким рифмалы бэетлэре дэ шактый. Строфалар рэмэл улчэме белэн языл-ганнар. Бозылган очраклары да бар. Эсэр -сюжет-сыз. Дидактик характердагы булеклэрне уз эченэ ала. Алар hэркайсы ислам дине кануннарыныц катлаулы мэсьэлэлэренэ бэйле хэбэрлэрне бел-деругэ корылганнар, шигъри Иэм фэлсэфи-гыйль-ми-дини юнэлешлэрнец синтезын хасил иткэн катлаулы эчтэлектэгелэре дэ бар. Эсэр синкретик характерга ия. Авторныц рационалистик фикер-лэуне алга чыгаруы, урыны-урыны белэн риторик алымнарны файдаланып ейрэтмэлэр бируе узен-чэлеклэрен бэялэп, «Раунакыль-ислам» эсэренец

урта гасырларга хас ортодоксаль эчтэлеккэ ия эдэби ядкярикэнлеген билгелибез. Ул, шулай итеп, эдэбиятныц лирик теренэ карый торган, аныц да дини-фэлсэфи-дидактик лирика теркемчэсенэ керэ дигэн нэтижэгэ килэбез.

«Раунакыль-ислам» эсэре хакында автор узебо-лайди:

1070. Бабы — утыз, фаслы — кырык бэш дерест,

Куцелец эчрэ яз, укы чаляке-чост.

1071. «Раунакыль-ислам» моцабирелдеат,

Yгрэнеп, жаныц белэн тот жемлэ ят.

1072. Ж,емлэсе дин гыйлеме ирер, таце юк,

Фарыз, важиб, сеннэт ичрэ моцы юк.

Ягъни: 1070. Утыз булектэн, кырык булекчэдэн — дересе,

Куцелецэ язып куй, укы тиз-тиз (жицел, кей-лэп).

1071. «Раунакыль-ислам» дипмоцаисембирелде,

вйрэнеп, барысын да исецдэ тот.

1072. Барысы да дин гыйлеменнэнгыйбарэт, тицеюк,

Фарыз, важиб, сеннэт эчендэ кайгысы* юк.

(*Ацлатма; Монда фарыз, ващиб, свннэтне калды-рмый утэп баручыларныц кайгысыз булулары хакында да, китабында бирелгэн хэбэрлэрнец двреслеге турын-да да суз бара.)

Шулай итеп, авторныц уз хэбэрлэренэ таянып, ядкярнец утыз булектэн, кырык булекчэдэн то-руын белэбез. Эдэби формаларына карап, «Рау-накыль-ислам»нытезмэ-шигъри цикллар буларак та кабул итэргэ тиешбез. Хикмэтле суз эйлэн-мэлэре, дини хакыйкатьлэрне куп мэгънэлелек эчендэ тасвирлаулары ягыннан да ул цикллар, булек-булекчэлэр, аерым, узлэренэ бетен, тэмам-ланган местэкыйльдидактик поэма рэвешен алган-нар. Эгэр эсэрдэге дини тэгълиматны бэянлауда аерым мэсьэлэлэрен кицэйтеп Иэм конкретлашты-рып тасвирлау узенчэлеклэренэ игътибар ителсэ, аларын жанр талэплэреннэн тугел, эдипнец уз иждт манерасы узенчэлеклэреннэн икэнлеген дэ курэбез. «Раунакыль-ислам» да Ф.Гаттарга хас эдэ-би алымнар да, фикер чыгару тэртибе дэ уцышлы файдаланылган, ул нигезлэгэн ижади караш систе-масы ныгытылган. Бу исэ шушы дидактик поэма бэлкианыц эсэренец терки вариантыдыр дигэн, беренчел, беркатлы фикер нэтижэсенэ дэ этэрэ ала. Ачыктан-ачык, катгый рэвештэ шыга мэзйэ-бе позициясендэ торган Ф. Гаттарныц эсэрлэрен терки эдиплэрнец уз укучыларына, уз кузаллаулары аша уздырып, сенни карашларга корып тэкъдим иту традициясе Алтын Урда шагыйре Хисам (аныц исеменкайбер галимнэр «Хессам» дип тэ язалар) Кэтипнец «Ж,емж;емэ солтан» (1369) дастаныннан ук килэ. Аца кадэр дэ мондый ижади тэржемэлэр-

гэ алынулар булмый тормаган, соцрак та очрый. Табул (Тубыл, Тобольски) шагыйре Хужам Шекер бине Гаваз-бай — Ьэмдэмине мисалга алырга була,ул Ф. Гаттарныц «Пэнднамэ»сенэ таянып, андагы фикерлэрнеижади файдалану нигезендэ, «Нэсыйхэтнамэ» исеме астында язып, аны 1702 елда тэмамлавы хакында мэгълYматлар фэнгэ инде яхшы мэгълум2.

«Раунакыль-ислам» да эчтэлек дидактик лирика формаларында бирелу сэбэле, булеклэренец hэркайсы, тегэл аталып, аерым бер мэсьэлэне яктырту юнэлешендэ устерелэ hэм кицэйтелэ, эмма hэммэсе бергэ бер тема тирэсендэ жыелу-лары hэм шушы рэвешле эувэлге бэетлэреннэн соцгыларынача тезмэдэ дэвам итэ барулары укучы зиИенендэ, эсэрне укыганда, эпиклык, мэртэбэлек тойгысынаякынаю хисен тудыру кеченэ ия рэвеш-тэ ачыла. Аны, сюжетсыз булуына да карамастан, менэ шушы эпиклыгы аркасында «дидактик поэма» дэрэжэсендэ кабул итэбез. Шэригать гыйлеме узе ук зур, эпик фэн елкэсе, ул меселман иленец торымышын hэммэ яклап тэртиптэ hэм чиста-лыкта тота. Хэбэрлэрне шигъри тезмэ юлы белэн бирY аларныц кечен тагын да арттыра, эпиклыкны югары эдэби ноктага житкерэ. Мондый поэмалар борынгыдан терки эдэбиятларда яшэгэннэрhэм аларны фарсы яки гарэп йогынтысыннан дип кенэ билгелэу тарихи дереслек ягыннан урынсыз бу-лыр иде. Терки халыкларда андый эсэрлэр исламга кадэр ук булган. Моныц шулай икэнлеген У1-У111 гасырларга караган Орхон-Енисей ташъязмалары текстлары да раслап торалар.

Ислам дине тэгълиматларын йэм шэригать ка-нуннарын яктыртучы эдэби-дидактик эсэрлэребез тарихта бер «Раунакыль-ислам» гына тугел. Алар-ныц берлэре суфичылык ядкярлэренэ карыйлар. Эмма мистик эчтэлеккэ ия дидактик поэмаларны ислам дини-эдэби ортодокслар мэктэбенэ кертеп карап булмый.Эдэбият тарихында андый эсэрлэр-нец уз урыннары бар.

«Раунакыль-ислам» эсэрендэ лирик элемент эчтэлекне оештыруда тыгыз катнашкан, шунлыктан, жанрны билгелэгэндэ, аныц лирик-дидактик поэма булуын да курми кала алмыйбыз. Моны эчтэлеге дэ, формасы да бердэм раслап тора. «Раунакыль-ис-лам»ныц жанрын, тагын да конкретрак алганда, «дини эхлакый-фэлсэфи лирик-дидактик поэма» теркемчэсендэ карау урынлы. Бу эсэрне дастаннар ниргэсенэ, сюжетсыз булуы сэбэпле, керту мемкин тугел дип бэхэс кузгату да дерес дияргэ ярый. Эмма «Раунакыль-ислам» га бэйле, мэсьэлэне эсэр-нец киц планлы, ислам динен белдеруенэ бэйле эхлакый-фэлсэфи карашларныц теп купчелеген колачлавы хэл итэ. Фэнни-гамэли эйлэнештэ аны шуца да «Раунакыль-ислам» дидактик поэмасы» дип атап йерткэндэ Ъич тэ хата булмаячак.

III

«Раунакыль-ислам» дидактик поэмасыныц ахы-рында, аныц да соцгы ике бэетендэ автор бу хэбэр-

лэрне бирэ:

1084. Бу китап хэтмендэ ул ирде сэнэ:

Тэсгу вэ ситтун вэ сэманийэ майэ.

1085. Вэзен эчендэ мэзбут улмыш бу бийат:

«Фэгыйлэтун-фэгыйлэтун-фэгыйлэт»

Ягъни: 1084. Бу китап тэмамында елы ул иде:

Сигез йез дэ алтмыш тугыз.

1085. Шигъри улчэме тезмэлэрнец шушы:

«Фэгыйлэтун-фэгыйлэтун-фэгыйлэт».

Монда тарих исэбе Ьижри белэн курсэтелгэн — 869 (сигез йез алтмыш тугызынчы) ел. Хэзерге заманда кулланылучы Милади исэпкэ кучергэндэ, Ьижринец 869 елы 1464 елныц 3 маеннан башла-нып киткэн. Бу — Алтын Урдадааерым ханлыклар-ныц тарих мэйданында узлэрен курсэтэ башлаган чор. Яца барлыкка килгэн дэулэтлэр узара тартка-лашып, каршылыклар эчендэ яшилэр. Э автор сэя-си мэсьэлэлэргэ бетенлэй дэ игътибар итми кебек. Эмма аныц поэмасы уз дэверенец яца, кабатлан-мас, ижтимагый тормышныц мэдэни нигезлэрен ачык куру йэм ацлау юнэлешендэ фэнни-фикри эзлэнулэр ечен гажэеп зур тарихи эhэмияткэ ия эдэби эсэр. Ислам диненец нигезен хасил иткэн тэгълиматлар яктысында эдип уз чорыныц эхлакый усешен дини мэгърифэтчелектэ, гыйльми-прак-тик карашларныц тирэнэюендэ, рухи-мэдэни кутэрелештэ курэ. Ан-белемнебайлыктанестен-чыгаруыбелэнулпрогрессивфикерлеакылиясебу-ларакачыла. Гадихалыккабайлар, ханнаркаршы куела. Ж,эмгыятьтэицзурхермэтиясеитепгалим-нэр, гыйлемгэомтылучыларкурсэтелэ. Бухакта-шагыйрьсузнепоэмасыныцколофонелешендэук, булеклэреЬэмфасылларыбашланганчыгакадэрге-керешендэяза, галимнэргэатапхэттааерымбYлекчэ дэ багышлы^эм ислам диненецгыйлемгэни-гезлэнуентэкрарлапяза. Кол о ф ондагышушы -булекчэ,АллаЪыТэгалэне, пэйгамбэреМехэммэд-немактауелешлэреннэнсоц, еченчеитепкуелган. МондаФ .Гаттарпоэмаларындагыкебекимамнар-нызурлау, алархакындахэбэрбируурыннары да, узтормышынабэйле, дастаннардагычаменэжэт (менажат) булеге дэ юк. Поэманыц 85 нче бэетен-нэнбашлап 125 нчесенэкадэрсузылган, 40 куплет-танторганшулбYлеге «Фи менакыйбинэл-голамэи» («Аллаhыныцрэхмэтенэирешкэнгалимнэргэ -мактаулардан») дипатала, эсэрнецхашиясендэул «Менакыйпголамэвэгалимнецбэянында» («Беек-галимнэрhэмгалимнецхэбэрендэ») дигэнисем-белэнбирегэн. «Галимнецбэянында» дипискэр-телуандашагыйрьнецузенэбэйлехэбэрлэрнец дэбарлыгынаишарэитэ. Менакыйпголамэ титулы ислам дине шэригатендэлиллефэннинигезгэко-ручыгалимнэргэ, ягънидуртимамгабэйлеэйтелэ. «Галим» дигэнендэ автор узендэ куздэ тота, алар-ныцэшлэрендэвамиттерYчесыйфатындабелдерYен-

2 Ьэмдэми (ХужамШекербинеГаваз-бай) Нэсыйхэтнамэ. — Казан: ТЭЬСИ, 2018. — 160 б. (1872 елгы басма факсилесыбелэнбергэ.)

сиздерэ.

Булекнецтэугеюлларыннаншагыйрьгыйлемия-сегалимнэрнендэрэжэсен белдеругэ, аларныцсый-фатларыначыклаугаалына. Yзеимeселмандипсeй-лэучелэргэигътибар биреп:

87. Тэцрене нэнец белэн белешсэн ул,

Мостафаеммэтендинбулмышсэнул? —

дип сорый, ягъни: «Аллакы Тэгалэне нэрсэц белэн танып белэсец, ничек Мехэммэд пэйгамбэр-нец еммэте (меселман) буласыц ул?» — ди. Ченки:

88. Кузец илэ курмэдец чен Тэцрийе,

Бэм Мехэмэд Хак рэсул пэйгамбэре

булуы хакында яза.

Бары тик акыл белэн ацлау hэм, ацга таянып, тэгълиматны куцелгэ салу аша гына АллаЬыныц барлыгын тешену юлы барлыгы хакында иман кэлимэсендэ шактый тирэн мэгънэдэге сузлэр эйтелэ. Менэ шуларны ачучы «Раунакыль-ислам» авторы дини гыйлемне, ягъни дини ац-белемне, дини мэгърифэтне кешелек каршында естен куя. Алга китеп, тагын шуны искэрту урынлы: поэманыц беренче булеге дэ дини мэгърифэткэ багышланган, исемендэ дэ «АллаЬы Тэгалэнец мэгърифэте бэя-нында» дип курсэтелгэн. Автор иман шартларыныц барысын да бары тик дини гыйлем, ягъни Мехэммэд пэйгамбэрнец ейрэтмэлэре Иэм галимнэрнец шуларны раславы хэбэрлэрен ейрэну, ацлау, кабул иту белэн генэ тешенеп узлэштерергэ мемкин дип саный. Бу хакта ул болай ди:

88. Кузец илэн курмэдец чен Тэцрийе,

Бэм Мехэммэд — Хак рэсул пэйгамбэре,

89. Бэм дэхи улмэк янэ купмак камуг,

Бэм Кыямэт, Иэм биЪишт-ожмах-тэмуг.

90. Бэм тэразу, Иэм сират, соруг сеаль,

Белмэдец чен моны, билэдер мэкаль.

91. Жрмлэсе чен гыйлем лэ булмыш гаян,

Кил, гыйлем имде нэдер — тыцлагаян.

(СYЗлекчэ: Камуг —барчалар; тэразу -гамэл-дэфтэрлэреулчэве;билэдер —сузшулхакта, буилэ-дерсуз; булмышгаян —ачыкланылган, ачыкбеленгэн, нурлыбулган;тыцлагаян —двресишет, ацлап, туры-сынишет.)

Авторына кагылышлы фикер йерткэндэ, бу шигъри юллар аныц гаять тэ акыллы, ачык фикерле кеше, мэсьэлэне асылына тешенеп ацлаучы галим булуы хакында сейлилэр. Ул икелэнусез, дерес Иэм карарлы зат сыйфатында да куз алдына килеп баса. Ченки дин-шэригать мэсьэлэлэрен уз шэхе-се, кемлеге Иэм ниндилеге белэн бэйле белдереп бара, кайбер очракларда кабатланулар ярдэмендэ ацлатып тешендерэ. Шулар нигезендэбэялэгэн-дэ, шагыйрь безнец куз алдыбызга дини-гыйльми мэсьэлэлэрдэн яхшы хэбэрдар, йола Иэм эдэп ка-

гыйдэлэрен тегэл утэп баручы буларак килеп баса. Урта гасырларда андый кешелэрне эулиягэ тицлэ-гэннэр, изгелэрдэн санаганнар. Алар Мехэммэд пэйгамбэр юлын тотучы, аныц межтэкитлэрен-нэнаталганнар. Дини кануннарны белу, дин тотуда килеп туган мэсьэлэлэрне тегэл hэм ачык чишу кече андыйларныц холкына да хас булган. Халык аларны рухи-рухани житэкчелэр итеп тойган, дин hэм шэригать нечкэлеклэрен тешенеп-белеп, ацлап-тоеп эш итулэренэ сокланган, китапларын дэреслеклэр итеп файдаланган. Андый кешелэр хэтта уткэнне-килэчэкне курэ алу кеченэ ия зат-лардан да саналганнар булыр? Yз-Yзлэреи тотуда Иэм фикерлэрен халыкка житкерэ белудэ естен-леклэре белэнбашкалардан аерылып торганнар, суздэ Иэм гамэлдэ бертерле булулары шэхеслэрен мэртэбэле иткэн. Хакыйкатьлэрнеачуда катгый-лык, икелэнусез ацлату манерасын эдэбиятта менэ шушындый эдиплэр тудырганнар. Алар раслау сузлэрен суфи шагыйрьлэр кебек мисаллар белэн хикэялэп бируне, риваятьлэргэ мерэжэгать итуне ижат алымнары итеп алмаганнар. Эгэр дэ фикерне раслау кирэк дип санасалар, Коръэн аятьлэреннэн, хэдислэрдэн мисаллар китергэннэр, сэлэфлэрнец, шанлы галим шэхеслэрнец исемнэрен атап, алар искэрткэн вакыйгаларны тикшергэннэр. Мондый манерада язу XII йез Теркстан шагыйре Э.Яссэви ижатына хас булса да, терки эдэбиятларында шушы «Раунакыль-ислам»га кадэр, ягъни XV йезгэчэ берникадэр онытылып торган куренеш. Бу факт тагын бер фикергэ этэрэ: XV гасырда терки эдэбиятларында Э.Яссэви ижат мирасыныц тээсире кечэеп киту аркасында бу шулай. Сэмэрканд хе-кемдары Аксак Тимернец (1336—1404) Теркстанда Э.Яссэвинец такыя Иэм тербэсен торгызу эшлэрен жэелдеруе шушы XIV йезнец тэуге елларында башланып китэ. Алтын Урданыц Идел буеннан Уралгача Иэм аннан да арырак жирлэрен 1404 нче елга тэмам диярлек уз кул астында калдырган Нугай Урдасында Э.Яссэвинец «Ждйрия тарикате»ндэ-ге тифтэрлэр (ягъни дэфтэрчелэр— Э.Яссэвинец китаплары «дэфтэр»[«Дэфтэри-эувэл» («Беренче дэфтэр»), «Дэфтэри-сани» («Икенче дэфтэр»)] дип аталганнар, аларны мекатдэс кургэн Иэм укыган, гамэллэрендэ курсэткеч санаган суфилар), буген-гечэ эйтсэк — типтэрлэр, илнец теп ижтимагый катламына эверелеп китуе кебек тарихи фактлар да бу дэвердэ, «нэкышбэндиячелек» белэн бергэ, «яссэвичелек»нец чэчэк атуы хакында сейлилэр. «Раунакыль-ислам»ныц авторы да алар йогынты-сын кичерми калмаган. Поэмада Э.Яссэвидэгечэ фикерлэр биру урыннары да житэрлек, ул да ислам диненец гыйлем сыйфатында куктэн пэйгамбэргэ ицдерелгэнен танып болай дип болай язылган:

92. Гыйлемушалдыринде, кукдинулйирэ,

Раушанулсун дин тиюпэйгамбэрэ.

(Ягъни: Гыйлемшулинде, куктэнулицэ, нурлыбул-сын дин, дип, пэйгамбэргэ.)

93. УлгыйлемнесузлэмешКодрэт тили,

Аиынилэбеленер ислам юли.

(Ягъни: УлгыйлемнекодрэтиясеЛллакыТэгалэ теле сейли, ислам дине юлы шуныцбелэнбеленэ.)

Бушигъриюлларыннан ацлашылганча, автор гыйлемнецгалимгэ, Коръэн ицунекуздэтот^1п,Ал-лаЪыТэгалэнасыйбы белэницдерелуенбэянитэ, бу дини белемнэр икэн. Дини гыйлемне, ягъни-дини ац-белемнеуликеденьяда да, ягънижирдэ-геИэмАхирэттэгеяшэешнец яме буларакбилгели. Буурында автор «раунак» сузен «нурланыш ма-турлыгы» мэгънэсендэкуллана. Хакны, ягъни-хакыйкатьнецасылынАлла^1Тэгалэне дэ дини гыйлемнэрне узлэштеру юлыбелэн генэ таныпбе-лепбулуьшмахсусбелдереп уза. Монда ислам дине тэгълиматына, шэригатьсерлэрентанугаирешу юлы хак^гндасуз бара, рухиусешнецмэгънэседини гый-лемнэрдэникэнлегеачыкбелдерелэ. Шушылартээ-сирендэ, мантыйклырэвештэ фикерлэп, гыйлем-негыйбадэткэкаршы куядигэн хаталы шик тумаска тиеш. Шагыйрьнец дини гыйлемнэр хакында суз алып баруын искэрY дэ житэ, андый хаталы уйларга тешудэн котыласыц. Эсэрдэ алга таба бу мэсьэлэ ачык белдерелеп ацлатыла:

95. Гыйлем илэндер васил улмак ул Хака,

Коллык эйлэп ярлыканмас мотлака.

(Ягъни: Гыйлем белэн Хакыйкать булучы ЛллаНы Тэгалэгэ якынаясыц, коллык итеп кенэ тулы ярлы-кану алалмассыц.)

Бу бэеттэ суз, «Хака» дигэндэ, абсолют хакый-катькэ, ягъни АллаЪы Тэгалэгэ ирешу хакында бара. Шагыйрь коллык шу турында язганында Ал-лаИы Тэгалэгэ гыйбадэт итуне куздэ тота. Аныц фи-керенчэ, нэкъ ислам дини тэгълиматы ейрэткэнчэ, генаЬлардан адэм баласы гыйбадэте ярдэме белэн генэ тулысынча арына алмый, ацардан гамэллэрне белеп-ацлап, дини гыйлемнэр белэн акылы-ацы нурланган хэлдэ эшлэве сорала икэн. Шушы рэве-шле белдереп, гыйлем hэм гыйбадэтне ул узара каршы тугел, бэлки янэшэ куя, аларныц берсен икенчесенец инкаре итеп тэ, берсен икенчесе алыштыра ала дип тэ расламавын ачык ацлатып уза. Э менэ халыкныц диндэге ныклыгы гыйлем дэрэжэсеннэн килгэнлекие, Кыямэт хэбэрлэре дэ гыйлемнэн беленуне, изге эшлэр дэ гыйлем тэ-эсирендэ башкарылуны, диннец дэ гыйлем белэн ачыклануын белдереп кенэ калмый, хатага ияру, буш инанулардан дин коткара, дигэн фикерлэр-не дэ эсэрендэ уздыра шагыйрь. Ул хэтта барча галэмнэргэ дэ гыйлем белэн яшэу рэвеше хас дип белдерэ, бу хакта алга таба болай ди:

101. ПадишаЪбер, назирюктыраца,

Барлыкы галэмдэ будыр, кур сэца.

(Ягъни: Бер патша ул, тицдэше-охшашы юк аца, бетен галэмнэрдэ дэ шушылай, кур Лллакыныц ища-тын.)

Монда суз дини гыйлем hэм гомумэн дэ гый-лемнэрнец Ждрдэ дэ, галэмнэрдэ дэ естен то-ручы кеч булуын раславы хакында бара, кеше ечен аларныц эhэмияте югары икэнлеге хэбэр ителэ. Гыйлем, димэк, шулай итеп, АллаЪы Тэ-галэ тарафыннан ижат ителгэн икэн. Галим булуы сэбэпле Мехэммэд пэйгамбэрне АллаЬы Тэгалэ дусты итеп сайлаган, ди ул. Ислам диненец хер-мэте-мэртэбэседэ шулай ук гыйлемгэ бэйле булуы белэн ацлатыла. Буурында автор тагын да болайди:

104. Ченки Хак кылмышдыр ул гыйльме-шэриф,

Г^гйлемиясегалимеИэмГурШэриф.

(Ягъни: ЧенкигыйлемнехермэтлеитепЛллакыТэ-галэ бар итте, гыйлемиясегалимнэреннэн кэмГур-Шэриф.)

Бушигъриюллар,гыйлемнецхермэтлеитепАл-ла^1Тэгалэтарафыннаняратылуы хакындагы хак^гйкатьнебелдерубелэнбергэ, «Раунак^тль-ис -лам» эсэренецавторын да атый. Шагыйрьузен «гыйлемиясегалимеГурШэриф» дипкурсэтэ. Аца-бурэвешлеYзехакындабелдерYеечен,халыкныцда моцаышанганбулуыкирэкбулмаганмы? Эллэу-линдек^птэн «гыйлемиясегалим» мэртэбэсендэта-нылуалыпелгергэнме?

Yзлэре хакында мондыйсYЗлэрнеэсэрлэрен-дэ авторлар юкка гына кузгатмыйлар. «Гыйлемиясегалим» дип аталуеченацашактый-тирэнhэмкицбелемнэриясебулубелэнбергэ, шулбелемиэрецэтаяиыпяцахакыйкатьлэрие дэ ач-каншэхесмэртэбэсеналуы, галимлектэхалыкката-нылуыда талэпителэ. Эсэреидэшагыйрьмоидыйо-лысYЗиекузгаткаиикэи, Yзеиецгалимлегедэрэжэсеи дэукучыгакYPCЭтергэтиешбула. Автор бухакта-ацлый. Шуца да укучысына иоэмасьшукыргакицэ-шитэ. АндагыхэбэрлэрулсYЗлэренраслаячакикэн.

Шушыннансоцалгатабашагыйрь,гыйлем-нецэувэлбашлапМехэммэдпэйгамбэргэАллаЬ^1-данирешYен, меселманнаргаМехэммэдпэй-гамбэрдэншэригатькануннарырэвешендэки-лепжитYен, шулсэбэплеаны галимбуларак та таныргатиешикэненхэбэритеп, гыйлемнегалим-нэрдэналу, ейрэнY, шулюлдагытэртиплэр, этикет мэсьэлэлэренэк^э. Беренчедэн, галимнэргэ «тэн-жаибелэнхезмэт»тэторыргакирэклегенбел-дерэ, ягъниукучы алдыидамегаллимеиэчыикунел-дэнышануныталэп итеп куя, икенчедэн, «меселманикэнсец, галимнеhичхурлама», ди, еченчедэн, кемнэргалимбелэнYЗлэрентиц, ти-гезкуепсейлэшсэлэр, аларкяфербулалар, ди. Мехэммэдпэйгамбэртезегэн ислам диненецЬэма-ныцкагыйдэлэренецтепасылыменэшушыхакый-катьлэргэкорылгаиикэилегеачыкбелдерелеп, эсэр-нецколофонелешетэмамлана.

«Раунакыль-ислам»ныцбашламында бэян ителгэн хэбэрлэрдэнацлашылганча, ислам дине, димэк, дини гыйлемгэ, дини хакыйкатьлэрне таны-пбелугэнигезлэнэ. АвторыныцYзен «ГYр Шэриф» дипатавыэhэмиятле. Аныцмэгънэсенэигътиба-ритсэ, «изгелекиясе» дигэисYЗдэиикэиеи дэ белсэ,

шагыйрьнецчынгалимнэрдэнбулуынаукучыда шик калмаскатиеш. Эсэрендэ автор,фикерлэреначы-кжиткеруечен Иэм раслау максатында, урыны-у-рыныбелэншигърисуздэнбуленеп, Коръэнаятен яки хэдиссузлэренчэчмэдэкитерэ. Бурэвешлеязу, фикернеукучыгараслаулар белэн тешендерума-нерасы, ягъниэдэби текст эчендэ, эммашигъри-формагабуйсындырмыйчаестэмэ, башка автор-лыктагытекстныбиру ислам дидактик шигърияте яшэешендэ улчореченгадэтикуренеш. Монышу-лукдэвердэижатителгэнничэмэтезмээсэрлэр, би-грэк тэ XV йезтерекшагыйреМехэммэдЧэлэбинец «Мехэммэдиякитабы» да (уланы 1449 елдатэма-митэ) ачыкдэлиллэп тора. Улманераныцтатар ши-гьриятендэЬ.Салихов (1794-1867) эсэрлэрендэ дэ сакланганбулуы факты эдэбияттааныц XIX гасыр-гача традиция рэвешендэяшэпкалуыхакындасейли.

1464 нче елдаязылган «Раунакыль-ислам» поэ-масыныц авторы галимhэмшагыйрьГYрШэриф-нец кем булуын, кайданикэнлеген ачыклауэдэ-бимирасныeйрэнYдэаерымэhэмияткэия эш. Уртагасырларязмаядкярлэрнецижатителудата-сыибилгелэYhэмавторыиачыклау гына да,элбэт-тэ,кызыклыфэннитабышлардансанала. Болары-дабэхэссез. Эмма авторныц тарихи шэхес булуын ачыклый алу, биографиясен тарихи хэбэрлэрдэн табу — бусы авыр гыйльми эзлэнулэр белэн оза-тылып барылучы катлаулы хезмэт нэтижэсендэ генэ ирешелергэ мемкин саналган зур Иэм бэялэп бетергесез фэнни ачыш.

IV

«Раунакыль-ислам» поэмасын культура-тарих мэктэбе юнэлешендэ ейрэну эшен беренчелэрдэн булып Шэрык белгече академик А.Н.Самойлович (1880—1938) 1920 елларда башлап жибэрэ. Эсэр-нец исемен ул «Светоч ислама» дип тэржемэ итэ. Татар галимнэре Г.Газиз (1887—1937) Иэм Г.Рэхим (1892—1943), «Татар эдэбияты тарихы» дип атал-ган, 1922-24 елларда Казанда бастырылган хезмэт-лэрендэ «Раунакыль-ислам» поэмасын, анализлап, аца аерым булек багышлап, А.Н.Самойловичныц фикерлэре белэн килешулэрен белдереп, сузлэрен раслап язып чыгалар3. Эмма алга таба заманалар катлауланып китэ, советлар илендэ дингэ каршы сугыш тагын да кыздырылып, бу эсэр гыйльми эзлэнулэрдэн читкэ кагыла. Хезмэтлэрдэ аерым искэ алулар булуга карамастан, «Раунакыль-ис-лам»ныц элегэ кадэр татар эдэбияты тарихын-да фэнни-гамэли эйлэнешкэ кайтарылганы юк. Шулай да бу китапныц хэзер(Г.Газиз Иэм Г.Рэхим тарафыннан «татар шэригате» буларак аталуы сэбэ-пле дэ булыр?) киц жэмэгатьчелектэ берникадэр кызыксыну уята башлавын да искэртергэ тиешбез.

«Раунакыль-ислам» поэмасы белэн бэйле фи-кер йертеп: «Язучысыныц кем булуы hэм кайда язылуы китапныц узендэ ацлашылмый,— дип

белдерэ Г.Газиз Иэм Г.Рэхимнец «Татар эдэбияты тарихы» китабындагы мэкалэ авторы Г.Рэхим,— лэкин меттэшэрык Самойлович бу мэсьэлэне ача тешэ торган бэгъзы материаллар тапкан. «Раунакыль-ислам» китабы Хэзэр дицгезе белэн Арал куле арасында торучы терекмэн халкы арасында дэрес китабы итеп укыла икэн»4.

Алга таба Г.Рэхим, шул ук академик А.Н.Са-мойловичтан алып, терекмэн галиме Хужа Мулла исемле кешенец бу эсэр авторы хакында язган мэгълуматын мэкалэсендэ тэкъдим итэ. Аннан ацлашылганча, Хивада Иэм аныц сахрасында кучмэ тормыш белэн яшэуче терекмэннэрнец аксакалла-ры Шэрэф вэлидэн (Гур Шэрифтэн тугел) месел-манлыкны яхшы ацлатучы терки телдэ китап язып бируен утенгэннэр. Ул, шушы утенечне кабул итеп, «Раунакыль-ислам» китабын ижат иткэн. Аца, бу эшен башкарып чыгуын бэялэп, хезмэте ечен утыз кушэкле (ягъни балалы-бутэле) дея биргэннэр. Шэех Шэрэф (Хужа мулла аны шул исем белэн дэ атый) ул деялэрне фэкыйрьлэргэ елэшкэн. Аныц бу юмартлыгы чын мэгънэсендэ изге затлардан икэнлеген раслап тора икэн. Дин кене белэн генэ яшэп, байлыкка кызыкмаучы, булган ризыгына сеенеп яшэуче, уз тормышыннан канэгать Иэм саф хислэр иясе сыйфатында куз алдына килеп баса ул. Мондый кешегэ карата башкаларда да бары тик яхшы, хермэтле менэсэбэт кенэ булгандыр? Башкача Иич мемкин тугел. Дерес, аныц бу юмарт-лыгын юлэрлеккэ дэ санарга мемкин. Эмма, алай эшлэгэндэ, мэдэнилектэн кыргыйлыкка таба бо-рылыр идек. Тагын да шунысына игътибар итэр-гэ тиешбез: суфилыкта «фэкыйрьлек мэкаменэ» ирешкэн кеше, денья малларына кызыкмыйча, матди байлыклардан естен яшэуне кадерлерэк курэ. Моны искэ алганда, ул Шэех Шэрэфнец чын мэгънэсендэ суфи hэм аныц да югары дэрэжэсе «фэкыйрьлек мэкамен»дэ торганлыгын ассызы-кларга тиешбез.

Ул Шэех Шэрэфнец, галимнэр язганнардан белэбез, ишэктэ йеру гадэте булган. Беркенне аца бер бай яхшы ат булэк итэ. Ул, шуца утырып, сахра-га чыга, таулар ягына бара. Элбэттэ, ат — ишэк тугел, аныц курке дэ башка, кешенец мэртэбэсен дэ кутэреп жибэрэ. Эмма Шэех Шэрэф, шул атка шушы бер тапкыр утырып йергэненнэн соц, башка атланмый, аны бер фэкыйрьгэ тапшыра. Yзе,элек-кечэ, ишэгендэ йеру гадэтендэ кала.

Бу вакыйга да Шэех Шэрэфнец олы мэртэбэлэр-гэ кызыкмаучы, гадэтлэрен алыштырмаучы, тор-мышыныц узенчэ корылган тэртибенэ риза хэлдэ яшэуче кеше икэнлеге хакында сейли. Аца байлык та, аныц белэн килгэн олылык та кирэк булмаган. Хэер, изгелэр башкача була да алмыйлар, алар менэ шушындый хикмэтле сыйфатлары белэн соклан-дыралар5.

Яше елкэнэйгэч, Шэех Шэрэф Ашхабад янын-

3 Газиз Г., Рэхим Г. Татар эдэбиятытарихы.— 1 нче жильд.— Борынгыдэвер.— Икенчебулек.— Казан: Татарстан же]^урияте-иендэYлэтиэшрияты, 1924.— Б.120—126.

4 Газиз Г., Рэхим Г.Курсэтелгэнхезмэт.— Б. 120.

5 Газиз Г., Рэхим Г. Курсэтелгэн хезмэт.— Б. 121.

дагы Нэхур авылына кYченэ, кабере дэ шунда. Аныц балалары, нэселе кешелэре, этилэренэ бэйле рэвештэ Yзлэрен хужа мэртэбэсенэ нисбэт итэлэр

икэн6.

Г.Рэхим «Ра^а^шь-ислам» поэмасыныц авторы менэ шул Шэех Шэрэф булуында шиклэимэвеи белдерэ7, Эбул-Газый БаИадурханныц «Шэжэрэи-Терекмэн» («Терекмэн халкы шэжэрэсе») кита-бында телгэ алынуьшча, Yргэнечтэ яшэгэн Арсари исемле бер бай Шэех Шэрэфтэн YЗ заманына лае-клы китап язуын Yтеиэ. Шэех Шэрэф аныц телэген каиэгатьлэидерэ. «Мегыйнел-мерид» («Мериткэ ярдэмлек») исемле китап язып бирэ. «Терекмэннэр шул китап буенча гамэл кылалар икэн»8. Бу мэгъ-лYматларныц да Г.Рэхим академик А.Н.Самойло-вичныц «Светоч ислама» мэкалэсеннэн алынуын кYPCЭтэ.«Рауиакыль-ислам» эсэренец эчтэлеге белэн танышкач, бу китапларныц бер ук булырга тиешлеклэре ацлашыла башлый.

«Раунакыль-ислам» поэмасыныц эчтэлеген анализлап, Г.Рэхим аны «татар шэригате ясаучы» китап дип атый9 Иэм телендэ борынгы заманнарга хас (Алтын Урдага кадэрге терки телне к^здэ то-тып) Yзеичэлеклэрнец ^п булуын мисаллар белэн дэлиллэргэ кирэк таба. Ни ечен «татар шэригате ясаучы»? Болай дип ул, фикереннэн ацлашылгаича, «Раунак^1ль-ислам»да, дини йолаларга hэм фэл-сэфэлэргэ бэйле, татар халкына хас булган к^зал-лаулар чагылуны кYЗдэ тотып яза, билгеле.

Г.Рэхим белэн ул мэсьэлэлэрдэ килешергэ мемкин, дияргэ кирэк. Ченки халыкныц YЗ го-реф-гадэтлэре дэ эсэрдэ шэригать кануны була-рак ацлатыла, кабул ителэ, к^з алдына китерелэ. Алар татар халкьшыц ислам дине белэн ^ш^нтан берегеп яшэYлэре хакында сейлилэр. Хэтта ул го-реф-гадэтлэр рэсми ислам дине шэригате тесен алганнар. Меселман халыкныц исламга каршы килмэYче, ислам дине ейрэтмэлэрен бозмаучы, меселманлыгына кYркэмлек ести торган йолалары, гадэтлэре бар икэн, алар шэригать исеме белэн хаклы рэвештэ Yстерелергэ, югалмый сакланыр-га тиешле. «Раунак^ъль-ислам» эсэрендэге «татар шэригате» белэн бэйле ул гореф-гадэт Иэм йола-лар, ырымнар башка меселман халыкларыныкы белэн каршылыкка килY очракларын да к^зэтергэ мемкин, анысы. Мэсэлэн, Ф.Гаттар, XIII гасыр фарсы шагыйре, «Пэнд-намэ» («Yгет китабы») поэ-масында YрмэкYч оясын йорттан себереп чыгаруны дерес гамэл буларак язса, «Раунак^1ль-ислам»да, киресенчэ, ул «тозакларны» бозмаска кушыла. Мовдый караш татарныц аучылык белэн яшэгэн себер татарларына хас, билгеле. Ченки ауда агачлар Иэм ешлыклар арасындагы андый пэрэвез тартым-нарын-ояларын ертып йерY — эз калдыру, дигэн CYЗ. Э аучы Yзе артыннан сизелерлек эз калдырма-ска тырышып, мыштым йерергэ мэжбYP. Башкача

ничек итеп киеклэрне табышлы аулый алсын ул?

«Раунакыль-ислам»да рэсми шэригать хе-кемнэре генэ т^ел,— дип ацлата Г.Рэхим,— бэлки байтак кына хорафи гадэт вэ ырымнар да дин исе-меннэн «пэйгамбэр эйтте» дип сейлэнэ. Мэсэлэн, «фэкыйрьлек китерэ торган», «кYнелгэ кайгы ки-терэ торган эшлэр» шул жемлэдэн. Бу эшлэрдэн безнец татар халкы чын шэргый генаЬлардан да болайрак качына, тормышныц бетен вак-теяген эченэ ала торган шул ырымнарны шэригать хе-кемнэреннэн дэ болайрак мекатдэс санап сакла-на. МэгълYм ки, бу кагыйдэлэр, хакыйкый ислам шэригатеннэн тыш, тагы Yзенэ махсус бер «татар шэригате» тэшкил итэлэр»10. Боларга, шул «татар шэригате»нэ, нэрсэлэр керэ соц?

Аларныц кайберлэре: ата-анаца исемнэрен эйтеп эндэшу, бусага естендэ утыру, сутан кабыгын утка ягу, естецэ киемне кигэн килеш тегY, утны «еф» итеп ереп CYидерY, чалбарны ашурэ баскан килеш кию, к¥кэй кабыгын таптау, сул кул белэн ашау — болар берсе дэ татар фигылендэ башкарырга кицэш ителми, авторда ислам дине талэплэренэ бэйле буларак катгый тыю кирэклеге искэртелэ. Шэригать исеменнэн ул рэвешле белдерYлэр-сейлэYлэр бYген дэ туа торалар. Шуклыктан татар халкыныц рухи-мэдэни Yсеше дэрэжэсе дэ дииеидэ чагылыш таба бара икэнен белдерэ алабыз. Димэк, «Рау-накыль-ислам»да YЗ чорыныц гореф-гадэтлэре дэ чагылыш тапкаииар, алар аша татар халкьшыц, яки аньщ аерым бер теркеменец YЗ-YЗлэрен тотышын таный алабыз. Г.Рэхим аларныц нэрсэлэрдэн гыйбарэт булуын искэртеп, «Раунак^гль-ислам» поэмасына таянып белдерэ Иэм: «Менэ шушын-дый «каиуи»нарныц татар ечен нинди мекатдэс булулары аз гына YЗ халкыныц тормышы белэн таныш кешегэ бик мэгълYм,— дип, эсэрнец татар тормышы белэн тыгыз бэйлэнештэ, аныц яшэеше, мэдэнияте, гореф-гадэте тээсирендэ мэйданга чы-гуын тешенергэ ярдэм итYче хэбэрлэр бирэ.— Кеч-кенэ чагыбызда терле катыннар, карчыклар безнец Yзебезнец дэ колакларыбызга шул кагыйдэлэрне меттасил тукып торганнар, хэтта ки, шуларныц бэгъзылары безнец рухыбызга да сецеп елгергэн, ышанмасак та, ейрэнгэн буенча, бэгъзан, шундый юк эшлэрдэн сакланыла»11.

Г.Рэхимнец бу ацлатмалары бYгенге кендэ дэ фэнни тикшерY-тикшеренYлэрдэ, шэригать ка-нуннарын тешенY юлында аерым эhэмияткэ ия методологик к^рсэтмэлэр булып тора алалар.

Урта гасырлардан кил^че Иэм сакланьш калган гореф-гадэтлэребез Иаман да халык тормышына, аныц яшэеше тэртибенэ кечле йогынты ясыйлар, милли Yзацныц, деньяга караш тэртиплэренец ны-гуында, мэдэниятебезнец Yсешендэ аерым эhэ-миятле урын тоталар. Шушы карашлардан башка хэтта халыкныц тормышын к^з алдына китерY кы-

6 Шундаук.

7 Шунда ук.— Б. 122.

8 Шундаук.— Б. 122.

9 Шундаук.- Б. 123-124.

10 Шундаук.

11 Газиз Г., Рэхим Г.Курсэтелгэихезмэт.— Б. 124.

ен. Г.Рэхимнец «татар шэригате» дигэн терминны куллануы hэм аныц шулай аталуын куштырна-клар эчендэ бируе ул тешенчэнец шартлы булуы-на да ишарэ итэ. Эмма шушы «татар шэригате» дигэн терминны фэнни эйлэнешкэ кайтару, аныц узенчэлеклэрен тикшеру, алга таба бу юнэлештэ фэнни эзлэну эшлэрен алып бару, рэсми шэри-гать кануннарыннан аермалыкларын яки аларга тэцгэллеклэрен ачыклау — болар барысы да терле юнэлешлэрдэге гыйльми фикерлэр усешенэ дэ китерэчэге ацлаш^глып тора. Без никадэр генэ саф меселман булсак та, шул ук вакытта, уз милли йезе-без формалашкан халык икэнлегебезне дэ танырга хаклыбыз. «Татар шэригате» татар милли йолала-ры Иэм гореф-гадэтлэре кысаларында ейрэнелеп hэм тикшерелеп, эдэби эсэрлэрдэге фикер биру узенчэлеклэрен ачканда да аларны файдаланыр-га була. Милли ацыбызны тегэлрэк ачыклау Иэм тешену ечен, милли холкыбызга да тээсир иткэн гореф-гадэт Иэм йолаларыбызны билгелэп, мэдэни традициялэр рэвешендэ кузаллау мемкинлеген дэ тудыралар.

V

Академик А.Н.Самойлович, шагыйрь Шэех Шэрэфнец узе турында эйткэн Иэм халык телендэ йергэн бер шигъри кыйтгасын, терекмэн галиме Хужа Мулла язган хаттан алып, хакыйкать буларак белдереп бастырып чыгарган, Г.Рэхим дэ аны уз хезмэтендэ кучереп биргэн12.

Ул шигъри кисэк, ягъни кыйтга, моннан гый-барэт:

Атыц сэнец — Шэех Шэрэф, Асылыц «тат» булса кэрэк, Ягыр ишэк дэуран йирдэ Бэду ат сэца нэкъ кэрэк?

(Ягъни: Исемец синец — Шэех Шэрэф, Асылыц «тат» булса кирэк, Корчацгы ишэк йергэн щирдэ Аргамак атсица ник кирэк?)

Мондагы «тат» сузенэбэйлеГ.Рэхим ас тешермэдэ -мондыйацлатмабирэ: «Тажикларнытерекмэннэр «тат» дипэйтэлэр»13. Димэк, ШэехШэрэфнецнэселе «тат» кавеменнэн, ягънитеркилэшкэнтажиклар-данбулыпчыга. Элбэттэ, XV гасыреченбухэлбер дэ гажэптугел, Алтын УрдачорындаЬэманыцтарка-луыдэверендэ, хэер, аннансоц да терлехалыклар-ныцвэкиллэре, хэттагаилэлэреЬэмкабилэлэребелэн дэ кученепкилеп яки китеп, башка яттеркемнэра-расында «эрегэннэр». Ил белэнидарэиткэн монгол аксеяклэребелэн дэ шулайбулган. Мэсэлэн, теркилэшкэнмонголларныц «жалаир» дипаталу-ларын 1602 елдаКасыймда «Жэмигыт-тэварих» та-рихихезмэтентезегэнКадыйрГалибэкязмаларына бэйле дэ белэбез. Улузенец дэ «жалаир» кавемен-нэникэнлегенэсэрендэбелдереп уза.

Эмма «тат» дип чынлыкта татарларны атаганна-рын галимнэр исэпкэ алмаганнар. Ул «татар»ны бары тик кыскартып эйтудэн генэ шулай булып киткэн. Эйтик, Табул халкын 1702 елда язылган «Нэсыйхэтнамэ» эсэрендэ авторы Ьэмдэми «таб» кавеме исемле буларак атаган. Аца карап галимнэр иске заманнарда таплар (яки таблар) дигэн халык яшэгэн икэн дип фаразларга тиеш тугеллэр, билгеле.

Тат, ягъни татар, кавеменнэн булган шагыйрь Шэрэф, кыйтгадан ацлашылганча, ул такмагын ар-гамакта йергэнендэ эйтэ торган булган икэн. Дерес, терекмэн галиме Мулла Хужа бу шигырнеаныц аты сейлэгэн дип белдерэ. Бусы инде экият икэнлеге кемгэ дэ ацлашыла. Суфиларга хас деньяны ацлату ысулыннан килэ булырга кирэк, диик.

Кыйтгада шагыйрьнец исеме «Шэех Шэрэф» дип бирелгэн, аны Г.Рэхим дэ шулай атый. Эмма «Раунакыль-ислам»ныц авторы узен «галим Гур Шэриф» дип белдерэ14. Гарэп теленнэн буларак, «Шэрэф» hэм «Шэриф» исемнэре язмада да ае-рылып торалар. «Шэриф» исеме «и» белэн языла. Монда буталу мемкин тугел. Хужа Мулла язмасында ул «и» хэрефе кулланылмыйча, ягъни «Шэрэф» дип бирелгэн, шунлыктан А.Н.Самойлович та, Г.Рэхим дэ аны «Шэрэф» буларак укыганнар. Тагын да шунысы эhэмиятле: шушы Шэех Шэрэфне алар «Раунакыль-ислам» поэмасыныц авторы буларак курсэтэлэр. Галимнэрнец бу рэвешле раслап бел-деруенэ таянсак, сузнец бер ук кеше хакында барган-лыгы да ачык ацлашыла башлый кебек. Эмма Хужа Мулла «Раунакыль-ислам» поэмасында авторы узен ничек атавына игътибар бирмэгэн, халыкта йер-гэн исеменэ курэ генэ белдерепязган дигэн нэтижэ ясарга тиешбез.

Авторьшьщ узе хакындагы хэбэре эсэрендэ бу-лу-булмавы мэсьэлэсе аерым эhэмияткэ ия бу-лу сэбэпле, «Раунакыль-ислам»ынамерэжэгать итухэерле. Анда, 104 нче куплетныц икенче стро-фасында, бу хакта ачык итеп болар курсэтелгэн: «Гыйлем иясе галиме Иэм Гур Шэриф».

Мондагы, «Гур» —«кур, кара» дигэн кебек, укучы-га эндэшу буларак, «кур» дип укылырга, кабул ите-лергэ бик мемкин. Эсэрдэгефикер мантьшгы моца этэргеч бирэ сыман. Эмма бу суз авторныц укучы-сына мерэжэгать итуе сэбэпле кулланылганнардан тугел. Чынлыкта ул аныц узисеменэ бэйле китерел-гэн. Ьэм бу ачык куренеп тора. Димэк, шигъри юл «Гыйлем иясе галим Иэм Гур Шэриф» дип укылырга тиеш. Болай иткэндэ аныц шигъри мисраглары да тэртипкэ килэ, яцгырашы да урынына утыра. Эмма тагын да житдирэк сорау барльгкка килэ: автор узен«Гур Шэриф» дип тугел, бэлки «Кур Шэриф» дип атагандыр? Иске язмаларда «Гэф» хэрефе уры-нына «Кэф» язылган, бу хэл фарсыда да шулай. Димэк, «Кур» тугел, бэлки — «Гур» булырга тиеш.

Эмма «Гур» сузе телебездэ «сукыр» мэгънэсендэ йергэн. Мэсэлэн, данлыклы «Гуруглы дастаны» (аны да галимнэрдэ «Куруглы дастаны» дип уку-язу гадэте бар) «Сукыр улы дастаны» буларак ацлатыла,

12 Шундаук.—Б. 121.

13 Шундаук.—Б. 121 (ас тешермэдэ).

14 Китабыместабигъ «Раунакыль-ислам».— Казан: Университет табигъханэсе, 1890.— Б. 5.

тэржжемэ ителэ.

Телебездэ, шулай ук, «гур иясе будды», ягъни «вафат итте» дигэндэ, ягъни «кабер»нец синонимы буларак Ta«rYP» CYзен кудданабыз тугедме? Эмма бу вариантны исэпкэ алмаска тиешбез. Суфидар никадэр куцелдэрен «фэна буду», «юк буду, Yлем» идеалы бедэн сугармасыннар, аца карап аларны «гYP», ягъни «кабер иясе» яки «каберде» дип атап йерту булдымы икэн? Эллэ АлдаЬыга ашучыдардан саналдылармы? Димэк, мондагы «Гур» CYзе Yдемне белдерми. Аныц мэгънэсе башка булырга тиеш.

ГYP Шэриф Yзен физик яктан бер генэ дэ сукыр кеше буларак искэртми. Аца нисбэтде хэбэрдэрдэ дэ уд хакта мэгъдумат юк. Димэк, ацлашылганча, куздэре сукыр тугеллэр икэн. Монда, «Гур Шэриф» дигэндэ, башка бер мэгънэ куздэ тотылуы игътибар-га алынырга тиеш, дияргэ кала. Э нинди?

XIX йез галиме тедче Л.З.Будагов сузлегендэ «кур» Иэм «гур» CYЗдэренец еч мэгънэсе бардыгы кур-сэтедэ Иэм андатыда: «сукыр», «кабер», «кыргый ишэк»15. Ул монда данлыклы «Куруглы дастаны»н да искэ ала Иэм аны «Сын слепца» дип тэржжемэ итэ16, э сасанидларныц мэшИур баЬадиры Кур-БэИрамныц исеме, асылда, «кыргый ишэк», «онагр» икэннедэ ацлатмасына мисал буларак бирэ17. Бу рэвешле бер ук «кур» Ьэм «гYP» CYЗлэре бедэн бэйле исемнэр-не шулай тешендерYлэре каршыдык тудыра Иэм мэсьэдэне тагын да катдаудандыра кебек. Эмма аларны мэгънэсез Иэм асыдсыз дип билгелэп бул-мый.

XIX йез ахыры— XX гасыр башы терек галиме Шэмсетдин Сами «Камусы-терки» сузлегендэ «кур» Иэм «гур» сузлэрен, асылда, шул ук, инде карап утел-гэн мэгънэлэрдэ ацлата Иэм, естэмэ, «наданлык», «белми калучандык», «сукырлык» та буларак ача18.

Фарсы сузлегендэ «гур» сузенэ «кабер» ацлатмасы бирелэ, «кыргый ишэк» дигэн мэгънэсенэ кидгэндэ, аца «гурхарь» сузе туры килэ икэн19. Монда «гурзад» дигэн CYЗгэ дэ тэржжемэ бар, уд «карлик, лилипут, пигмей» буларак курсэтедэ. Э менэ «Кур» CYзенэ кидгэндэ, шулай ук, «сукыр» мэгънэсе белэн бергэ, кечкенэ YлчэY берэмдегенец аталышы икэндеге дэ искэртелэ Иэм кушма CYЗлэрдэ кулланылуы «аз» Иэм «яман» кебек мэгънэлэргэ ия икэндеге ацлатыда20. Шудай итеп, CYЗлеклэр «кур» яки «гYP» CYЗлэренэ мэгълуматларны бер Yк мэгънэлэрдэ тэржжемэ итеп бирэлэр. «Куругыды дастаны»ныц «Сукыр улы», э «Kyp БэИрам»ныц «Ишэк БэИрам» булып чыгуы да, димэк, гажэпкэ каддыра алмый.

Бу мантыйта барсак, «rYP Шэриф» тэ яки «Сукыр Шэриф», яисэ «Ишэк Шэриф» булурга тиеш, гуяки. Андый фаразны куэтлэр ечен аныц ишэккэ утырып йерYен дэлид итэргэме, эдлэ инде Yзен «сукыр» буларак, ягъни «берни дэ белмэYче» мэгънэсендэ, ме-тафорик-кYчерелмэ эчтэлектэ ацларга тиешбезме? Ул вакытта «КYPуглы», «КYрБэhрам» белэн дэ шулай

килеп чыгамы? Ни генэ булмасын, эмма сасанидлар патшаларыннан булган БэИрам Бишенченец «rYP» («Kyp») «Кыргый ишэк» кушаматы бедэн аталуы, тарихи хэбэрдэрдэн беденгэнчэ, бик тэ йеремсэр адэм будуыннан килэ икэн. Эмма болай исемдэнYе халык ижатында, бигрэк тэ мэзэклэргэ-анекдотлар-га хас булган. Сэмэрканд хекемдары Тимер ханны, кимсетеп, халыкта «Аксак Тимер», «Тимерлэнг» дип атамаганнармы? Эмма аны шул кушаматы белэн Yзе алдында кем дэ эйтмэгэндер? Исемен «Аксак Тимер» дипуртэп атау — YчлэшYлэп аркасында булган тYгелме? Анысы да явызлыклары ечен мыскыдлап эйткэндэ кулланылган. Тагын да шудар мэгълум, чынында ул, мине шулай атагыз, дигэндэй, ул эле бер аягына аксап та йергэн. Димэк, Иэрьяклап чын-нан да аксакдыгы булган.

rYP Шэрифкэ килгэндэ, аца бэйле «Kyp» яки «rYP» дип эйткэндэ, тагын да башка мэгънэлэр куздэ тотылуы бик тэ мемкин. Бездэн аларны ис-кэрту Иэм ачыклау талэп ителэ. Эзлэнулэрне дэвам итэргэ, укучы бедэн табышларны уртакдашырга кала. Хакыйкать бэхэс мэйданында ачыда, дияргэ.

«Кур» сузен,фарсы сузлегенэ бэйле, кушма исем-нец компоненты буларак, «кече» дигэн мэгънэгэ ия дип карау да дерес кебек. Ул буйга карап тугел, бэлки туганнар, агай-энелэр арасында бер ук терле исемнэрне биру сэбэпле, яшькэ кечерэгенэ карата кулланылган. Шул ук чорларда яшэгэн, мэсэлэн XV гасырдагы татар ханнары арасындагы сугышларда узлэрен курсэткэн Одуг-Мехэммэт (Олы-Мехэм-мэт) Иэм Кече-Мехэммэт турындагы язмалар та-рихтан хэбэрдар кешедэргэ яхшы мэгълум. Берсе аныц Казан хандыгын нигезлэгэн шэхес, Туктамыш хан нэселеннэн, икенчесе — Себер ханлыгы ханы, шэйбанилэрдэн.

Эгэр дэ «Кур»не «Кече» буларак ацласак, «Рау-накыль-ислам»поэмасыныц авторы исеме дэ «Кур Шэриф» икэндегендэ шик калмас сыман. Ьэм уд «Кече Шэриф» дип тэ эйтедэ ала булып чыга. Димэк, табигый, шагыйрьнец исеме, узе курсэт-кэнчэ, «Кур Шэриф» рэвешендэ фэнни эйлэнеш-кэ кайтарылса — гадедрэк будадыр кебек, ченки эсэрендэ ул узен нэкъ шушыдай атый, диярбез.

Мэсьэлэнец бу рэвешле куелуы терекмэн галиме Хужа Мулланыц, аныц хэбэренэ нигездэнеп фи-керлэрен ныгыткан академик А.Н.Самойловичныц Иэм 1920 еллар дандыклы татар галиме Г.Рэхим-нец раслап язганнарындагы Шэех Шэрэфне «Ра-унакыль-ислам»ныц авторы дип белдерулэре хата, аларныц бетенлэй башка шэхес хакында суз алып барударын билгедэргэ мемкинлек бирэ тугедме? Ни ечен шулай?

Беренчедэн, исемнэр туры кидмэу мэсьэдэсе, ягъни, алар Кур Шэрэф хакында, ягъниГур Шэрэф турында суз алып баралар, э поэмада автор узен «Кур Шэриф» («Гур Шэриф») дип белдергэн, бу

15 Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий.— Т.П.— С-Пб.: Императорская АН, 1871.— С. 147—148.

16 Шундаук.—Б. 147.

17 Шундаук.—Б.148.

18 Сами Ш.Камуси-терки.— Т.П.— Дэрелсэгадэт [Истанбуд]: «Акдам» матбагасы, 1318 [1900].— С. 1193.

19 Персидско-русский словарь: в 2-х тт.— 3 изд.— Т.П.— М.: Русский язык, 1985.— С. 407.

20 Шундаук.—Б. 367.

факт «Шэриф» исеменец язылышында ачык куре-неп тора. Аннары, икенчедэн, А.Н.Самойлович та, Г.Рэхим дэ уз фикерлэренэ тулы ышаныч белэн карамаганнар. Тагын да, XVII йез башы Хива ханы Эбулгазый БаЬадурханныц «Шэжэраи Терекмэн» китабында Шэех Шэрэфнец исеме телгэ алыну-ны йэм аныц терекмэннэр ечен бетенлэй дэ башка эсэрне — «Мегыйнел-мерид»не, язганлыгын белдереп21, Шэех Шэрэфнец «Раунакыль-ислам» авторы булуына бэйле берникадэр шиклэре бар-лыгына ишарэ иткэннэр, дия алабыз. «Эбулгазый Шэйхе Шэрэфнец «Раунакыль-ислам» китабын язуы хакында бер суз дэ эйтмэгэн,— дип яза Г.Рэхим.— Лэкин Шэйхе Шэрэф исемле бер тарихи затныц булуы, аныц терекмэннэр ечен китаплар язуы —шебйэсез»22, — дип тэ белдереп куя.

Шушы килеп туган мэсьэлэне чишу ечен бары тик бер юл бар: ул да булса «Мегыйнел-мерид» китабын табарга, аныц узенчэлеклэрен ачыкларга, эчтэлеген ейрэнергэ йэм аца, «Раунакыль-ислам» поэмасы белэн чагыштырып, фэнни-текстологик анализ ясарга бурычлыбыз. Эмма, ни кызганыч, элегэ ул эсэрне кулыбызга тешерэ алганыбыз юк. Димэк, элегэ бу юл белэн Шэех Шэрэф белэн Гур Шэрифнец бер ук кешеме, эллэ юкмы икэнлеген ачык кына билгелэп булмачак. Башка ачык юллар-ны табарга кала.

«Кур»гэ килгэндэ, аныц татар халкында буген дэ кулланылучы «эулия» сузенэ тэцгэл мэгънэгэ ия «курэзэче» сузенец кыскартылуыннан барлыкка килгэн булуы да бик мемкин, дияргэ була. Болай уйларга ныклы жирлек тэ бар сыман: Гур Шэриф, китабыннан куренгэнчэ, затлы, белемле, динле-и-манлы шэхес, ахирэт кене вакыйгаларын да сейли, Аллакыньщ барлыгын да ацлата алучы.

Тагын да бер шундыйрак кузаллауга туктал-ганда, аныц туьш-ускэн яклары Кердар таулары буйларыннан булмаганмы, диярбез. «Кердари Шэриф»тэн «Кер Шэриф» димэгэннэрме? «Кер-дари»ныц кыскартылып эйтелуенэн ясалуы да бик мемкиндер сыман.

Шулай ук Кэрдар шэйэре дэ була ала тугелме? 1358 елда Алтын урданыц Сарай шэИэрендэ Мэхмуд бине Гали имам бине Гомэр шэйх эс-Сараи эл-Бол-гари эл Кэрдари «НэЪжел-фэрадис» («Жэннэтлэр ачкычы») китабын тези. Эсэрне язма истэлек сый-фатында тел ягыннан тикшергэн Ф.Ш.Нуриева, авторыныц Болгарда туган, Эму-Дэрья буенда-гы Кэрдар шэhэрендэ мэдрэсэдэ укыган, Сарай шэhэреидэ яшэп, 1360 елда вафат булганлыгын бэян итэ23. Хэер, эзлэнучэн галимэ язучы Мэхмуд бине Галинец эл-Кэрдари нисби исемен «Кэрд

Булгар» версияссендэ дэ карый йэм: «Чаллы тебэ-гендэ сакланган Иске Гэрдэле, Яца Гэрдэле авыл-ларыныц исеме шуны раслаучы бер дэлил булып тора»24, — дигэн нэтижэ дэ чыгара. Эмма боларда суз «Кэр» яки «Кур» хакында тугел, бэлки «Кэрд» белэн бэйле бара. Димэк, Шэрифи берничек тэ Кердари яки Кэрдали (Гэрдари) була алмый.

Тагын бер версияне карап китэргэ кирэк. XV гасырда яшэгэн шагыйрьлэрдэн Исмэгыйль узен «Эмми Кэмал» дип атый25, шигырьлэрен шул тэхэл-лусе белэн ижат итэ дип, мэктэп дэреслеклэреннэн ук белэбез. «Эмми Кэмал» аталышы — «укый яза белиэуче»26, дересрэге —«тэмам сацгырау» дигэн мэгънэгэ ия. Суфиларда узлэрен шушы рэвеш-тэрэк тубэнсету гадэте эдэплелек, хэтта таби-гый саналган, дилэр27. Шушы гадэт буенча «Кур Шэриф» исеме дэ ясалмаганмы? Болай уйларга да тулы жирлек бар кебек. «Изге сукыр» мэгънэсендэ булганы ечен автор бу кушаматны узенэ тэхэллус итеп сайлый алган, дисэк? «Эмми Кэмал» белэн бэйле елгесе дэ бар, житмэсэ.Бусы да ышандыра кебек, эмма шагыйранэ булуы сэерсендерэ. Татар эдэбияты тарихы фэнендэ хыялый версиялэр болай да шактый, анысы.

Эгэр дэ «Кур Шэриф» («Гур Шэриф») аныц тэхэллусе генэ икэн, ул вакытта уз исеме ничек булган? Мондый сорау да туарга тиеш.

1887 елда Бомбей шэhэрендэ ДэYлэтшаh Сэмэркандиныц 186 сэхифэдэн гыйбарэт «Тэз-кирэтуш-шугара» («Шигырьлэр антологиясе») денья курэ. Анда «Раунакыль-ислам» хакында да эйтелэ, эсэрнец авторы буларак Вафаи кур-сэтелэ. 1967 нче елда 110 сэхифэдэн гыйбарэт, кече форматка туплап, С.Дурдыев «IX-XVII асыр туркмен эдебиятыныц шахырлары» («IX-XVШ гасыр теркмэн эдебияты шагыйрьлэре») белеш-мэсен Ашхабад шэИэрендэ бастырып чыгара, анда, ДэYлэтшаh Сэмэркандиныц китабына таянып, «XV асырда яшан Вепайыныц «Ровнак-эль-ыс-ламы» кепе туркмен мекдеплеринде окув китабы хекумде, тэ Бейик Октябрь социалистик револю-циясына чекли йергунли окадылар»28 («XV гасырда яшэгэн Вафаиныц «Раунакыль-ислам» эсэрен терекмэн мэктэплэрендэ, уку китабы хекемендэ, Беек Октябрь социалистик революциясенэ кадэр езми укыдылар») дип ацлатылган. Шул рэвешле, эдэбият тарихларында йэм белешмэлеклэрдэ «Раунакыль-ислам» эсэренец авторы буларак Вафаи / Вапаи курсэтелэ башлый.

Терекмэн эдэбияты тарихын барлаган куптом-лыкта Вафаига багышланган аерым мэкалэ дэ бар29. Анда «Вафаи» аталуыа бэйле, аныц псевдоним бу-

21 Газиз Г., Рэхим Г.Курсэтелгэнхезмэт.— Б. 122.

22 Шундаук.

23 Нуриева Ф.Ш. «Нахдж ал-Фарадис» Махмуда ал-Булгари. Казань: Фэн, 1999. — С.28-30.

24 Нуриева Ф. Мэхмэд эл-Болгари hэм аныц «Нэкжел-фэрадис» эсэре // Татар эдэбияты тарихы: сигез домда / [тез. Р.Ф. Рахмани]. Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. — Б.332.

25 Гали М., Фэтхетдинов Ф. Эмми Камал // Татар эдэбияты тарихы: сигез томда / [тез. Р.Ф. Рахмани]. Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. — Б.34.

26 Шунда ук.

27 Шунда ук.

28 IX-XVII асыр теркмен эдебиятыныц шахырлары. Справочник /Чапа тайярлан С.Дурдыев.Ашгабад: «Ылым» нешрияты, 1967. — Б.64.

29 Туркмен эдебиятыныц тарихы. I том. Орта асырлар довруниц эдеби мирасы. Ашгабат: «Ылым» нешрияты, 1975. — Б.329-330.

ларак кулланылуы, эсэр авторыныц кем икэнлеге элегэ ачыкланмавы белдерелэ, шагыйрьнец Каспий дицгезе буендагы (Каспий дицгезеиец Кенчы-гышында, Терекмэнстанда Балкан елкэсе) Красно-водск, хэзерге Терекмэнбаши, ягыннан икэнлеге эйтелэ, Хива мэдрэсэлэрендэ укыганлыгы искэр-телэ30. Алга таба ацлатмаларда «Раунак^1лъ-ислам» эсэренец терекмэн мэктэплэрендэ укытылуы, авторы Шэех Шэрип булмавы хакында да языла, Шэех Шэрипнеке исэ «Мегыйнел-мерид» китабы икэне белдерелэ31. Вафаи «Ра^а^шь-исламты язганы ечен кырык дея алган икэн32. Бу очракта «кырык дея» — арттыру тYгел, бэлки бэянец зур-лыгын белдерYче шартлы сан гына, билгеле. Аны нэкъ шушы санда дип тэ, димэк, кабул итэргэ яра-мый. Шулай итеп, «Раунакыль-ислам» дип аталган дидактик поэма Вафаигэ беркетелэ, авторы була-рак ГYP Шэриф бетенлэй телгэ алынмый. Эмма эсэрнец Yзенэ игътибар итсэк, анда «Вафаи» CYзе бетенлэй очрамый, бэлки бер тапкыр, поэманыц ахырывдарак, автор Yзенэ «Вафалы», ягъни «Ыша-нычлы» дип атап, YЗ-Yзенэ мерэжэгать итэ:

1065. И Вафалы33, белгэнецне кYЗламэ,

«Белмэзецезне билYрем»,— тип CYЗламэ.

1066. Белмешенчэ CYЗладе Иэрбер иран34 —

Коллык эйлап Хак юлында жан виран.

1067. Белмэде гыйльмец тэмамын Ъич кеше,

Аньщ ич^ баша илтмаз Иэр эше.

Монда автор Вафалы исемле булуын тегэл Иэм ачык белдерэ. Бу факт зур эИэмияткэ ия. Белмэ-гэнне белщм дип сейлэмэскэ, ирлэрнец чынында белгэне кадэр генэ сейлэвен, аца уйдырмаларны естэмэвен, бетен нэрсэне дэ белеп бетерY мемкин тYгеллегеи искэртеп, Yзеиэ туры CYЗле булып калы-рга кицэш итэ.

Вафалы исемле булуын авторныц, ГYP Шэриф дигэне кебек, бер генэ тапкыр куллануы фактына-да игътибар биреп, хэтта бу фактны аерым басым ясап кYPCЭтъ хэерле. Димэк, беренчедэн, авториыц исеме Вафаи тYгел, Вафалы, икенчедэн, автор аны «Ра^а^шь-ислам» поэмасында «ГYP Шэриф»тэн башка гына куллана, бергэ бер дэ тезеп язып бел-дерми.

Поэманьщ 104 нче бэетендэ Yзен «КYP Шэриф» («ГYP Шэриф») дип, шулай ук бер генэ тапкыр белдереп, ахырда, 1065 нче бэетендэ «Вафалы»-га кYЧYе мэсьэлэсе фэндэ бетенлэй игътибарсыз калдырылуы сэер. Моны автор «Рауиакыль-ис-лам»да язылган хэбэрлэрнец ышанычлы, хакый-кый икэнлегенэ ишарэлэY максатында «Вафалы», ягъни «Ышанычлы», кеше итепYзен атарга кирэк тапкан, дияргэ дэ була. Фэнни тикшеренYлэрнец

нигезенэ мовдый фикерне алу уцышлы да кебек. Эмма бу исемлэще авторныц нисби, ягъни ка-билэсе-нэселе, туган яки яшэгэн жире белэн бэйле исеме тYгел, бэлки CYЗлэренэ биргэн бэясе, эпитет кушамат икэнлеге ацлашыльш, сизелеп тора сы-ман. Шуца да эсэрнец авторын, Yзен ничек бел-дерYлэренэ карап, «^р Шэриф Вафалы» дисэк, хата т^ел, дерес булачак.

«Вафалы» исемен ни ечен алганлыгы ацлашыл-ды, дип санасак, ни ечен «ГYP Шэриф» яки «Кр Шэриф» соц ул? Баштарак бу мэсьэлэгэ махсус тукталып, аны ачыкларга тиешбез.

«Шэриф» дигэненнэн мэсьэлэне чишэ башла-сак, бу исемдэге затлар Алтын Урдада да булган. Мэсэлэн, Р.Фэхретдинов Yзенец «Асар» хезмэ-тендэ, Ибне-Батутага багышланган мэкалэсен-дэ, Yзбэк ханныц хатыны Тыйтыглы-ханешнец сэяхэтчелэргэ олы хермэтлэр кYрсэтYен, шулай ук Гайсэ тYPЭиец дэ аларга аш мэжлесе уздыруын Иэм анда чакырылган кунаклар арасында, казыйлар, галимнэр, шэкертлэр белэн бергэ, Сэед Шэриф исемле олы хермэткэ ия затныц да булуын яза35. Казан ханлыгында да Кол Шэриф исемле сэед булганлыгы тарихлардан яхшы мэгъл^м. Димэк, «Шэриф» исеменец электэн татарда куланылышта йерYе Ъич кенэ дэ шик тудыра алмый.

Шулай да, фэндэ яхшы билгеле, «Шэриф» ул — нэселгэ бэйле исем дэ. Л.З.Будагов «Сравнителный словарь турецко-татарских наречий» китабында Мехэммэд пэйгамбэрнец нэселеннэн булган ке-шелэрнец «Шэриф» аталуын искэртэ, «Изге» мэ-гънэсенэ ия, диелэ36. Э Мэккэ шэИэре хекемдары икэн — «эшраф», ягъни «затлы», дип атала37. Изге шэИэргэ жаваплы булганы ечен бу шулай. Мондый фактларны белергэ, аларга аерым, кабат-кабат игътибар итэргэ тиешбез.

^р Шэрифнец татарлашкан тажиклар нэселеннэн булуын Г.Рэхим язганлыгын (ул аны «Шэрэф» дип к^рсэтэ, дидек) инде телгэ алдык. Моны бэхэскэ кабат куймасак, ул белдергэннэргэ нигезлэнгэндэ, ГYP Шэрифне, гарэплэрдэн т^ел, Мехэммэд пэйгамбэр иэселеииэи була алмый дип, аерым нэтижэгэ килергэ мемкинлек туа. Бу исэ «Шэриф» исеме авторныц Yзенке буларак бэялэнэ ала икэнен расларга булыша тYгелме? Элегэ шушы фикерне алга чыгарып, аца таянып фикер йертергэ туры килэ. Эмма бу — бэхэсле мэсьэлэ.

Шулай ук, «^р» яки «^р^э килгэндэ, «ГYP», дигэндэ «Сукыр» кушаматы кYЗдэ тотылуы да бэхэсле. Аны башта болай чишеп карыйк: автор Yзен, мэсэлэн, шагыйрь Исмэгыйль «Эмми Камал» дигэн лэкабне Yзенэ алган кебек, «ГYP Шэриф» дип, ягъни «Изге Сукыр» дипбелдерергэ кирэк тапкан тYгелме? Мантыйклы фикер кебек тоела. Аны автор ихтыяры буларак бэяли алабыз. Димэк, «Раунак^тль-ислам» исеме белэн аталган, 1464 нче

33 Вафалы — тугры, ышанычлы, таянырлык.

34 Иран — чынир.

35 Фэхретдин Р. Асар. — I том / Тезучелэре — татарча текст: Р.Мэрданов, Р.Мицнуллин, русча текст: С.Рэхимов. Казан: Рухият, 2006. — Б.31.

36 Будагов Л.З. Курсэтелгэн хезмэт. I том. — Б. 667.

37 Шунда ук.

елда тэмамланган дидактик поэманьщ авторы та-тарлашкан тажиклардан, ягъни тат кавеменнэн, rYP Шэриф Вафалы («Вафалы» аталуы шулай ук авторныц Y3 ихтыяры, «Вафаи» тугел) дип белде-рергэ тулы жирлек бар сыман hэм бу — бэхэссез, дигэн нэтижэ дэ чыгара алабыз. Мондый фикер поэманыц текстыннан hэм эсэргэ бэйле галимнэр белдергэн хэбэрлэргэ таянып эш йерткэндэ шулай ясала ала. Эмма ышаныч тудырмый. Ясалмалыгы сизелеп тора.

Тагын да сорауны кабатлап, ни ечен «^р Шэриф» соц, дигэндэ, аца бэйле мэсьэлэнец дерес, тугры чишелешен табу, анымонда ^рсэ-теп бирY урынлы булыр. Бу юлы да кабатланып, шул чор шагыйре Исмэгыйльнец Yзенэ «Эмми Камал» лэкабе алуы, шул имза белэн эсэрлэрен язуы фактына эйлэнеп кайтырга кала. Ул —хуру-филардан, ягъни хэрефче, хэрефтэ, ягъни Мехэм-мэд пэйгамбэрдэн язылып алынган Коръэндэ АллаЬыныц хикмэтле чагылышын танучы суфи-лардан булган. Хэрефчелэрнец ацлатканнарынча, эчке йэм тышкы денья рухи йэм жисмани хэл-дэ авазлардан тезелэлэр, аларныц терле-терле берегYеннэн-берлегеннэн барлыкка килгэннэр, шунлыктан аваз-хэрефлэрне белY — хакыйкатьне танып белугэ юл ача икэн. Шагыйрь Исмэгыйль шушы мантыйкта узенэ нисби исем ала, аныц узен «Эмми Камал», ягъни «Абсолют Сацгырау»дип атавы хуруфийэ юлында танып белYДЭ иц югары баскычка ирешуе буларак куз алдына китеруеннэн килэ. Монда шагыйрь узенэ имзаны «хэреф — аваз

— ишету — ишетмэу» мантыйгында тезегэн, дилэр. «^р Шэриф» имзасы да шул тэртиптэ мэйданга чыккан сыман. Аныц «Раунакыль-ислам»ы, «Ислам нурланышы» буларак, аталышы белэн ук «нур фэлсэфэсе»нэ нисбэте барлыгын ^рсэтэ, дип ацлап, «ислам нуры — белемнэрдэн нурлану алу

— куру — сукыр булу» мантыйгы, исемен узгэртеи, лэкабен «Изге Сукыр», ягъни «ГYP Шэриф» дип атауга этэргэн, дияргэ мемкинлек бар, сыман. Димэк, «^р Шэриф» исеме аныц тэхэллYсе итеп ацлатыла ала.

Без дэ шушы мантыйкка таяна алабыз. Эмма бу — фаразый фикер дэ чынлакта тарихтан килгэн хакыйкый хэбэр тугел.

Эгэр дэ шушы, алдагы нэтижэне дерес дип тапсак, «Вафалы» имзасына бэйле мэсьэлэ дэте-гэлрэк ачыклана тешэ. «Нурланыш», ягъни «нур фэлсэфэсе» нэкъшбэндия тарикатенэ турыдан-ту-ры нисбэтле. Сеннилэрдэ «нур фэлсэфэсе» «ра-унак» булса, шигалар мэзйэбендэ ул «гыйрфан» атала. «Вафа», ягъни «ышаныч», «ышанычлы булу», кагыйдэ буларак, нэкъшбэндия тарикатендэге меритнец тоткан дэрэжэсе курсэткече дэ тугелме? «Вафалы», димэк, «шэехнец ышанычлысы», аныц юлын дэвам итуче алмашы да, дия алырбыз. Бо-лар барысы бергэ шагыйрьнец чыннан да кем hэм нинди кеше икэнлеген ачык курсэтэлэр сыман, эмма шагыйранэ-уйланма, тумышында бирелгэн исеменэ нисбэтле тугеллэр. Хикмэте менэ шунда. Димэк, болар берсе дэ авторныц тарихи шэхес буларак кем икэнлеген ачмыйлар.

«Раунакыль-ислам»ны бугенге кендэ ейрэнунец эИэмиятле якларыннан берсе, элбэттэ, аныц «татар шэригате» мэсьэлэсенэ туры килгэн елешлэренэ бэйле.

Шэригать гыйлеме ейрэтмэлэре китаплары Ал-лайыныц хаклыгын танытучы иман тэгълиматы белэн ачыла. Адэм баласына бирелэ торган тэр-биянецасылларыннанберсе шунда — аны чынбар-лыкны танырга, хакыйкатьне ялганнан аера белергэ яшьтэн ейрэтергэ кирэк. Иман, эмма, — танып бе-ленэ торган нэрсэ тугел. АллаЪыга ышануын кеше суз белэн белдерергэ, моца шаЪитлык итэргэ тиеш. Шулай эшлэгэнендэ аныц куцеле дэ дерес санала. Бу мэсьэлэдэ татар меселман галимнэре йичбер икелэнуне, башкача анлатун^1 танымаганнар.

«Раунакыль-ислам» эсэре «шекер» CYзе белэн башланып китэ, «рэван» белэн тэмамлана. Моны автор махсус шулай булсынга уйлап чыгармаган. Эмма бу очраклылык, ягъни «шекер» итY белэн башланып, «рэван», ягъни «киту, бару» белэн эсэр-нец тэмамлануы факты узе генэ дэ текстка серлелек ести. Автор моны махсус шулай эшлэсэ, укучы курсен hэм тойсын ечен аерым эдэби чаралар кул-ланыр, яки ниндидер ассызыклау яисэ искэртеп алу кебек мэгънэле эдэби ишарэлэр бирер иде.

«Раунакыль-ислам» эсэре матур эдэбиятныц дидактик теренэ карый. Ул ислам дине хакый-катьлэрен ачык бэян итэ, белдерэ, ейрэтэ. Эсэрдэ шигъри-метафизик хикэяле сурэтлэулэр бетенлэй диярлек очрамыйлар. Шигърилек, очраклы рэвеш-тэ генэ туган тезмэ юллар да, риторика да Иэм риф-малау да «Раунакыль-ислам»да югары дэрэжэдэ ук тугел. Э менэ эсэрнец фэлсэфилеге hэм дини тэгълиматны, гореф-гадэтлэрне белдерудэ мэгъ-нэлэрнетирэн ацлап бэян туе белэн эчтэлекне эдэби яктан затлы иткэн, шушы ягы белэн бугенге кендэ дэ тарихи яктан гаять эhэмиятле. Татарлар менэ шундый фэлсэфи тирэнлеккэ ия китаплар-ны укырга яратканнар, С.АллаЬиярныц «Себа-тел-гажизин»е, М.Чэлэбинец «Мехэммэдия»се, мэсэлэн, менэ шундыйлардан hэм китап буларак бик еш бастырып таратылганнар, халкыбыз ара-сында киц таралу алганнар.

Автор Бердэнбер Бар Кылучыга шекер итYен белдереп гакаикъ гыйлеменнэн мэгънэле фэлсэфи хэбэрлэр бирэ. Теп CYзе АллаЪыны эувэлдэн ук hэммэлэрнец булуына, бар кылынуына Yзе Yк сэбэпче икэнлеген белдерудэн гыйбарэт. Кадир, ягъни Кодрэт иясе, булуы хакындагы хэбэре иман-ныц асылын ацлатуга кYЧYгэ юл ача. Иман ечен акыл белэн раслау талэп ителмэсэ дэ, гакыйдэ фэлсэфэсе мэсьэлэне, аныцча, ацлатуны, ацга те-шендеруне талэп итэ икэн. Акыл hэм ац белэн Ал-лайыны таныргаейрэну — АллаЬыныц сыйфатла-рын барлау hэм ачыклау ул. АллаЬыныц барлыгын тешену Аныц теп асыл Yзенчэлеклэрен белY белэн ирешелэ икэнлеген искэртуе дэ кызыклы. Монысы ечен ул «Иман бэяны» булеген багышлый. Эмма авторлык мэсьэлэсен чишкэндэ, галимне эсэрнец башлам елешендэге фикер биру узенчэлеклэре кы-зыксындырырга тиеш. Ченки ул елештэ мэгънэлэр

шэхси тэгълимат, карашлар системасы тесен алып бэян ител^лэре белэн аерылып торалар, шундый талэпкэ жавап бирY кысаларында язылалар.

Авторныц бу юлда АллаЪыныц беренче сый-фаты итеп бар кылу Yзенчэлеген hэм бу яктан тицнэре юклыгын белдерYгэ бэйле фикер бирYДЭн CYЗлэрне дэвам итYе сенни мэзhэбенец эшга-рийэ ейрэтмэлэре юлында булуы хакында сейли. Алар АллаЬыныц берлегене hэм барлыгыны дин белдерэ дип ацлатулары белэн кэлямчелэрнец, ягъни АллаЬы Тэгалэнец берлеге hэм барлыгы Yзенчэлеклэре хакында фэлсэфэ коручыларныц, таныш бел^ юлындагы мэктэплэреннэн аерылып торалар38. Эшгарийэ юлындагылар дингэ дэлил кирэкми дигэн караш нигезендэ фикер йертэлэр. Шушы ук мэктэпнец матуридийэ юиэлеше АллаЬы Тэгалэнец барлыгы акылга беленер дип ацлата39. Бу исэ «дингэ дэлил кирэк» дигэн фикерне куэтлэY-гэ китерэ, кешедэн деньяны таныш бел^е талэп итэ, табигатьне Ьэм кешене, кешелек жэмгыятен таиып-белY аша АллаЬы Тэгалэнец барлыгына ина-нуга ирешY фэлсэфэсен YCтерYгэ мемкинлек ача. СYЗ адэм баласыныц хакышкатане танып белэ алуы хакында гына бара ала, анысы. Эмма эшгарийэдэ танып белYДЭ дини формулаларга бэхэссез буй-сыну, матуридийэдэ бэхэскэ урын бирY кагыйдэ ителэ. Югыйсэ, эшгарийэ тойгы-хислэр Yсешенэ китерэ кебек, АллаЬыныц сыйфатларын,матури-дийэ фэлсэфэсендэгечэ, акыл белэн, ацлы рэвештэ ачыклап таиыйбызмы, эллэ ничек бар шулай икэн-леген кщелебез белэн, эшгарийэ фэлсэфэсенчэ, Yзенчэлекле тоябызмы? ГYP Шэриф Вафалы,шушы поэмасыннан ацлашылгаича, АллаЬыныц сыйфат-ларын, ягъни теп аермалы Yзенчэлек-атрибутларын танытучы кэлям фэлсэфэсе мэктэбенец эшгарийэ гакыйдэсе ягында тора. Моны дерес ачыклау ша-гыйрьнец кайсы тебэктэн булуын тегэл билгелэY ечен хезмэт итэ, туры дэлил итеп алына ала.

АллаЬыныц теп асыл Yзенчэлеклэрен автор кешене АллаЬы Тэгалэ тарафыннан бар кылуында Ьэм аца жан, Yлем, ризык бирYеидэ кYPYен белдерэ. Ул моныц белэн, алга таба, АллаЬыныц Yзенец дэ терек булуын тешещ мемкинлеген искэртэ. Хэй — терек булу — АллаЬыныц теп атрибутларыннан берсе. Эмма Ьэрбер терекнец барлыгы Yлем белэн тэмамлана, э АллаЬы— Yлемсез. Э бу ни ечен шулай, моны ацлатып буламы? Жанныц Yлемсез икэн-леген тану, кешенец дэ жаны Yлемсезлегеи дэлилли тYгелме?

КYP Шэриф андый эзлэнYле мантыйкта фикри бэяннар бирми, ацлатуда дини раслау юлыннан бара,алариы шигъри сурэткэ Ьэм аллегорик к^зал-лауга эверелдерми. Бу Yзенчэлеге аныц бэетлэрен шигъри-риторик яктан шактый коры итэ. Гакыйдэ фэлсэфэсендэ шагыйрь эшгарийэ мэктэбе вэкиле, ацрадаи, билгеле, аз гына да читкэ этэрелми Ьэм моца юл да эзлэми.

Эсэрендэ алга таба ГYP Шэриф Вафалы ке-

шелэрнец ике терле булуларын Ьэм яратылышла-рыннан ук шундый икэнлеклэрен сейлэYгэ кYчэ. Бу ягы белэн ул IX гасырда барлыкка килгэн Ьэм Ьэртерле читлэштереп, аллегорик рэвештэ ацла-туларны инкарь иткэн сеннилэрнец нэкъ менэ матуридийэ Ьэм хэтта мегътазилийэкэлям мэктэ-плэре ацлаткан фэлсэфэлэргэ хас ейрэтмэлэрнец тээсирен кичергэн эшгарийэдэ булуын да KYPCЭTЭ. Бу фактлар аныц кемлеген к^заллауны Ьэм кайсы тебэктэн икэнлеген тагын да конкретрак ачыкларга ярдэм итэ.

Аннары, боларга таянып, ГYP Шэрифнец YЗ чо-рына хас гакаид-кэлям фэлсэфэлэре белэн тирэн-тен таныш эдиплэрнец берсе икэнен дэ билгелэргэ тиешбез. Э аныц мондый булуы ечен яхшы hэм кечле гыйлемнэр бирYче мегаллим-медэррислэр-нец мэктэплэрен узуы кирэк, ачык белемнэргэ ирешYе сорала. Димэк, ул YЗ чорында олы hэм тепле белемнэр бирэ алырлык мэдрэсэдэ яки мэдрэсэлэрдэ укыган. Шэех Шэрэфнец Хива мэдрэсэлэрендэ белем алуы хакында терекмэн галимнэренец белдерYе, турыдан-туры булмасын, бу бэябез белэн барыбер дэ раслана дия алабыз. Бу исэ шэех Шэрэф белэн ^р Шэрифнец икесе бер кеше булырга мемкинлеген дэ фараз итэргэ юл калдыра.

Адэмне АллаЬы юктан бар кылган Ьэм аца «жан биреп, денья Yзрэ йерткэн» дигэиеииэи соц, автор Ьэр кешегэ тигэн YЗ елеше булу хакында хэбэр биреп уза. «Элеш» урынына ул «бэхше» CYзен куллана, аннары «бэхше эйлэгэн рузы эжэл», ягъни «елеш иткэн эжэл кенен» биргэн дип яза, анда да hэр-кемне ризыклы, ягъни насыйбы белэн икэнлекне дэ искэртэ. Бу тыщ Ждр йезендэ Ьэр адэм бала-сыныц YЗ язмышы, тууы, яшэве, Yлуе сэбэплэре барлыгы хакында хэбэр бирYе, эмма бэхэс итмэве нэтижэлэре. Алар белдерY рухында, дидактик фор-мада языиганнар, Ьаман да шул эшгарийэнец кэлям фэлсэфэсеннэн икэнлеген раслыйлар.

Насыйпны без елеш-бэхше буларак кабул итэргэ тиешбез. Димэк, елеш ул, дини ^заллауда, — тууыцнан, яшэвецнэн, Yлемецнэн гыйбарэт Ьэм болар бэидэлэриец Ьэркайсына АллаЬыдан бирел-гэннэр. Ацлашылганча, язмыш — шуныц нэтижэсе.

Иман шарты фэлсэфэсе ацлатканча, язмышта ихтыяр ягы да бар. Кешегэ насыйп ихтыярны да, эшгарийэ фэлсэфэсе нигезендэ карасак, шулай ук елеш-бэхше итеп к^залларга тиешбез. ^р Шэриф нэкъ шул хакта CYЗ алып бара да. Шушы нигездэ фикерен житкереп, автор бу бирелгэн елеш белэн канэгать ту кирэклеген яза. Шуца да кемнэргэ пэйгамбэрлек тажын елеше иткэнен, э жан дэртенэ даруын ирештерYен искэртэ. Монда «ирештер-гэн» урынына ул «ир^зэн»40 CYзен куллана. «Ир-^зэнте нинди мэгънэ белдерYен контекста гына ацларга була. Терки Ьэм татар CYЗлеклэрендэ без ул CYЗгэ бэйле ацлатма мэкалэлэрен таба алма-дык. Хэер, андый, автор теленэ генэ хас CYЗлэр,

38 Islam апяЫорейй / ЬтаП 02еап. МАЦуй, 1991. 8.176.

39 Шунда ук.

40 Поэманыц 5 нче бэете 2 нче юлында.

«Раунакыль-ислам»да алга таба да очрыйлар. Яц-гырашта аларныц терки-угыз фонетик кануннарда икэнлеге сиземлэнэ. Кыпчакта булса, «киергэн» яки «кидергэн», дияр иделэр.

Меселман халыклары hэм дини мэсьэлэлэрне тикшеруче галимнэре арасында Мигъраж вакый-галарын житдигэ санамаучылары, хэтта булганын исэпкэ алмаучылары да бар. Гур Шэриф Мигъ-ражныц булганына ышанучылардан. Мигъражны поэмасыньщ алтынчы бэетендэ ул Мехэммэд пэй-гамбэрнец насыйп елеше итеп карый. Алга таба «кемнэргэ изге хилгат кидерер», «кемнэрне тугры юлдан аздырыр», ди, бу мэсьэлэгэ ачыклык кертеп. Моны, ягъни «туры юлдан аздырыр» дигэнен, авторныц Аллайы Тэгалэнец ниндилеген ацлаганда, Шайтан кебек ук, кешелэрне саташтыручы буларак танырга тиешбез дип белдеруе рэвешендэ ацларга кирэкми. Суз бетенлэй башка нэрсэ хакында бара. Эшгарийэ кэлям мэктэбе АллаИы Тэгалэгэ телэгэне язмыш-курэчэкне бируе ечен Ъичбер сэбэп кирэк тугеллеген таный, сэбэп-нэтижэ бэйлэнешен ин-карь итэ. Ул ничек Иэм нэрсэне телэсэ — шулай була, дип саный. Берэулэргэ АллаЪы Тэгалэ узе телэгэнчэ йэм Ъичбер сэбэпсез авырлыклар сала, икенчелэр-гэ, алар лаеклымы-юкмы, ацарга да карамыйча, жицеллеклэр, естенлеклэр бирэ. Бу карашта тору татарда хэзерге кендэ дэ кагыйдэ. Эмма бэхэслэ-шергэ жыенган кешелэрдэ мондый сорау да тумый калмый: ул рэвешле гамэллэре белэн АллаЪы Тэгалэ гадел эшлиме соц? Эгэр дэ, гадел, дисэк, димэк, хекем буларак, бер-бер сэбэп аркасында берэулэргэ естенлеклэр, икенчелэргэ кимлеклэр биргэнлеген тешенергэ мэжбурбез. Э болай уйлау — матуридийэ кэлямчелэренэ хас. Ждтмэсэ, АллаЬыныц гаделлеге мэсьэлэлэрендэ, эшгарийэлэрчэ фикер йертсэк, АллаЬыныц гаделлегенэ карата шик туарга тиеш була. Эмма теп узенчэлеклэреннэн берсе — гадел-лектэн гыйбарэт АллаЪы Тэгалэ Ьичбер гамэлне гаделсезлек белэн башкара алмый, ул гомумэн дэ гаделсез була алмый. Эмма ни ечен Гур Шэриф 6 нчы hэм 7 нче бэетлэренец икенче юлларында: «Кемнэргэ тубэннэн дэ тубэнрэк урын тэмам... Кемнэрне туры юлыннан аздырыр»,— дип белдерэ соц?Ьэм алга таба да, 8 нче бэеттэ: «Кемнэрэ гадле улурсэ та эбэд [гадел хекем булса мэцге], / Калур ул йите тэмугтэ та эбэд [мэцгегэ]»,— ди. Димэк, аныц фикеренчэ, Аллайы Тэгалэ берэулэрне гадел хеке-ме белэн жэннэтле итэ, э кемнэр исэ жиде тэмугта калдырыла — болар да Аныц уз иркендэ.

Ул юлларны укыганда укучыда сораулар туарга тиеш: денья йезендэ изге гамэллэр кылуы гына аз, Аллайыдан рэхим-шэфкать емет итэргэ тиеш

булуын да онытмаска тиеш. Моныц ечен намаз укый, ураза тота, зэкят тапшыра, хаж кыла. Барысы да яхшы.лыгы еметендэ башкарылалар.

Эшгарийэ кэлям мэктэбенец менэ шушы ейрэт-мэлэребуыннан-буынга татар зиЬенендэ ныгытыл-ган дини карашлар системасыньщ нигезен тэшкил итэ. Поэманыц 9 нчы бэетендэ автор: «Кемларе салган залалат юлына [яманлык юлына], / Гарка кылып [батырып] денья кыйлу-каленэ [аЪ-зары-на]»,—дип, бу теманы тагын да тирэнэйтеп кузалла-та. Шулай итеп, кешелэрнец яманлыкка тешулэре дэ, яхшылыкта рэхэт чигулэре дэ АллаЪы Тэгалэ-нец биргэн насыйбыннан, ацсызларны туры юлга кундеруче дэ, ягъни тэуфыйк бируче дэ икэн Ул. Эмма куцеллэрне боздыручы була алмый. Ченки Аллайы Тэгалэнец барча гамэллэре дэ гадел.

Хакыйкатьлэрне ацлауда эшгарийэ кэляме ейрэтмэлэре нигезендэ фикер йертеп тэ, Гур Шэриф Вафалы шушы 9 нчы бэетендэге фикере белэн мэсьэлэгэ башка терле караш бирэ кебек ацлашылырга, АллаЪы Тэгалэне шушылай уз-узенэ каршылыклы итеп танырга юл бирэ сыман тоелырга мемкин. Укучыга бу фикерлэмэ авторныц диндэ яца бер кэлям мэктэбенэ юл чабуы да кебек уйлана ала. Эмма Гур Шэриф Вафалыныц кэлям фэлсэсенэ хас ул мэгънэдэге сузлэр кэлямчелэр телендээлектэн булган, беркайчан да кире кагылмаганнар йэм галимнэр тарафыннан тэнкыйть ителмэгэннэр.

Шагыйрьнец шушы эчтэлектэге фикерлэмэне бируенец сэбэбе чынлыкта эшгарийэдэ кабул ител-гэнчэ, Аллайыныц гамэллэре ечен Ъичбер сэбэп кирэк тугел дигэн нигезлэмэгэ таянуыннан килэ. Эгэр дэ матуридийэдэге кебек ацлашылса, башкача булыр иде Иэм авыр язмышлы кешелэр моныц сэбэ-бен эзлэр иделэр. Матуридийэ дини-фэлсэфи кэлям мэктэбе ейрэтмэлэре АллаЬыныц гамэллэреечен бер-бер сэбэплэр барлыкны белдереп кенэ калмый, аларны барлауга да этэрэ. Э мондый караш татар халкында Иаман-Иаман уянып тора, ченки табигате-бездэ Ьэр куренешнец-гамэлнец сэбэбен эзлэу, табарга омтылыш бар. Бу хэл сенни мэзЬэбебезгэ зыян китерми, ченки матуридийэ дэ, эшгарийэ кебек ук, шигалар мэзйэбенэ бэйле тугел. Эшгарийэ кэлям мэктэбе АллаЪы Тэгалэнец хекеме сэбэпкэ бэйле тугеллеген белдерсэ, матуридийэдэ Аныц сэбэпсез йични кылмавын тешендерэ. Шул ук вакытта Ал-лайы Тэгалэнец биргэне сэбэплэрен Ъичкем акыл белэн ацлап бетерэ алмый икэнлеген дэ искэртэ.

Матуридийэнец авторы Эбу Мансур бине Мехэммэт Матуриди41 — терки нэселдэн булган. Гур Шэрифнец исэ шул ук сенни мэзйэбенэ ка-раган, узара охшаш, эмма берникадэр читлэтелгэн

41 «Имамул^ади», ягъни «Юл курсэтуче имам», «Имамул-меттэкэлямин», ягъни «Кэлям гыйлеме галимтарентан», «Месэххэхун гакаидул-меэминин», ягъни «Меселманнар ныклыгын тезэтуче», «Рэисун эклес-сеннэт», ягъни «Сеннилэр житэкчесе», «Рафигун эгълам эс-сеннэту-жэмэгать», ягъни «Сеннэт hэм жэмэгать байрагын югары тотучы», «Калигун эдалилул-фетнэ вэл-бидгать», ягъни «Фетнэ hэм бидгать дэлиллэрен корытучы» буларак аталып йертелгэн, ислам дине галимиэреииэи берсе. Сэмэркандныц Матуриди бистэсендэ 870 нче елда туган, Сэмэкркандта укыган. Соныииаи узе дэ монда укыткан, гыйлеме hэм китаплары аца имам буларак танылу китергэннэр. Мегътазилийэлэр кебек ук, ул ихтыяр иреген яклый, ихтыярны ике юлныц берсен сайлау буларак ацлата. Иманлы булуны ул Аллаhыиын барлыгын танудан гыйбарэт дип белдерэ, дини йолаларны утэу-утэмэунец иманлы булуга катнашы барлыгын танымый, ягъни дини йоланы кеше тыштан утэп, куцеле белэн ихласлык итмэскэ мемкин, дип белдерэ. Куцелец дерес булуны талэп итэ. Язмыш мэсьэлэлэренэ килгэндэ, Аллаhы насыйп иткэнне кеше уз гамэллэре hэм кэсебе ярдэмендэ узлэштерэ икэнлеген ачыклый. Коръэнне ацга ярашлы итеп тэржемэ итуне алга серэ. Аныц дини-фэлсэфи карашлары эшгарийэ кэлям мэктэбе дини-фэлсэфи ейрэтмэлэренэ бик якын тора. 944 нче елда Сэмэркандта вафат була, жэсэде Чокардизэ зиратында жирлэнгэн.

гакыйдэ ейрэтмэлэреннэн (сэлэфийэ, эшгарийэ, матуридийэ) берсен —гакыйдэнец бу мэсьэлэсен-дэ сэлэфийэ белэн бер Yк терле юнэлеш тотучы эшгарийэне иман ныклыгын тешеидерY юлы итеп сайлап алуы Иэм укучыларына тэкъдим итуе факты дерес бэялэнергэ тиеш. Тарихи-мэдэни Yсеш белэн бэйлэнештэ караганда ул тагын да эЬэмиятлерэк. Гур Шэрифнец матуридийэне инкарь итмэгэн, эмма аныц янэшэсендэ формалашкан эшгарийэ кэлям фэлсэфэсе мэктэбенэ караган хэбэрлэре яца Yсеп килYче буыииариы тэрбиялэYДЭ эИэмият-ле булганнар, язганнары YЗ чорыныц дини инану Yзенчэлеклэрен тулы чагылдырган, яхшылыкны да, яманлыкны да АллаЬы Тэгалэдэн дип белY Ьэм моныц ечен Аца сэбэп кирэк тYгеллеген тешену ул заман кешелэрен гамэлдэ Ьэм кэсептэ ирекле дэ, куэтле дэ иткэн. Дерес анысы, АллаЬы Тэ-галэгэ фигыльлэре ечен сэбэп кирэк тугел, Ул ни генэ кылса да гаделлек белэн башкара. Эмма аны сэбэпсез, хэтта ки бер-бер хикмэте булмаганча сэбэпсез фигыль кYрсэтYе, берэYлэрне гаепсез — утка, жэбер-золымга салуы, икенчелэрне, лаексыз, рэхэт чиктерYе — шушымы гаделлеге? Эллэ безнец гаделлек тешенчэбез дерес тYгелме? Бэлки кеше Ьэркайда Ьэм Ьэрнэрсэдэ Yзе генэ хаклыдыр?

Дерес, укучыларын автор мондый сорауларга бер дэ этэрми. Андый сорауларны кую тYгел, уйга алу да хата гамэл була тYгелме? Эмма, мэсэлэн, татар жэдитчелэре XX йез башында бу кагыйдэне исэпкэ алмый башлаганнар.

ГYP Шэриф Вафалыиыцшушы юнэлештэге ачык хэбэрлэрен YЗ чорында ничек кабул иткэннэре тарихка яхшы мэгълYм: «Раунак^1ль-ислам» эсэре мэктэп-мэдрэсэлэрдэ (асылда, терекмэннэр ара-сында) дэреслек ролен Yтэве шушы фкиерне ху-плый. Эгэр дэ инде бу китапныц татар галиме Ьэм шагыйре кYЗлегеииэи язылган ислам дине шэригате жыелмасыныц бер Yрнэге икэнлеген дэ искэ алсак, халкыбызрухына аныц тешендергэн фикерлэре туры килYне дэ танырга тиеш булабыз. Бу ягына карап кына да аны «татарныц ислам шэригате жыелма-сы» дип кенэ дэ тYгел, бэлки «татар шэригате» яки «татарлык шэригате» исемнэре белэн атый алабыз. Эмма ГYP Шэрифчэ карашлар бYгенге татарда яши-ме? Эллэ бездэ жэдитчелэр юлы естен чыктымы?

«Раунакышь-ислам» сабырлыкка, АллаЬыны яман гамэллэребез белэн авырламаска ейрэтэ. Аныц яхшылык яки яманлык биреп сынауларын-да да бер-бер хикмэтле сэбэп булмыйча мемкин тYгел. Шунысы кызыклы, хэтта борынгы греклар Олимпадагы алиhэлэрен яманлык-усаллыкны да тудыручылар дип санаганнар, ягъни, аларча, яхшылык та, яманлык та илаЬияттэн икэн. Бу факт кэлям мэктэплэренец антик грек фэлсэфэлэре белэн яхшы хэбэрдар булуларын белдерэ тYгелме?

VII

Аллакы Тэгалэнец гаделлеге мэсьэлэсен ацла-у-ацлату авторны шактый кызыксыидыргаи. Бэет-

тэи-бэеткэГYP Шэриф берэYлэриец бэхетле, икен-челэрнец бэлале булуларына мисаллар санап бара. Шулай 11 нчедэн 28 нче строфага кадэр килэ Ьэм болай дип белдерэ:

29. Жрмлэ Улдур Ьэр фигыльнец фагыйле42,

ЙитYШYр Ьэрбер йирэ, сонса эле43.

Шагыйрь, АллаЬы Тэгалэ барлык халыкларныц кузен ачкан Ьэм, «кYPгYзуп», ягъни курсэтеп, Yзен белдергэн (10 нчы бэеттэ), ди. Монда суз кешенец бар нэрсэлэрне кузе белэн куруе хакында гына да була алмый, бэлки Ьэркемнец бэхете-язмышынузе кутэруе турында да. Димэк, автор фикерне мета-форик-фэлсэфи планда да алып бара. Бу куренеш аныц дидактик фикерлэмэлэренэ шигърилек бирэ.

Эгэр дэ Гур Шэриф Вафалыныц фикер-фэл-сэфэсен дерес ацласак, кешенец узе дэ, барлык эйлэнэ-тирэсе дэ АллаЬы Тэгалэнец ижаты булып чыга. Тэкъдирлэр берэулэрнец икенчелэрнекенэ охшаш тугеллеген, hэркемнеке узенчэлекле булуын — Аныц барлыгына дэлил икэнлеген шагыйрь ачык тешендерэ алган. АллаЬы Тэгалэне конкрет нидэдер Ьэм кайдадыр куру мемкин тугел, билгеле. Аны— бар, ди, ышанучылар. Игътикад гыйлеме ацлатканча, Аллаhыиыц барлыгы абстракт форма-ларда булуы белэн раслана. Ул — юк, дигэндэ, Аныц юклыгы (Аны курмэвебез) бары тик конкретфор-маларда гына, дия алабыз. Димэк, Ан^1цбарлыгы да конкретэчтэлеккэ генэбэйле тугел. Без Алла^1-ны, шулай итеп бу деньялыкта,хакыйкатьбула-рак, конкретбер формада, сыйфатлардаhэмхэтта эчтэлектэ курэ алмыйбыз, шуилыктаи бары тик абстракт кузаллаукысаларында гыша^икритешен-чэлэр жирлегендэтоя, ацлый, тешенэалабыз.Гур Шэриф шушы юлда тайпылышсыз калырга ейрэтэ.

Шагыйрь эйтэ, Ул, ди, кемнэрне деньяныц ятьмэсенэ салган hэм андыйтарны Ахирэт ке-ненец оятына куйган, ди (11 нче бэет). Мондый эхлакый фикерлэмэ чыгарулары эсэрнец эдэби-леген тагын ныгыта, аны акыл биру кысаларында гына калдырмый, ац-белем мэртэбэсенэ дэ кутэрэ. «Рауиакыль-ислам»ныц эдэби-мэдэни эhэмияте дэ менэ шушындый узенчэлеклэргэ ия бул^тда, аныц дидактик эсэрлэр арасында эдэбилеге белэн шактый естен торуы хакында сейли.

Эсэрдэ тасвир юк, эчтэлек искэрту-белдерулэр-нец берсеннэн икенчесенэ кучэ барышында ачыла. Гур ШэрифВафалы аерым темаларны кабатларга да кирэк таба. Бу исэ поэманыц андый бэетлэрен дидактик формаларга махсус коруы хакында сейли. Укучыларына ацлатырга, белдерергэ телэвеииэи ул шулай.Автор безнец куз алдына тирэн белемле чын педагог сыйфатында килеп баса. Билгеле булганча, кабатлаулар методик чара, укыту-ейрэтулэрнец мант^1йг^1н хасил итэ. Татар эдэбияты тарихында урта гасырларда ук тудырыла башлап, аерым эдэ-би тер буларак игътибарителугэ hэм ейрэнелугэ лаеклы теп катлам рухи мирасыбызга караган эдэ-

42 Фагыйле — иясе, башкартучысы.

43 Сонсаэле — сузсакулын.

би-дидактик эсэрлэребез фэнни яктан житэрлек дэрэжэдэ тикшерелмэгэннэр генэ тугел, кузгатыл-маганнар да, диярлек. Аларга карата хэтта тискэре караш та тэрбиялэнеп килмэде тугел. Андый эсэр-лэрнец эhэмиятле эдэби елкэ хасил итуен ацлар ечен ул ядкяри мираска караш Yзгэрергэ тиеш. Эдэбиятны бездэ, иц тэудэ, чын мэгънэсендэ эдэп гыйлеме, эдэп буенча гыйлемнэр елкэсебуларак кабул итY житми, бу ягыннан аныц ижтимагый роле фэндэ аз ачылган. Югыйсэ, мэдэни Yсеш дэверлэрендэ тарихыбызда эш башкача торган, урта гасырларда гына тугел, хэтта XX башларында да, мэсэлэн язучы Иэм галим Риза Фэхретдин, Иэм, гомумэн, халкыбыз да, угет-нэсыйхэттэн коры эдэби эсэрлэрне буш язмалар хисабында йерткэн-нэр. Гарэп экиятлэрен, аерым алганда «Мец дэ бер кичэ» туиланмасыныц барлыкка килуе тарихларын ейрэнеп, мэсьэлэлэрне киц планда алып, Иэм кон-крет тикшергэн голланд галимэсе Миа Герхард исэ, гарэплэрнец экият укырга яратмауларын ачы-клаган, бу хакта болай дип язган: «Образованные восточные читатели веками вообще не считали ее литературой: восторг, который она вызывала у европейцев, казался досадным и смешным недоразумением»44. Бу бездэ дэ шулай булган йэм татар тормышыныц гарэп-ислам мэдэниятеннэн аерылгысыз яшэгэнлеген раслап тора.

Гур Шэриф яшэгэн чоргабэйле фикер йертсэк, аныц эдэби эсэр тудыруда дидактик формаларны сайлап алуы очраклы тYгел икэнен искэрербез. Ул бу юлга практик талэп hэм максатлардан чы-гып керешэ: иске империя таралып, яца дэулэтлэр оешкан шушы XV гасырда кануни системаларга мохтажлык яхшы сизелгэн. Аннары, тезмэ юл-лар белэн биргэндэ, шэригать гыйлемен куцелгэ беркетергэ жицелрэк дип белгэн булырга тиеш. Менэ шуннан шэригать гыйлемнэрен риторик-по-этик чаралар белэн халыкка житкеруне максат итэ, хэерлегэ саный икэнен ацлыйбыз. Авторныц чит бер мэзhэитэге хэбэрлэрне тугел, э татарныкын, татарныц Yзенекен Yзенэ ацлатып бирY юлын сай-лавына да рэхмэтле калырга тиешбез. Чэчмэдэ булса, ул чорларда фэн теле саналган гарэп телендэ язар иде, мегаен? Бугенге укучыныц да куз алдына ГYP Шэриф Вафалы «Раунакыль-исламы» белэн Х^асыр татар тормышын, аныц милли дини-фэл-сэфи-мэдэни карашларын, Y3 замандашлары де-ньяны ничек ацлауларын hэм кузаллауларын, йо-ла-гадэтлэре белэн бергэ китереп бастырырлык эсэр ижат иткэн.

Эдип шэригать гыйлеменэ бэйле, Коръэн аятьлэреннэн йэм хэдислэрдэн тыш, бер генэ гыйльми хезмэткэ дэ таянмый, алар белэн бэхэс кылмый. Ул Y3 белгэнен hэм ацлаганын ачык белдереп яза бара. Э моныц ечен аца куцелендэ хаклы булуына шиксез йэм куэтле ышану хисен тотуы кирэк булган, билгеле. Э мондый хисне эдиптэ Y3 чоры, Y3 мохите hэм анда урнашкан хакыйкатьлэр генэ тудыра йэм яшэтэ ала. Димэк, ГYP Шэриф

мэдрэсэ белеменэ генэ дэ тYгел, бэлки халыкта ныклап урнашкан карашларга, белемнэргэ, ацга нигезлэнеп ижат иткэн. Э бу исэ эсэренец тари-хи-мэдэни кыйммэтен бугенге кен карашларында да арттыра.

Халыкныц рухы аерым бер тарихи чорларда нин-ди булганлыгын ачыклау, хэтта эйтер идек, этно-график кузаллауны торгызу hэм ачык белу мэдэ-ни-ижтимагый усешнец барышын ацлауга китерэ. Татар халкыныцрухы, характерлыузенчэлеклэре, миллитабигатегасырларбуенаформалашкан. Шул -формалашуаркасында без узебезнеаерыммиллэт-булараккузаллыйбыз. Милли холык-табигатьнец сыйфатлары, ахыркилеп, ижтимагыйтэрбиядэрухи Yзенчэлеклэрисэикэалынмаса, мондый тэрбия эше буш тырышлыккынабулып калачак тYгелме?

«Раунакыль-ислам» эсэре исемендэ Yзэккэ «нур» алынган. Бу — ислам дине нуры. ГYP Шэриф Ва-фалы аныц дини белемнэр икэнлеген hэм шулар яктысында яшэргэ кирэклеген, турыдан-туры эй-тмэсэ дэ, тешендереп, ацларлык итеп яза. Бу узен-чэлеге поэманыц эдэбилегенэ тирэн мэгънэлэр дэ ести. ГYP Шэриф чын меселманлыкны Аллайы Тэгалэне тануда hэм, бу тануныц теп курсэткече буларак, кешенец Y3 насыйп язмышына тулысынча, Иичбер кире кагусыз буйсынуда кYPЭ. Димэк, аныц белдерYенчэ, гыйбадэте-гамэллэре шунда гына дерес, ул менэ шуныц белэн, ягъни иманы дерес булуы белэн чын меселман сыфатында башкалар-дан аерылып тора. Гыйбадэт, намаз, ураза, дини йолалар башка диннэрдэ дэ бар, билгеле. Эмма исламдагы кебек бэхэссез АллаЪы Тэгалэгэ инану башкаларга хас тYгел. Шулар хакында белдереп язуга корылган «Раунакыль-ислам» нур тойгысына корылуы белэн нэкъшбэндиянец дэ катгый кыса-ларына утыртылган эсэр. Ул йэр CYзен укучысы куцеленэ туры мэгънэсендэ, эйтергэ телгэненчэ житкерергэ телэгэн, шуца да метофорик hэм символик эчтэлеккэ бирелергэ омтылмаган, бу яктан тезмэлэрен катгый фикер-белем кысаларына кер-тергэ кирэк тапкан.

Эсэренец 12 нче бэетендэ Typ Шэриф: «Кемларэ хуре-жанан багышлаган» [ягъни чибэр яр биргэн], «кемларе утлуг тэмугга ташлаган», — дип яза.Бу сузлэрен ваклап тешендереп тэ торасы тугел. Болай да ацлашыла. Дерес, ул «утлы тэмуг» дип яман, усал хатыннарны атый булса кирэк, дияргэ мемкин. Мэгънэлэрне кицэйтеп кузаллар урыннар эсэрдэ шактый. Укучы алай ацлаганда, эсэрнец эчтэлегенэ зыян килми. Автор хислэрне сурэтлэуче тугел, ул белем, ац, акыл естенлеген тойдырып ижат итуче эдип. Шуца да аныц бу белдерулэрендэ суз жа-вапсыз мэхэббэт хакында бара алмый. Гур Шэриф монда, бэхэс юк, жэннэтне hэм тэмугны кузаллау сурэтлэрен бирэ. Димэк, берэулэрне — жэннэткэ, икенчелэрне — тэмугка кертэ икэн, анысы да Ал-лак^гн^хц уз карары, шулай эшлэве ечен АллаЬыга Ъичбер сэбэп кирэкми булып чыга. Бу — эшгарийэ кэлям дини фэлсэсеннэн, сэлэфийэлэр икътика-

44 Герхард Миа И. Искусство повествования. Литературное исследование «1001 ночи» / Пер. с англ. Матвеева А.И. М.: Гл. ред. восточ. лит.изд-ва «Наука», 1984. С.9. (455 с.)

ды, нэкъшбэндиягэ хас кузаллау.

13 нче бэеттэ: «Кемларе агырлайу кылды гата», ягъни «кемнэрне изге итеп елешле ясады», —ди шагыйрь. Монда «агырлайу» сузе— йек, авырлык кутэрту мэгънэсендэ тугел, авыру, хэтта изгелек мэгънэсендэ дэ килэ. Ни ечен шулай? Урта га-сырлар кешесе авырлыкларны лаеклы рэвештэ кутэрунеизгелеккэ китерэ дип ацлаганнар hэм кабул иткэннэр. Моныц башкача тугел икэнле-ген шушы бэетнец икенче строфасы да дэлилли: «Кылмадылар эмрене алар хата»,— ди автор, ягъни: «АллаЬыныц эмереннэн алар (изгелэр) бо-рылмадылар»,—ди, шуныц белэн изгелек юлыныц Ьичкемгэ дэ жицел тугеллеген дэ тешендерэ. 14 нче бэетендэ ул шушы фэлсэфэсен тагын да кон-кретлаштыра Ьэм: «Кемларэ тугры юлын кылды газиз, кемларе гемраЬ кылды би тэмиз»,— ягъни: «Кемнэргэ туры юлын газиз итте, кемнэрне, ац-сыз калдырып, юлдан яздырды», —ди. Димэк, Гур Шэрифнец инандырганынча, изгелек авыр йек итеп бэндэгэ АллаЬы Тэгалэдэн бирелэ икэн. Ул берэулэрне газиз итэ, э икенчелэрне, ацсызлыкка кертеп, юлыннан язуга илтэ. Монда кешенец ты-рышлыгы да, ихтыяры да тулысынча кире кагыла. Гур Шэриф уз телэгец белэн изгелек юлына керуне мемкин эшкэ санамый. Димэк, изгелек юлы ацлы рэвештэ тугел, ацнан ирекле хэлдэ, куцел талэбе белэн салына. Монда автор бэндэдэ ниятнец бар-лыгынбетенлэй искэ алмый. Эшгарийэдэ ният ярдэмендэ кеше АллаЬыныц биргэненэ ирешэ. Э ниятне алар АллаЬыныц насыйбы, АллаЬыныц биргэне буларак ацлаталар.

Ихтыяр мэсьэлэсенэ кучеп, алга таба, 15 нче бэеттэ, шагыйрь болай дип белдерэ: «Кеме иреклек, кеме ирексез кылган ул, жемлэ серне эшкэрэ бел-дергэн ул»,—ягъни: «Кемнэрне ирекле, э кемнэрне кол иткэн Ьэм барча серлэрне кешегэ белдергэн»,— ди. Шунда укучыда, мегътазилийэ кэлям мэктэбе тээсирен кичергэн икэн: «Шушымы инде гадел булуы?» — дигэн сорау, уй тагын да тумыйча калмаска тиеш. Эмма Гур Шэриф Вафалы ул хакта элегэ суз дэ кузгатмый. Аныц максаты — ижат иткэн эсэрен-дэ АллаЬыныц кадир булуын ацлатудан гыйбарэт. Шагыйрь шул мантыйктан читкэ чыкмый, бэхэс кузгатмый. Ул чын мэгънэсендэ эшгарийэ кэлям фэлэсэфэсе вэкиле. Аннары, дидактик эчтэлектэге эсэрлэр башкача була да алмый. Аларда фикер Ьэр темада бары тик бер сызыктан гына устерелэ, фикер чуарлыгына Ьэм узгэрешлэренэ юл калдырылмый. Шуца да «Раунакышь-ислам^ыц тезмэ юллары эчтэлеген ацлавы жицел. Алар икелэндермилэр, эмма укучы куцелендэ барыбер дэ сораулар ту-мый калмый. Бу исэ дини тэгълиматны мэзЬэптэ-гечэ ацлап житкерэ алмаудан, фикердэ укучыныц чиклэнгэилегеннэн генэ була ала.

Ьэм менэ тагын да «серлэрне эшкэрэ» итуе хакында язганында, автор АллаЬы Тэгалэгэ Ьичбер сернец яшерен булмавы хакында искэртэ. Бу исэ бар нэрсэлэрне дэ Алланы узе барлыкка китергэн дигэн сузне башка терле сузлэр тезмэсе мантый-гында эйтеп бирудэн дэ гыйбарэт. Ацлашыла: шуца да АллаЬыданкичкем Ьичнэрсэне яшереп калдыра

алмый. «Кемларгэ нуры иман багышлаган, кемларе имаииаи айру ташлаган» (16 нчы бэет), — бу сузлэре белэн Гур Шэриф иманлы булуныц да Аллаhыдаи бирелуе хакында белдерэ. Димэк, иманга, дингэ ирешу дэ кешегэ АллаЬыдан насыйп ителэ, ихты-яри телэгеннэн бэйсез була алмыйсыц дигэн суз бу. Ьэм шунда ук сорау да туарга тиеш: Эгэр дэ ке-шелэргэ АллаЬы Тэгалэ узе шундый язмышларны биргэн икэн, ул вакытта ни ечен аларны хекем итэ?

Гур Шэриф АллаЬы Тэгалэнец барлыгын шушы рэвешле белдереп язып, тэкъдир фэлсэфэсе белэн раслап яза. Аныц ул фикерлэрен кешенец тулысын-ча АллаЬы Тэгалэнец телэгенэ бэйле икэнлеген раславы дип тэ, шулай ук кешегэ тулы ирек бируе буларак та, ягъни Ьэммэсе ечен дэ Ул узе жаваплы дип тэ ацларга-ацлатыргабула. Монда хикмэт ак-центны кайсы якка ясаудан тора. Гур Шэриф фикер мотивын кешене ирекле яшэту юнэлешендэ алып барган дип буламы? Юк, элбэттэ. Моныц шулай булуын тарихи усеш вакыйгалары раслап торалар. Гур Шэриф эшгарийэ кэлям фэлсэфэсе мэктэбе-нец гакыйдэ гыйлеме ейрэтмэлэренэ тулысынча береккэн шагыйрь. Эсэренец дэвамында, 17 нче бэеттэ ул шул ук кузаллауларында калганлыгын тагын да ачык курсэтэ, АллаЬы Тэгалэнец берэулэргэ яшэу, тереклек суын эчеруен, э кемнэрне, «терик икэн, эйлэр мэмат» («улек») дип тешендеруе дэ шуннан. «Кемларэ гыйльме-лэдои рузы идэр, тэки гайбу-хазиры дебдуз идэр»,—ягъни: «Кемнэргэ илаЬият гылемен елеше итэр, шулай ук куренеп торганны да куренеп тормаганны да тезек, уз тэр-тибендэ итэр»,—ди. Монда сузлэре кешегэ ачылган Ьэм билгесез хакыйкатьлэр хакында бара. «Лэдон гыйлеме»н мистика, илаЬият белэн бэйле белемнэр буларак телгэ ала. Бу исэ Гур Шэрифнец Ахирэттэ Илакияткэ ирешу барлыгына ышануы хакында да сейли. Эмма ул саф мистик шагыйрь буларак куз алдына килми. Гур Шэрифнец шигъри тоемы артыгы белэн коры, артыгы белэн туры. Шэри-гатьхакыида башкача, дидактик юлдаигайреязыш та булмый, анысы. Гур Шэриф ортодоксия пози-циялэрдэ тора.

19 нчы бэетендэ шагыйрь берэулэргэ АллаЬы Тэгалэнец зурлап пэйгамбэрлек бируен, э кемнэр-нец ашарларына ризык та юклыгын искэртэ. Бо-лар да АллаЬыныц кодрэте билгесе. Моныц ечен аца эмер бируче дэ юк, сэбэп тэ кирэкми. Ул — АллаЬ, Хужа, Ьэммэ барныц Ьэм юкныц Хужасы, нэрсэ телэсэ — шул була. Бу — мегътазилийэдэ шулай, эшгарийэ тарафыннан кабул ителгэн Ьэм бэхэскэ куелмый. Димэк, барчаларга хужа булучы АллаЬы Тэгалэ берэулэрне ашар ризыксыз калдыра, икенчелэренэ бееклек бирэ — болар кешелек деньясыныц бееклек Ьэм мескенлек чиклэре, аныц берсе тубэнлек, фэкыйрьлек, мохтажлык китерэ, э икенчесе — мэртэбэ, хермэт, бэрэкэт. Эмма бо-ларныц икесе дэ,пэйгамбэрлек тэ, Ьэм ачлык та, авырлык Ьэм олы йек тэ. Бееклек яхшыракмы, эллэ мескенлекме? Эгэр икесе дэ бер терле йек икэннэр, э ни ечен ул вакытта пэйгамбэрлэргэ со-кланабыз, фэ^трклэрне кызганабыз? Меселман-нарда фэкыйрьлэргэ изгелэргэ булган менэсэбэт

кебек хермэт белэн карау кагыйдэ рэвешен алган. Эшгарийэ кэлям фэлсэфэсе талэплэрендэ мондый сораулар кую дерес гамэллэрдэн тугел санала, жэдитчелэребез бу яктан да безгэ уйланырга юл биргэннэр. Хэер, кадим мэдрэсэлэрен бетергэн, кадими тэрбия алган М.Гафури ижатында да андый мотивлар, хэтта сораулар еш кутэрелэ. Димэк, сэ-лифийэдэ андый фикерлэмэлэр тезу рехсэт ител-гэн hэм кире кагылмаган.

БерэYлэрнен «куцлен ачар бер хикмэтэ» [хикмэт-кэ] (20 нче бэет), дигэнендэ Гур Шэриф гыйрфан гыйлемен, ягъни хакыйкатьне ацлап, тешенеп алуда зиhене нурлануны куздэ тота. Бу — гыйлем-ле булуныц бер тере, серлэреннэн берэрсен адэм балаларына АллаИм Тэгалэ гыйрфан нуры, ягъни раунак белэн белдерэ, дигэне. Шуца да шагыйрь шушы бэетенец икенче строфасында: «Кузен ачар, бакар анда кодрэтэ»,— ягъни: «Кузен ачтырып, анда Аллайы Тэгалэ кодрэте белэн багар», — дип белдерэ. Моны бэндэсенец кузлэре аша АллаЪы Тэгалэнец каравы хакындагы хэбэр дип ацларга ярамый, билгеле. Гур Шэриф ачыктан-ачык: «Бакар анда кодрэтэ», — ди. Димэк, кемнец куцеленэ АллаЬы баккан икэн, ул кеше деньяныц хикмэтен, серлэрен тешенэ башлаган булып чыга.Бу сузлэрен очраклы эйтелгэннэрдер дип булмый. Монысы да эшгарийэ мэктэбе ейрэтмэлэреннэн. АллаЪы Тэгалэнец гыйрфан нурына, ягъни раунакына ия булган кеше деньяга, бар нэрсэлэргэ хикмэтлэр-не танучы кодрэтле кузе белэн карый, аца hэммэ серлэр ачыла бара. Аца бирелгэн шушындый естен-леккэ каршы Иичкем Иични эшли алмый.Аныц шул кечен, кодрэтен сундергэндэ дэ, ул белдергэн гый-лемнэряктысы югалмый. Танылган хакыйкатьлэр естен булып калалар.

Шушы рэвешле фикерлэмэлэрне йэммэ суфи шагыйрьнец эсэрлэреннэн дэ укый алабыз, дия алабыз, эмма алар берсе дэ Гур Шэрифчэ, ислам дине раунак рэвешендэ дип ачыклап ацлатмаган-нар. Аллайы Тэгалэдэн нурлану алудан аермалы буларак, ислам диненнэнгыйрфан-нурланышны узлэштеру — бу инде башка, узенчэлекле, аерылып торган фикер юнэлеше. Монда ислам дине узе нур-ландыра, моныц ечен динне яхшы белергэ кирэк. Ул фикере белэн Гур Шэриф Вафалыузенец «Раунакыль-ислам» дидактик поэмасын югары кутэрэ, укучыга ислам дине мэгърифэтеннэн нурлану кирэклеге хакында тешендерэ. Тагын да шунысына игътибар итик, алга таба автор бу фикерен тагын да устерэ Иэм: «Кемларе гафлэт илендэ ятурыр, белгэ-нен белмэзлек илэн ултурер»,— ягъни: «Кемнэрне наданлык кулында тоткын итеп калдыра, белемле кешене наданлыкка тешереп утерэ»,— ди (21 нче бэет). Монда X йез гарэп шагыйре Метэннэбинец бер фикерен игътибарга алу кирэк. Ул: «Гакыл-лы кеше нигъмэт эчендэ дэ мэшэкать курэ, надан кеше михнэт эчендэ дэ рэхэт ята»45,— ди торган булган. Моны чынбарлыкны ничек кабулитуецэ бэйле ацларга кирэк. Гур Шэрифнец строфасы белэн Метэннэбинец шигырен янэшэ куйсак, «Ра-

унакыль-ислам» тезмэлэре эчтэлеген тирэнэйтуче мотивларында нэрсэлэр куздэ тотылганы да ачыла башлый. Аларныц фикерлэрен куцелгэ якын кабул итеп, надан кешегэ эгэр дэ томаналыгы рэхэтлек бирмэсэ, ул аныц эчендэ калмас иде, дисец. Ьэм шулай ук, белемле кеше эле бик куп нэрсэлэрне белмэвенэ ачынып, борчылып, шул белемнэрен арттыру максатында купме жэфалар чигеп, ахыр чиктэ эле купме серлэргэ ирешмэвен тешенеп китеп барырга мэжбур. Эмма гыйлемле кешенец анлаганы наданнарныц томаналыгы ише тугел. На-данныц томаналыгы белэн гыйлем иясенец ацла-ганын-белгэнен чагыштырып та булмый, ^Ьэм дэ, шулай ук, наданныц наданлыгын галимнец белми калганнарын икесен бергэ янэшэ куя алмыйбыз, аларныц аермалары жир белэн кукнец ераклы-гына тигез, диябез. Боларны тешенгэн хэлдэ, то-маналык эчендэ яшэгэн кыргыйлык дэверен без бэхет-сэгадэт чоры буларак кузалларга тиешбезме соц? Ижтимагый-сэяси менэсэбэтлэрдэ гадел-лек хакында кузаллаганда нэкъ шул чорны урнэк итэлэр, тормышны шул вакыттагы менэсэбэтлэргэ узгэртеп корырга чакыралар тугелме? Эмма мэдэни дэвер кузаллавында томаналыкта калу — бэхетсез-лек инде ул.

«Кемларе уз гыйшкына хэйран кылур, ендэйуб хэзрэтенэ, мийман кылур» (22 нче бэет),— ягъни: «Кемнэрне узенец мэхэббэте белэн хэйран ясар hэм узенэ чакырып кунак итэр»,— дип белдерэ Гур Шэриф. Монда шагыйрь Мигъражны куздэ тота. Мехэммэд пэйгамбэрне ничек Кадер кичэсендэ куклэргэ аштыруын, аца мистик деньяны кур-сэтулэрен, аныц белэн сейлэшулэрен кунак итуе буларак атый. Димэк, Аллайы Тэгалэ берэулэр-не шулай итеп сея, хэтта аларны узенэ кунакка да алдыра (Мигъраж вакыйгаларын ул кунак булу вакыйгалары буларак ацлата) икэн. Бусы да авторныц эшгарийэгэ таянганнан туган фикерлэмэсе. Эшгарийэ хэтта кузаллауны, куз алдына китеруне тыймый.

Ни кызганыч, Аллайы Тэгалэ берэулэрне та-нырга да телэми hэм: «Йарадын бардыр дэйу йич ацламас» (23 нче бэет),— ягъни: «Куцелендэ яра-сы бар дип йич ацламас»,— ди. Суз АллаЬыныцуз колы мэхэббэтен танымавы хакында бара, ягъни намазларын-гыйбадэтен кабул итмэве хакында, дия алабыз, ченки бэндэнец АллаЬыга мэхэббэте гамэллэрендэ чагыла, дияргэ мемкинбез. Монда «яра» сузе, ягъни «куцел ярасы», кучерелмэ мэ-гънэдэ булып, «мэхэббэт», «сею» тешенчэлэрен ацлата. Эмма шушы мантыйкта уйлавыбыз — хата. Монда суз бэндэсенец куцелендэге ярасын АллаЬы Тэгалэнец танымавы хакында бара. Мэхэббэт хи-сеннэнме ул, башкаданмы — хикэмте анда тугел.

«Кемларе денья гизэр, сэвад дезэр, кемларе юл орубэн йереп, иллэр бозар» (24 нче бэет),— ягъни: «Кайсы бэндэлэре белем туплау максатында денья гизэ, э кемнэре юлбасар булып, талау су-гышларында йери, иллэрне тармар итэ»,— ди Гур Шэриф. Монда суз яшэу рэвешлэрен кешелэрнец

45 Фэхретдин Р. МэшЬурадэмнэр: «Шура» журналы сэхифэлэреннэн. Казан: Рухият, 2012. Б.137.

YЗ иpeклэpe-иxтыяpдapы бeлэн caйдayдapы xa^iH-дa бapмый, бэлки A^ahbi Tэгaдэнeн anapmi шун-дый язмыш бeлэн тyдыpyын иcкэpтэ. Keмнэpнe Ул нигъмэткэ чyмдыpын яшэтэ, E^rop^ — кэ-cpэткэ, кeмнэpнe жэннэтлe итэ, кeмнэpнe жидe тэмуг чoкыpынa cana (25-26 ичы бэeтдэp).Moиы ул: «Keмлape фaзлы бyлypca жaвыдaи, xanyp ул oжмax ичeндэ жaвидaн»,— ягъни: «Keмнэpгэ яxшыды-гы бyлca элeктэн, ул xeme мэнгeгэ жэннэтлe бу-лыp»,— дип (27 нчe бэeт) aндaтa. MonTa шaгыйpь яpaтылышыннaн тамге нэpcэ нacыйн, haмaи дa am шул бyлaчaгы фикepeн anra cepэ. Бapыcы дa Anna^i xeкeмeннэн. AßTOp мoнa кaдэpгeчэ эшга-pийэ кыcaлapындa xana, Anna^i^ra; иxтыяpыидa hичбep cэбэп юклыгыи тemeндepуeи дэвaм итэ. Typ Шэpифнeц бeзгэ тemeидepepгэ тeдэгэиe — A^ahm Tэгaдэ эгэp дэ яpaтылыштaн нииди бyлypгa rnem-дeгeбeзиe билгелэгэн икэи, иэкъ шул бyдaчaк, бaш-кaчa мeмкин тугeл дигэн тэкв^^ фэлcэфэceннэн гыйбapэт. Бу иcэ кошснсн язмышы уз иx1ыяpыннaн ecтeн икэнлeгeн тeшeнYдэн шyлaй. Ул фэлcэфэнe бeз,кeшeлэp, язмыштaи дa, иxтыяpдaи дa ^e^e яcay бyдapaк кaбyд итэ aлaбызмы? Ягъии, ии-иэpcэ бap — шyлaй яшик, xэcpэтлэнмик, aптыpaшмыйк, бopчыдмыйк дип? Ни бyлacы икэи — бapыбep бyдa, нэpcэ килэce икэн — бapыбep килэ. Язмыштш дa, иxтыяpдaн дa ecтeн бyлa any eчeн кeшeнeн ул юлдa pyxn кeчe житэpлeкмe-юкмы? MoHObrn кaмиллeк бeзиe илahиятнeц Yзe дэpэжэceиэ кYтэpмимe? «Pa-yнaкыль-иcлaм»ны y^^aroa aидый фикepлэpгэ килу мамкин тугел. Эcэp уз yкyчыдapыи иотам диис бeлэн HypnaHObipy мaкcaтыидa язылгaн.

Typ Шэpиф Бaфaдынын aчык, тeгэл фикepлe эдип булуы, иcлaм динeн ceнни юлыннaи пэм тa-тapлap тoткaи cэдэфийэдэи тайиыдыmcыз a^a'!'^! эcэpeн yкыгaндa xaдыктa зyp xepмэт уятк^. Бaш-кaчa бyлa aлмaгaи. «Payнaкыль-иcлaм» — эшга-pийэ кэлям фэлcэфэceннэн xэбэpлэp биpeп кeнэ кaдмый, шэpигaть гыйлeмeнeн hэммэ яклapын бэян иткэн эcэp. «Иcлaм дeньяcьшдa hэpтepлe фиpкaлэp вэ cыйныфлapдaн ecтeн, зэм вэ xaкэpэт кылынyлapдaн югapы тopa тopгaн бик xepмэтлe гaдимнэp бyлaдыp,— дин, мeceлмaннapныц га-димиэpгэ мeиэcэбэтe xa^i^a язa P. Фэxpeтдии.— Moидapиы Иcлaм дeиьяcы Kэгъбэ ypыиыиa кYpeи, зиэдэт кылaдap, мэждecлэpeндэ булуны, бep-и-те юлдaи гынa гыйбapэт бyлca дa уз иceмнэpeнэ язылгaн xaтлapын a-луны Yзлэpe eчeн шэpэф вэ фэxp46 caminnap идe»47. Typ Шэpиф Вaфaлыгa уз зaмaнындa кaдepлe мeнэcэбэт кYpcэтY, aнapдaи эcэp яздыpy дa mymbrnap xaкыидa ceйдэмимe? Aнa xepмэт тэ, димэк, гыйлeм ияce булуы, дин acbrnbm aчык пэм тeгэл annahm биpэ бeлYeннэн, тaдaиты apкacыидa килгэн.

«Paym^i^-ronan^a: «Keмдape кичку cиpaт йил тик кичap, кeмиэpe бep куз йoмyбэи тa oчap»,— ягъни: «Keмнэpнe cиpaт кYнepeннэн жил кeбeк узды-pMp, кeмнэpнe бep куз йoмyдaн тэмyгкa oчыpыp», — дии язa Typ Шэpиф. Aндamылa, ничeк xакeм итcэ

дэ — Aдлahынын иxтыяpыидa: гaфy кыдaмы, эддэ жэзa биpэмe. Xeкeмeидэ Aлдahыиыц яидыpyы пэм CYндepYe бeлэн бэйлe фикep йepткэндэ, бapы тик гaдeддeгeиэ eмeттэ кaлыpгa киpэк. Э ул — пичшик-ceз, гaдeл, чeнки: «Жрмлэ Улдьф hэp фи^ль^н фaгыйдe, йитYШYp hэpбep йиpэ, coнca элe»,— ягъии: «hэp xэpэкэт-гaмэдиeн ияce тэмaм Aллahы Tэ-гaлэ, hэp ждого eлгepэ, cyзca — кулы иpemэ»,— дии юкга гынa бeддepмэгэн aвтop, A^ahM Tэгaлэнeн пэммэ ждодэ бapдыгыи тeгэл тemeидepeи. Moиыц cэбэбe — Amm; дaими pэвeштэ бapдык ypыннapдa дa бyлyындa пэм эмepлэpeннэн узып hични-нэp-cэнeн бyлa aдмaвындa. Элбэттэ шул ук эшгapийэ кэлям фэлcэфэceнэнэн бoлap.

Шушы pэвemдe тacвиpдap биpeи, Typ Шэpиф an-гa тaбa фикep мaитыйгыи бamкa юиэдemкэ Yзгэpтэ, мoцa кaдэp бap нэpcэнeн дэ тэкъдиpдэн икэидeгe pacnrn килcэ, иидe Aдлahынын эмepe вaкыт бeлэн чиклэнмэгэн, hэpнэpcэнe, xэттa тэкъдиpнe лэ уз-гэpтэ any^i xaкындa фикepлэpeн бeддepYгэ кучэ. Бoлapгa тeшeидepY eчeн Annah^m; hэpкaйдa бap-лыгыи пэм hэp ждагэ кулы («эдe»), cyзca, иpemкэиe xa^i^a бeддepeи куя. Moтив pэвemeидэ биpeлгэн бу фикepeн янaлыгы бyлapaк тa бидгeлэpгэ мeм-кин.

3G ичы бэeтeндэ maгыйpь бoдaй ди: «^p йитуш-cэ дoтфы aныц hэp кoдa, куз йoмyи aчкyичa ул con-тaн yna» (3G ичы бэeтe), — ягъии: «Эгэp Aллahыныц яxmыдыгы кeмгэ дэ aтaлыи иpeшcэ, ул кeme myидa ук coлтaн бyдa». Димэк, кeмдep coдтaн дэpэжэceнэ иpeшкэн икэн, бу xэл Aллahыныц ул бэндэceнэ £xmHnHFM apкacындa гым mynan. Бaшкaчa ту-гeл. Шaгыйpьнeц бу фэлcэфэce нaдишahдapны Ждо йeзeндэ Aлдahы Tэгaлэиeн тeдэгeи YтэYчeдэp дип кYзaллay бeлэн тэцгэл килэ. Бap нэpcэ Amm; тeлэгэнeнчэ бyлa, пэм Ул тeлэгeн Yзгэpтэ дэ ana: ^лтдата! тэxeтceз кaлдыpyы, фэкыйpьиe xeкeмдap итYe кeбeк.

«Яз yna дyзax cыйфaтлыг кышлapы, тиллaнэ тилceз чэмэндэ кoшлapы» (31 нчe бэeт),— ди, ягъни: «^эмут шикeллe кышлapы язгa эвepeлэ, тeлceз тyгaйдa кoшлapы тeдлэнэ — caйpый бamдый»,— дин язa шaгыйpь. CYЗ юк, никaдэp xa^ra^m CYЗлэp! Kышлapнын тэмуг cыйфaтындa булуын Typ Шэpифкэ кaдэp ^^piraH шaгыйpь бeзгэ мэ-гълум тугел из^. Tэмyraы haмaн дa ут, яндыpyчы бyлapaк бeлдepcэлэp, мoидaгы «дyзax cыйфaтлыг» дип иcкэpтeдY ^^nap^m; кoтчыккыcыз ca-лкын икэнлeгeн cиздepтэ. Яз китepYe, кomдapны caйpa-туы — бoлapны Aлдahыиын яxmыдыгы итeитaнyтэ-мугиы жэииэт итэ anybiHa дa ииaидыpa. Py^i кaмид кemeиeн дэ xикмэтe my^brápa^ ул бeзиeн xэcpэт-ne yйлapыбызны бep кинэшe, бep CYзe бeлэн бэxeт hэм ceeнeчкэ эвepeлдepэ. CYЗ кoдpэтe hэpдaим уз кeчeндэ кaлa. Aдлыhыны шушындый бyлapaк тaнытy ama шaгыйpь яз cыйфaтлapын тacвиpлayтa кучэ. Aлapы — бэhapиййэдэн, ягъни яз тypындaгы кacыйдэдэp eдгeceииэи килэ, кэлям фэлcэфэceнэ ec1эмэ mэpexдэY, yкyчытa ж^нют^ кYзaддa1y eчeн

46 Шэpэф вэ фэxp — xepмэ1 hэм ede^e^

47 Фэxpe1динoв P. MэmhYp aдэмнэp. — Б.132.

махсус шулай шигъри язылганнар, дия алабыз.

Шул жемлэдэн, 32 нче бэеттэ шагыйрь болай ди: «Эндайуп hэрбер йингэдан моргы-зар, эйлай-ур ожмах сыйфатлыг гелгезар»,— ягъни: «Ьэрбер ботак-ицсэдэн ен тартып сайрар кошлар, ожмах сыйфатлы гелбакча бар итэ». Бу шигъри юллар жэннэт hэм аныц бакчалары, сарайлары хакында тугел. Ул яз айларында була торган гузэллеклэр турында, кошларныц оя корулары, бакчаларныц чэчэккэ кумелулэрен сурэтлэудэн гыйбарэт. Шушы вакытта кешелэргэ дэ боларга охшашлы бэрэкэтлэр ирешэ икэнлегенэ ишарэлэре барлыгы да ацлашыла. Алга таба да шагыйрь язныц ямьле куренешлэрен тасвирлый: «Сайрайур нэгъма илэн былбыллары, шат ула, тула жийан голгыллары»,— ягъни: «Сайрыйлар ямь белэн былбыллары, шат-лана, сайрауларынатула жиhаи» (33 нче бэет),— ди Гур Шэриф. Эмма аныц дэвамында килгэн 34 нче бэет бетенлэй башка терле хислэрне дэ уята кебек, моца «каhэр» сузен куллануы уята. Югыйсэ: «Яндырыр сунмэс чырагы лотфилэ, сундерер ян-мыш чырагы — каhрилэ»,— ягъни: «Сунмэс утны (кояшны) яндырыр яхшылыгы белэн, янган утны (янып тешуче йолдызны) сундерер каhэре белэн» (34 нче бэет),— ди ул. Йолдыз яуганын женнэр-гэ-шайтаннарга АллаЬыныц хекеме буларак иске мифик хэбэрлэрдэн ишетеп белмибезме? Дерес, монда янган утны сундеруе кояшныц эсселэнуе hэм сурэнлэнуе хакында бара икэн дип дэ ацларга урын бар. Эмма «сунмэс ут»ны — кояш, «янган утны» койрыклы йолдыз, ягъни комета буларак ацлау да мэгънэле. Шулай да эгэр кояшныц жэй hэм кыш айларындагы жылысы хакында шагыйрь шулай яза дип фикер иткэндэ, мэгънэлэр башкача килеп чыга. Бугенге укучы Кояш тирэли Ждрнец эйлэнеп йеруе аркасында, шул йерешенец троекториясенэ бэйле, жэй hэм кышныц килуен «Табигать белеме» дэреслэрен мэктэптэ укыганында ук белеп кала. Эмма елныц-елга, кеннец-кенгэ охшамавы, бер-сен икенчесе шартлы рэвештэ генэ кабатлаулары, эмма асылда hэркайсынын башкачарак булуларын кендэлек тормышта куреп-белеп торганыбызга, табигатькэ илайи кечнец тээсире барлыгына да ышанырга мэжбурбез. Мэсьэлэне Гур Шэриф бо-лай ацлата: «Нэ тиласэ — ихтыяры бар Аныц, ирке йитмаз кылмышыга кемсэнец» (35 нче бэет), — ягъни: «Ни телэсэ дэ, АллаЬыныц уз ихтыярында, Ацардан узып нэрсэдер эшлэргэ кемнец дэ иреге юк»,—ди. Димэк, хэтта кешелэрнец ихтыяры да АллаЬыныц телэгеннэн тора. Эмма Аныц ул их-тыярыныц гаделсез булуы мемкин тугел. Ченки гаделлек —Аллаhыныц сыйфаты. Э каhэрлэве — бик мемкин. Каййэр булуы Yз сыйфаты. Аныц ечен, ягъни ихтыяры ечен бер-бер хикмэт яки сэбэп бармы? Эшгарийэ кэлям фэлсэфэсе Аллайы Тэгалэгэ эмере ечен сэбэп кирэк тугел дип раслый, эмма матуридийэ вэкиллэренец, Урта Азиядэ йэм Тер-киядэ теп кэлям фэлсфэсе мэктэбенец, белдереп анлатуыича, сэбэпсез Ул да хекем итми.

36 нчы бэетендэ шагыйрь мондый фикерне белдерэ: «Йа Илайи, кодрэтец йэм билисэр, кыл-мышыц кылма тийу кем тыйысэр»,— ди, ягъни: «И

Аллайы Тэгалэ, кодрэтецне белэбез, телэгэнецне эшлэмэ дип кем Сине тыя алыр?». Димэк, кеше берничек тэ Аллайы Тэгалэ эмереннэн ирекле була алмый, Аца эмере ечен сэбэп кирэкми.

Гур Шэриф шушы тезмэ юлларда узенец тулы-сынча эшгарыйэ кэлям мэктэбе карашларында торуын раслый. Шунысы дерес ацлашылырга тиеш: шагыйрьнец фикеренчэ, эгэр дэ АллаЪы Тэгалэнец кодрэте кулында икэнбез, димэк, тормышыбызда иреклебез, бер генэ гамэлебез, фигылебез, уебыз, хыялыбыз, еметебез, телэгебез, ризыгыбыз, яшэве-без, улемебез — берсе дэ Аныц ихтыярыннан гайре була алмый. Э бу — кайгыртумы, башкамы? Моны традиция-гадэтчэ ацлаганда, элбэттэ, Аллайы Тэгалэнец кодрэте хакындагы фэлсэфэсе кысаларын-нан шагыйрь чыкмый дип фикер йертергэ тиешбез. Эмма эгэр безнец ихтыярыбыз да Аныц хекемендэ икэн, гамэллэребез ечен жавап бирергэ тиешбезме?

Бу мэсьэлэ диннец иц нечкэ мэсьэлэлэреннэн берсе. Ижтимагый тормышта йэм эш-гамэлебез ечен жаваплы икэнебезне инкарь иту— ахмаклык. Эшгарийэлэрнец гакыйдэ ейрэтмэлэрендэ безнец хэтта уй-фикерлэребез дэ Аллайы Тэгалэ ихтыярында икэнлеге ацлатыла. Бар нэрсэне илайияткэ йеклэп хаталанмыйбызмы? Эллэ чыннан да, АллаЬыныц ихтыярындабыз, дигэндэ, бу сузлэрдэ бер-бер хикмэт бармы? Ул мэсьэлэ дини-фэл-сэфиацлатмаларда тэмам ацлаешлы мантыйкта чишелгэнме-юкмы, аны Гур Шэриф эсэре ничек ацлата? Боларны белу йэм аныц фэлсэфэсенэ те-шену аерым эйэмияткэ ия. Сер тугел, татар халкы тарафыннан хупланган йэм уз курелгэн сэлэфийэ юлы игътикад-иман мэсьэлэлэрендэ акылга сы-ешлы, реалистик планда ацлатылырга мемкин булган йэммэ фэлсэфэлэргэ таянуны яклый, бер генэ нэрсэдэ — узлегецнэн яца фикри агымны ту-дыруга каршы килэ, андый юлны тэнкыйть итэ, дерес булачакмы-юкмы — танырга ашыкмый. Бу исэ хакыйкатьнец купьяклы узенчэлеклэргэ ия икэнлеген белдеруе дип тэ ацларга кирэк.

VIII

«Ул кадре кыйсмэт куни-бэхше эйлэдец, иргузеп йэрбер кола туш эйлэдец», ягъни: «Ул язмышны елеш буларак насыйп иттец, йэрбер колыца жан кертеп, тэн бирдец» (37 нче бэет),—дип, фикерлэре бэянын адэм баласыныц барлыкка китерелуенэ бэйли Гур Шэриф Вафалы. Монда «иргузеп» су-зе «жанны киеру», «жанны тэнгэ керту» мэгънэсендэ кулланылган. Шагыйрнец белдеруенчэ, инде анлашылгаича, йэркемнец язмышы алдан ук билгелэнелгэн йэм ул адэм баласына Аллайы Тэгалэдэн кадерлэве буларак бирелэ. Шуца да яз-мыштан йичничек узарга телэргэ кирэкми, нэрсэ биргэн —кешегэ шуныц белэн яшисе дэ яшисе генэ. Хэтта моны нигэ мин мондый икэн дип кай-гырасы тугел, нигэ син андый дип башка берэуне эрлэргэ кирэкми сыман, беркатлы ацларга да була.

Гур Шэриф ул «кадре кыйсмэт» («язмыш, насыйп елеш») тешенчэсен ничек ацлый йэм ацлата соц? Бу хакта алдагы куплетта болай диелэ: «Ж,эйде идеп кем дэ алмас кеч илэ, илэ кем тугмаз гайал

тэзвиж илэ»,— ягъни: «Кеч курсэтеп, яулап кем дэ язмыштан елешецне алалмас, беркем дэ хатын-ир кавышу белэн генэ тумас» (38 нче бэет),— ди ул. Боларныц мэгънэсе, ир Ьэм хатынныц телэге белэн генэ бала тумаганы кебек, кешенец елешен башка берэу тартып алалмый икэнлеге хакында булуы ацлашылып тора.

АллаЬы Тэгалэне шагыйрь Ьэркемгэ уз елешен насыйп итуче, жан Ьэм тэн бируче буларак таныта, ир белэн хатынныц да уз ихтыярлары белэн хэтта бала тудыручылар да тугеллэр икэнлеген тешен-дерэ. Димэк, кемэндэ яралган Ьэр бала да АллаЬы Тэгалэнец насыйбыннан ул. Шагыйрь бу хакта бэхэскэ урын калдырмый.

«Рауиакыль-ислам»ныц 39 нчы бэетендэ: «Бер ирерсэн, берлек узрэ, би зэваль, кылмышыцга кем-сэ кылмаз кыйле-каль»,— ягъни: «АллаЬы Тэгалэ бердэнбер ул, узе генэ, башка белэн тугел, улемсез Ьэм Аныц кылганына Ьичкем Ьичбер суз эйтэ ал-мый», ди. АллаЬы Тэгалэнец абсолют-мотлак кеч булуын шагыйрь шушы рэвешле белдерэ. Бу кеч ул шундый — ацардан башка Ьични дэ, Ьичнин-ди узгэреш-яшэеш тэ мемкин тугел. Менэ шул мэгънэдэ Алланы Тэгалэ хэтта гамэллэребезнец, уй-фикерлэребезнец, барлыгыбызныц Ьэм юклы-гыбызныц хужасы. Бэндэлэр Ьэммэсе: бае-ярлысы, яхшысы-яманы — Ан^гц ихтыярында яшэучелэр. «Сэнсен ах^хр-жэвидан хэййе кадим, сэца юктыр Ьэм шэрике Ьэм нэдим»,— ягъни: «Син мэцге бул-ган Ьэм булучы, мэцге терек, сица Ьэм иптэш, Ьэм якын торучы юк»,— ди шагыйрь, АллаЬы Тэгалэнец теп атрибутларыннан берсе булган улесезле-ге хакында суз кузгатып. Гур Шэриф Вафалыныц шушылай дини тэгълиматны тезек, ачык итеп Ьэм эсэренец башыннан ахырынача бозмый ацлатуы бары тик соклану гына тудыра. Ждтмэсэ эдэби форматка, шигъри тезмэлэргэ салуы тэмам со-кландыра.

«Кодрэтец бар — нэ теласэц кылмага, ихтыяр Сэн бирмэгэ Ьэм алмага» (41 нче бэет),—ди ул алга таба. Ьэм шушы шигъри юллар укучыны борчыган куп кенэ сорауларны чишэ. АллаЬы Тэгалэнец их-тыярында булган Ьэммэбез дэ Аца, Аныц барлыгы-на мохтажбыз. Эмма ул безнец булуыбызга мохтаж тугел, без — Аныц телэгенэ бэйлебез. Мэсэлэн, Ул безне узгэртергэ телэмэсэ, без — узгэрмибез. Бу исэ Аныц Ьэммэ нэрсэнец ничек бар шулай калдырыр-га телэу-телэмэвеннэн дэ тора. Без уз ихтыярыбыз белэн куп нэрсэлэргэ ирешэбез кебек тоела, эмма бу ирешкэннэребез АллаЬыдан насыйп елешебез тугел икэн, ул булдыруларыбыздан мэгънэ дэ чы-кмый, гамэлебез дэ буш. Мондый фикерлэмэ Гур Шэрифкэ укучыда шигъри тойгы уятуга мемкин-лек ача. Шушы нигездэ эдэп-эхлак мэсьэлэлэренэ, эдэби чигенешлэр ясап, угет-нэсыйхэтлэр биру-гэкереп китэргэ мемкин. Менэ шуца курэ дэ шагыйрь: «Бер уч туфракдин Адэм(е) эйладец, атын «Адэм» эйлайубэн туйладыц» (42 нче бэет),— ягъни: «Бер уч туфрактан Адэмне бар кылдыц, исе-мен «Адэм» дип атап сеендердец, зурладыц»,— ди. Монда «туйладыц» сузе куп мэгънэле «тавиладыц» сузеннэн, ягъни «йеклэдец», «авырладыц» мэгъ-

нэсендэ дэ килэ, шул ук вакытта «дэулэдец» (зурладыц) сузе белэн бэйледэ ясалган, хэзерге татар телендэ аныц омонимы-аваздашы «туй» (бэйрэм) сузедэ бар. Шигырь юллары Адэмнец барлыкка китерелуе белэн бэйле вакыйгаларны искэ тешеру ечен генэ тугел, бэлки «Адэм» аталуныц естецэ бу-рыч алуыц икэнен дэ тешендеругэ юнэлдерелгэн.

Алга таба автор деньяныц Ьэм галэмнец яра-тылышы мэсьэлэлэрен яктыртуга кучэ. Бэндэгэ бирелгэн язмыш, елеш тешенчэлэре ацлату ашаГур Шэриф АллаЬы Тэгалэнец барлыгын Ьэм нин-дилеген ацлата, Ан^гц кодрэт иясе Ьэм ихтыярлы булуын теп, асыл атрибутлары буларак белдерэ, башка терле узенчэлеклэрен шул атрибутларына бэйле ача. Кодрэт иясенец ихтыярына бэйле булуы-быз язмыштан уза алмавыбыз белэн дэлиллэнелэ.

Деиьяиыц Ьэм галэмнец бар кылынуын шагыйрь болай белдерэ (43 нче бэет): «Кэндузец бу денья-ны кылдыц сарай, бер нэфэстэ монча йолдыз Ьэм Кен-Ай»,— ягъни: «Син узец бу деньяны яшэр урын (сарай) иттец, бер тында шушы кадэр йолдыз Ьэм кояш-айны барлыкка китердец»,— ди. Алга таба: «Кеме солтан улды — кэлде деньяйа, кеме кэлде коллык аца кылмага»,— ди. Димэк, кемнэр — солтан, кемнэре — кол, Аца гыйбадэт тотучы — Ьэркем уз тэкъдире белэн туа. «Кеме аныц Хак юлында жан езэр, кеме гемраЬ улубан юлдин азар» (45 нче бэет). «Кемисинэ дине-ислам улды мал, кемисе ислам ичендэтоттыхаль» (46 нчыбэет). «Кемисе Ибли-силэтотмышуен, кемеХакнытаныды, куйдымуен» (47 нче бэет).

Болар белэн Гур Шэриф Вафалы кешелэрнец терле булуларын, кемнэре — солтан, кайсылары

— кол, кемнэредер хакыйкать юлында йерулэрен, бутэннэренец юлбасарлык итулэрен, икенчелэре-нец диннэн мал табучылар икэнен, берэулэренец гыйбадэт белэн гомер серуен, еченчелэренэ кил-сэк, Иблис белэн бергэ икэнлеклэрен, бер ишлэре АллаЬы Тэгалэне танучылар булуыш искэртеп уза. Аннары: (48 нче бэет) «Тулды денья, булды адэм куне-тун, булдыгынча артты адэм кене-тен»,—дип, кешелэрнец денья йезен тутырулары хакында яза. Бэетнец беренче юлындагы «кене-тен» сузлэре «гамэлле» Ьэм «гамэлсез» дигэн мэгъэнэлэргэ ия, ягъни кешелэрнец АллаЬы Тэгалэ каршында гамэлле Ьэм гамэлсез булуларын да, эшлеклелэре Ьэм эшлексезлэре очравын да искэртэ, шундый-лар белэн денья тулган икэн. Икенче юлыныц ахырында «кене-тен» сузлэре «темэн», ягъни «ке-не-темэн» буларак, «йез мецнэр» дигэн мэгънэгэ дэ туры килэ, алар сузлэрнец сандхи тэртибендэ редукциялэнуеннэн (уртадан ижек тешеп калып сузнец к^кар^нна^ барлыкка килгэннэр кебек. Эмма андый фикер рус теленэ «тьма» буларак кергэн, «карацгылык» мэгънэсен йерткэн «темэн» сузенэ бэйле генэ туа ала. Бу рэвешле фикер йерту

— сузлэрнец этимологиясе белэн мавыгу сэбэпле хэзерге фэнни кузаллауларда барлыкка килэ тора. Шулай да автор бу строфада кешелэрнец кене-тене туа торуларын куздэ тотып шулай язган, башкача тугел.

Болардан соц автор пэйгамбэрлэр Ьэм халык

хакында дини карашларга корылган фикерлэрен белдеругэ кучэ йэм: «Кеме нэби, кеме мерсэл кылды кылды Хак, Ъэрберенэ бер кавемне бир-де хак» (49 нчы бэет),— ди ул. «Хак» сузе беренче строфада АллаЪы Тэгалэнец эпитеты буларак кул-ланыла, икенчесендэ «хакыйкать», «чынлыкта» дигэн мэгънэлэргэ ия. Димэк, «Адэм балалары-ныц кайсылары — хакыйкый пэйгамбэрдэн, ягъни «нэби» — дин юлын курсэтучелэрдэн, кемнэре исэ — рэсуллэрдэн, ягъни АллаЪыдан китап ки-теруче илчесеннэн булганнар hэм АллаЪы Тэгалэ аларныц Ъэркайсына уз халкын насыйп иткэн». Монда сузлэр пэйгамбэрлэрнец уз халыкларына хезмэт итулэре хакында бара. Эмма: «Бэгъзылар Хакга муен куймадылар, энбийэ-мерсэлларэ ой-умадылар» (50 нче бэет),— дип искэртэ автор. Бу сузлэренэ карап укучы эсэрнец 48 нче бэетендэге «кене-тен» сузлэре чынында «гамэлле hэм гамэл-сез» мэгънэлэренэ ия икэнлеген тешенэ. Тексттагы фикерне укучыга тиешенчэ ацлату ечен борынгы эдиплэр кабатланулар ярдэмендэ, кат-кат белдеру-не кирэкле санаганнар. Андый урыннар аларныц hэркайсьщда очрый. Бу — текст тезу культурасына бэйле куренеш.

«Кемларе дэрья белэ кылды Ъэлак, кемларе йил, ягъмур илэ кылды хакь» (51 нче бэет),— ди шагыйрь. Бу тезмэ юллардан шул ацлашыла: кемнэр АллаЪы Тэгалэгэ иман китермэделэр, Аныц пэй-гамбэрлэренэ иярмэделэр, аларныц кайсыларын АллаЪы Тэгалэ дицгез белэн каплап (Мисыр халкын), икенчелэрен жил(гад кавемен) яки яцгыр ярдэмендэ туфрак иткэн, ягъни юк иткэн икэн. Болар пэйгамбэрлэр тарихларына бэйле хэбэр-лэрдэн укучыга яхшы мэгълум.

Шушылардан соц «Раунакыль-ислам»да Мехэм-мэд пэйгамбэргэ бэйле вакыйгалардан хэбэрлэр искэртелэ. Монда теп игътибар аныц ни ечен беек пэйгамбэр булуын ацлатуга юнэлтелэ. Гур Шэриф ул хакта болай белдерэ: «Булмады эркэн ысул арадэ Ъич, тотты кэбре-кинэ кяфер пиче-пич» (52 нче аять),— ягъни: «Арада дин ысуллары Ъич тэ бул-мады, кяферлэр тэкэбберлек hэм усаллыж курсэт-телэр», — ди, Мэккэ кяферлэрен искэ алып. Болай язулары белэнавтор узенец хак меселман икэнлеген дэ раслый. Аныц ул раславы Мехэммэд пэйгамбэр-нец АллаЪы Тэгалэне танып-белу юлын ахырынача эшгарийэлэрчэ алып баруын, динне тэмам камил дэрэжэгэ житкеруче шэхес буларак, пэйгамбэрлэр арасында аерым урын тотуына сокланудан да гый-барэт. Эмма, ни кызганыч, Мехэммэд пэйгамбэргэ дэ кяферлэр буйсынмаганнар. Менэ шуныц ечен дэ: «Кодрэтендэн Мостафаи узрубан, дуст иденде кэндузенэ уз рубан»,— ди шагыйрь, ягъни: «Мехэммэд пэйгамбэрне кодрэте белэн уз янына уздырып, шул очрашудан АллаЪы Тэгалэ аны дусты иткэн»,— дип белдерэ. Монда, икенче строфа рифмасында, «Y3 рубан» дигэнендэ, «уз йезе белэн» дип, бу тезмэ-не туры мэгънэсендэ дэ биреп була. Эмма аны «узе белэн очраштырып» дигэн мэгънэдэ ацларга тиеш-без. Ченки, ислам дине тэгълиматыннан билгеле булганча, АллаЪы Тэгалэнец йезен куру Ъичкемгэ насыйп тугел, э менэ куругэ еметлэнергэ кирэк са-

нала. «Узрубан» дигэндэ автор, «уздырубан» сузен терки теллэргэ хас булганча редукцияли. Бэлки бу суз ул вакытта татар телендэ нэкъ шулай кул-ланылгандыр?Ул алга уздыруны, тургэ чакыруны куздэ тота. «Y3 рубан» дигэнне«ничек бар — шулай» мэгънэсендэ дэ ацларга була. Бу очракта «уз руйы белэн» тезмэсеннэн автор бер суз ясаган икэн дип тэ ацлашыла, «белэн»не —«бэн//бан» рэвешендэ редукциялэу буларак куренэ. Гур Шэрифнец терки теллэргэ хас мемкинлеклэрне яхшы ацлап, белеп эш итуе сэбэпле шушы формаларны файдаланган дияргэ дэ мемкин. Алар «Раунакыль-ислам»дабер урында гына кулланылмаганнар. Андый тел узен-чэлеклэренэ очраганда, автор калэме укучыны, элбэттэ, сокландыра ала. Эмма шагыйрь уз чорын-да халыкта кулланылган сейлэм узенчэлеклэре Ъэм язма традициялэр нигезендэ ижат иткэн. Башкача була алмый. Сейлэм теле узенчэлеклэрен яхшы белеп куллануы уз укучысына якынаерга омтылышы сэбэбеннэн, дибез. Э язма традициялэрдэн чы-кмаска омтылышы галимлек мэртэбэсенэ зыян китермэве ечен кирэк булган.

Бу тезмэ мисрагта Мехэммэд пэйгамбэрне ку-шамат-эпитеты белэн «Мостафа» дип атап автор аныц сафлык иясе икэнлегенэ басыйм ясарга кирэк тапкан. «Мостафа» эпитеты, ягъни «сафлык иясе» дигэне мэгънэдэ кулланылучы эпитет, hэм «руй» («уз рубан»), ягъни «йез» сузлэре, бер бэет эчендэ килеп, узара мэгънэдэшлек тойгысы белэн бергэ сафлыж хисен арттыру ечен хезмэт итэлэр. Димэк, «уз рубан» тезмэсе «уз йезе белэн» дип тэржемэ ителэ ала. Э бу исэ авторныц Мигъражда Мехэммэд пэйгамбэр АллаЪы Тэгалэнец чын йезен курде дигэн фикер ягында торуын раслауга этэрэ. Бу мэсьэлэдэ, ягъни Ахирэттэ меэминнэр АллаЬыныц йез нурын курерлэр дигэн фикердэ, эшгарийэ белэн матуридийэ бер ук терле карашта торганнар hэм насыйп булачагына ышанганнар.

Бэеттэ Мигъраж вакыйгалары куздэ тотыл-ганлыгы анлашыльш тора. Алар hэм тарихи, hэм мэдэни, Ъэм дини яктан уникаль хэбэрлэрдэн булганнар. Мигъраж шуца дагомумкешелек деньясы ечен зур эЪэмияткэ ия. АллаЪыныц Мехэммэд пэйгамбэренэ йез сафлыгы, рух чисталыгы бируенэ автор аерым басым ясый. Мигъраж вакыйгаларына метафора буларак та, чыннан да, хактан шулай булган дип тэ карарга була, димибез. Аныц булганлы-гына ышанырга тиешбез. Хэер, хикмэте анда тына да тугел. Мигъраж хэбэрлэре кешелек деньясына яцача кузаллаулар hэм фикерлэулэр биргэн, дини карашларны тэртипкэ салуда эЪэмиятле булган, мистик деньяны яцача ацлый башлауга юл ачкан. Мигъражны танудан Ислам деньясы мэхрум калса, ул шактый тараеп, хэтта корыган агач хэленэ керэ барыр иде, дия дэ алабыз.

«Унсэкез мец галэмиц хушлыгына, кур яратты лотфилэ дустлыгына» (54 нче бэет),— ди автор, АллаЪы Тэгалэнец курешу-очрашуны насыйп итуе хакындагы хэбэрне сейли башлап. Тарипта габ-басилар дэверендэ, ягъни 750-1258 еллар арасын-да, Ислам деньясы белэн идарэ иткэн хэлифлэр династиясе чорында, Мигъраж вак^тйгаларын^гц

рухи-рухани эЬэмиятен ацлап, аца бэйле Ьэртерле риваятьлэргэзур игътибар бирелэ башлый, алар хэтта могжиза тесен алып тарала торалар. Эмма алардан соц, яца буын хэлифлэр бу риваятьлэр-гэ чик кую жаен карыйлар. Мигъраж вакыйгала-ры хакындагы хэбэрлэрне оныту хэерлерэк була башлый.

Гур Шэриф Мигъраж хакында искэртеп алудан ары узмый Ьэм мэсэлэн. Э.Яссэвинец (1091-1166) «Мигъражнамэ»сендэге кебек киц планда сурэт-лэуне кирэк тапмый. Бу бэетнец икенче строфа-сы «кур» дип башлана. Моны «кара, кур» диярэк ацларга мемкин. Шулай ук «кур» — эндэш суз тугел, бэлки АллаЬы Тэгалэнец эпитеты буларак та ацлашыла ала. Эгэр дэ аны шулай дип белеп, «Бар нэрсэне куреп торучы» мэгънэсендэ кабул итсэк, ул строфаны «АллаЬы Тэгалэ яратты (бар кылды) яхшылык итеп дуслыгына» дип ацларга тиеш бу-лабыз. Бу очракта авторныц узен «Гур Шэриф» исеме белэн атавында «Кур Шэриф» булып, ацар-дан «АллаЬы хермэтлесе» мэгънэсе килеп чыга кебек. Эмма алай тугел икэнлеген тикшереп, инде белеп узган идек. Димэк, монда «кур» сузе башка мэгънэдэ килэ. Ул «курешу» сузенец кыскартылма варианты булып тора. Строфаныц мэгънэсе дэ аны шулай ацлауга этэрэ.

Алга таба 55 нче бэеттэ шагыйрь болай яза: «Рузы кылды хеллэ туны, таж аца, капкусын бирде Ул Мигъраж аца». Мондагы «капкусын» сузе — сирэк очраучы, шушы эсэргэ хас суз, ул «кабымын», «елешен», «кыйсмэтен» дигэн мэгънэгэ ия, ягъни, аны «насыйбын» дип ацларга, «рузы кылды» («елеше, насыйбы итте») тезмэсенэ мэгънэдэш, терки-татар варианты дип санарга кирэк. Бу шигъри юллар хэзерге татарча болай яцгырый: «Элеше итте ефэк кием, таж аца, насыйбына курэ бирде Ул Мигъраж аца». Шулай итеп, Гур Шэриф кэфи-я-рифмаларныц матур яцгырашын, мэгънэдэш сузлэрнец бер бэет эчендэ бирелуен тээмин итеп, эсэрендэ сузлэрне уйнатуга ирешэ, аларныц тер-ле мэгънэлэрдэ ачылулары штгъри юлларныц эчтэлеклэрен тагын да матурлый Ьэм строфиканы баетып жибэрэ. Мондый шигъри юллары, дидактик эсэр язуына карамастан, авторныц кечле шагый-рьлек сэлэтенэ ия булганлыгын, тагын да башка эдэби эсэрлэр язган булырга тиешлеген фаразлауга этэрэ.

Алга таба, 56 нчы бэетендэ, Гур Шэриф Вафалы шэрык Шигъриятендэ еш кабатланучы метафори-кага корылган лирик эчтэлекэ ия шигъри яцгы-рашлы юллар бирэ: «Раушан улды, кене-тен янды Чыраг, янмасынмы ул Чыраг — саф ула йаг» («Якты булды, кене-тене янды Лампа уты, ник янмасын ул Лампа— саф булгач мае»). Хэзерге татар телендэ «лампы» Ьэм «лампочка» сузлэрен кулланабыз, урта гасырларда «чырак» сузебез эйлэнештэ йергэн. Ул бугенге кендэ телебездэ «чыра»буларак кулланыла, лампыга аныц катнашы юк.

Чырак хакындагы шигъри юллар Мехэммэд пэй-гамбэр турында. Гур Шэриф аны кене-тене сунми янган лампы белэн тицли Ьэм мае саф булганга курэ ул шундый, ди. Монда «май» дигэнендэ ша-

гыйрь Мехэммэд пэйгамбэрнец рухын куздэ тота. Ждны саф булып яратылганы ечен Пэйгамбэребез даими рэвештэ еммэте, ягъни меселманнар Ьэм, ахыр килеп, бетен денья халкыныц иминлеген кай-гырткан. Тираннар кебек узен генэ уйлый белмэ-гэн. Аныц бу кайгыртуын автор чырак булып януга тиц куя. Яну ул — хэсрэт чигу, сагышлану да. Яну ул, тагын да, — газап кичеру, авырлыклар кутэру. Эгэр дэ тэмугта яну икэн — анысы бер хэл, генаЬла-рыц ечен хекем кутэру, жэза алу. Э деньялыкта, бу яшэештэ яну — гадел кешелэргэ хас булганча хислэр кичеру дэ эле ул.

57. Ьэркем аца еммэт ула та эбэд,

Мэнзэле фирдусе эгъла та эбэд.

(Ьэркем аца еммэте була мэцгегэ,

Урыны — жэннэтнец югары катода).

58. Тотмаганлар шэргын аныц местэкыйм, Кэчэ белмэз ул Сиратдин местэкыйм.

(Аныц шэригатен дерес тотмаганнар

Сират куперен туры чыга алмас).

59. Сузукуш бары,тэмамын кем била?

Эммэт улгыл, та шэфагать ул кыла.

(Сузнец барчасы туры, чынлыкта ахырын кем белэ?

Эммэтеннэн бул, шунда ул яклый, сыендыра).

Поэма башламыныц беренче елеше шушы-лай тэмамлана. Аннары «Фи нэгътин эн-нэбиин саллалаЬи галэйки вэ галэ аликин вэ сэллэмин» («Пэйгамбэрнец, АллаЬы Тэгалэнец аца Ьэм нэсе-ленэ сэламнэре ирешсен, сыйфатларыннан»)дип аталган, башламга нисбэтле, ягъни касыйдэ елеше дэвамы килэ. Китапныц хашийэсендэ бу елешнец аталышыныц исеме тэржемэдэ, болай дип бирел-гэн: «РэсулуллаЬ галэЬис-сэламнец сыйфаты бэя-нында».

Ул булеккэ кадэрге 56 нчы бэетендэ шагыйрь узен иман тэгълиматына бэйле эшгарийэлэр фикер юнэлешен тотуын белдергэненэ кабат кайтсак, ан-дагы хэбэрлэргэ тешенгэндэ идеал шэхес концеп-циясен тэкъдим итуенэ сокланырбыз. Мехэммэд пэйгамбэрнец дереслеген, хакыйкать юлында бу-луын ул аерым бер сэбэпкэ бэйлэми, бэлки рухыныц яратылышыннан башлап чиста икэнлеген ачык эй-тэ, сафлыгын чырак мае сафлыгы (ягъни лампы мае) белэн тицли. Гур Шэрифнец фикеренчэ, Мехэммэд пэйгамбэр рухы-жаны чиста-саф булу аркасында кене-тене нурланьш балкып торган. Эгэр узе саф тугел икэн, куцелендэ дереслек яшэмэсэ, кешенец гамэллэре дэ хакыйкатькэ тугры булуда, житдилектэ Ьэм тегэллектэ аерылып тормый. Хаталы фигыльле кешелэрне ничек дерес затлардан дияргэ мемкин? Э Мехэммэд пэйгамбэрнец хатасызлыгы —рухыныц сафлыгыннан, гамэллэре белэн хакыйкатькэ тугры кылынуын килэ икэн. Гур Шэриф бу шигъри юлларында образлы фикерлэу Ьэм мэгънэлэр биру куэтенец югары дэрэжэдэ булуын курсэтэ, аныц шагыйрьлеге хакыйкатьне тирэн эчтэлеге Ьэм тирэн мэгънэлэре белэн тегэл ача.

57 нче бэеттэ Гур Шэриф, Пэйгамбэргэ ем-мэт булуныц нэтижэсе — жэннэт, дип белдереп, меселманнарга жэннэтнец югарыгы катын на-сыйп иткэнлеген искэртеп, алга таба тематикада узгэрешне эзерли. «Эммэт булу» дигэнендэ иманлы кешелэрне куздэ тота ул. Шул ук вакытта, еммэт булу хакында суз алып баруыннан чыгып, Пэй-гамбэребезнец ейрэтмэлэрендэ нык торучылар, ягъни дин юлыннан тайпылмаучы, аныц юлын дэвам итучелэр хакында суз алып барганлыгын да тешенуе авыр тугел. Алдагы шигъри юллары да моныц шулай икэнлеген дэлиллилэр. Ул, ислам шэригатен тугры тотмаганнар хакында да белдереп, Сират аша уза алмаслар, ди. Ьэм алга таба 59 нчы бэеттэ, угет-нэсыйхэт итеп, сузлэренец тугры-укуш икэнлеген искэртэ, эгэр Мехэммэд пэйгамбэр еммэтеннэн булсац, аныц Кыямэт кенендэ яклая-чагын белдерэ. Пэйгамбэребезнец шэфэгате, ягъни яклау, кайгырту курсэтуе дигэндэ, Кыямэт кенендэ аныц: «Эммэтем, еммэтем!» — дип хэсрэт чигуе, Аллайы Тэгалэдэн меселманнарга ярлыкау утенуе хакындагы хэбэрлэрне дэ куздэ тотуын тешенергэ мемкинбез. Бу хэбэрлэрдэн анлашылгаича, шул вакытта башка пэйгамбэрлэр: «Нэфсийи, нэф-сийи!» — диярлэр, ягъни: «Уземэ, уземэ!» — дип, узлэренэ ярлыкау утенерлэр йэм нэфселэрен кай-гыртырлар, э Мехэммэд пэйгамбэр барча месел-маннар ечен хэсрэт чигэр, узен исенэ дэ алмас, дигэн тэгълиматка бэйле кузаллау салынган. Бу да аныц куцеле саф булу, денья йезендэге кебек, Ахирэттэ дэ уз халкын кайгыртканлыгын, барча максаты миллэтен хакыйкать юлына керту икэнлеген ацлата. Аныц эчтэлеге Мехэммэд пэйгамбэр-нец тиран тугеллеген, бэлки еммэтен кайгыртучы, башкалар ечен хэсрэттэ калучы эчке сыйфатларын ачудан, гаделлек иясе, беек шэхес урнэге нинди булуын тегэл атап белдерудэн дэ гыйбарэт.

Гур Шэриф бу елештэ дэ эшгарийэ юлында кала. Ул хэтта ихтыярныц да Аллайы Тэгалэ тарафын-нан эзэлдэн (яратылыштан, мэцгелектэн) кешегэ насыйп ителуен тешендерэ. Эшгарыйэ тэгълима-ты нигезендэ караганда, ирадэ, ягъни бэндэнец телэк-омтылышлар белэн бэйле ихтыяры да Ал-лайы Тэгалэ тарафыннан яратылмыш48. Димэк, ихтыяр йэркемнец узенэ насыйпка-тиешкэ кэсебе, эше, гамэле белэн тырышып ирешуенэ мемкинлек биру буларак кузаллана.

IX

«Раунакыль-ислам»ныц 60 нчы бэетендэ Гур Шэриф болай дип яза:

Мостафаныц нэгътене идам гаян,

Ул торыр чен соруры йэр ду жийан.

(Сафлык иясе пэйгамбэрнец сыйфатларын ачы-клыйм,

Ченки ул йэр ике жийанныц да нуры).

Шушы сузлэре белэн ул Мехэммэд пэйгамбэр-нец сыйфатларыннан хэбэрлэр бирэ, алар белэн бергэ, аца без ни ечен иман китерергэ тиешлегебез-не ачыклауны ацлатуга алына. «Мостафа» дигэндэ, Мехэммэд пэйгамбэрнец эпитеты буларак, ул аныц саф, чиста рух иясе икэнлеген белдеруе белэн бергэ, аны«сорур» дип, ике жийанныц да нуры итеп тэ таныта. Монда ислам тэгълиматын кицэйту юлында яца суз эйтелми. Э маенэ алга таба бирелгэн 61 нче бэеттэ текстны ацлауда берникадэр кыенлык килеп туа. Ченки Мехэммэд пэйгамбэрне шагыйрь «Тэцре дусты» дип белдерэ йэм «янэ дэ пэйгамбэрнец хэерлесе», ди. Бигрэк тэ «Тэцре дусты»икэнле-ге ацлашылмый. Дерес, меселманнарныц инануы буенча, Мехэммэд пэйгамбэр — пэйгамбэрлэрнец соцгысы, аныц белдергэн дине—диннэрнец дере-се, тезеге, йэм хаклысы. Э менэ «Тэцре дусты» дигэненец хикмэте —Пэйгамбэрнец бердэнбер Аллайыга инану, аны танып белу юлын ейрэтеп калдыруында тугелме? Мондый мэгънэдэ «Тэцре дусты» булуында шик юк. Мехэммэд пэйгамбэр илайи зат тугел, була да алмый, ул узен бервакытта да илайилаштырмаган йэм моца мемкинлек тэ бир-мэгэн. Аныц тэгълиматы буенча, кеше, пэйгамбэр булсын, эулиялык итсен, Илайиятнец табигатенэ ирешэ алмый, хэтта нинди генэ изгелеклэр кылма-сын, йаман да кеше сыйфатында кала. Кешелектэн чыкканында да ул йаман кеше, эмма Шайтанга, ул тараткан бозыклыкка жицел бирешкэне. Шайтан — Адэмнец йэм адэм балаларыныц дошманы. Э менэ автор атаган «Тэцре дусты» — ул башка зат хакында. «Тэцре дусты» дип Ж,эбраил фэрештэ атала, бу — аныц эпитеты. Моныц шулай булуын авторныц «Тэцре дустыдыр Эмин» дип язуы ачык раслый. «Эмин» — Ж,эбраил фэрештэнец икенче терле аталуларыннан берсе. «Имин, хатасыз» ди-гэнне белдергэне бэхэссез. Димэк, бу бэетне болай укырга кирэк булып чыга:«Ул: Мехэммэд, Тэцре дустыдыр Эмин49 йэм янэ хэйрен-нэби-ун мерсэ-лим50». Монда «ул» алмашлыгы «алар» урынына кулланылган йэм дейктик вазифа башкара, дияргэ мемкин. Эмма эсэр белэн алга таба танышканда, 62 нче бэеттэ ук, боларны укыйбыз: «Судекендин51 дуст иденде52 ул Илэй53, капкусын54 вирде аца тэхте-гэй55». Шушы шигъри юлдан чыгып, сузнец алдагы бэеттэ дэ бары тик Мехэммэд пэйгамбэр хакында гына барганлыгын, хэтта «эмин» сузенец дэ буу-рында турыдан-туры аца караганын ачыклый ала-быз. Икелэнулэр юкка чыга.

Башламныц бу елешендэ Мехэммэд пэйгам-

48 IsmaiI Озкап. Ыат твШоребш. МИЩег, 1991. S. 176.

49 Эмин — Имин, Хатасыз (Ж,эбраил фэрештэнец эпитеты).

50 Хэйрен-нэби-ун-мерсэлим — пэйгамбэрлэрнец хэерлесе.

51 Судекендин — сеепаны.

52 Идекде — иттерде.

53 Илэй — Хужа (АллайыТэгалэ).

54 Капкусын — елешен.

55 Тэхтегэй — сарай, тэхетеурыны, Керси.

бэрнец нинди шэхес булуын ачык тасвирлау ечен шагыйрь узэккэ Мигъраж вакыйгаларын ала, ахырда сэхэбэлэрне искэ тешереп китугэ, улем алдында иманлы булуныц кешегэ никадэр фай-далы икэнлеген тасвирлауга кучэ. Шул эчтэлектэ галимнэргэ багышланган Ьэм гыйлем турындагы елеш килэ, «гыйлем эчендэ яшэунец» «унсигез мец галэм халкында» естен саналуын тешендеру-че фикерлэмэлэр килэ, шуннан соц гына Коръэн хакыйкатьлэре Ьэм хэдислэрнец меселман кеше ечен эЬэмияте мисаллар белэн дэлиллэнеп сейлэ-нелэ. Поэманыц башламы тэмамланып, алга таба «Эувэлге баб» («Беренче булек») ачыла. Э анысы — АллаЬы Тэгалэнец мэгърифэте хакында. Икенче булек АллаЬы Тэгалэнец сигез сыйфатын сейли. Аннары — еченче булек килэ, ул «Иман бэяны» дип аталган.

Ислам деньясында иманга бэйле олы бер мэсьэлэ бар. Ул иманныц чыгуы яки чыкмавы хакында. Сенни мэзЬэбендэге, мэсэлэн, кайбер кавказлы кавемнэр купчелек меселманнардан, шул исэптэн татарлардан да, бу мэсьэлэгэ карашлары белэн аерылып торалар.

Ислам деньясында иманныц кешедэн чыгуы Ьэм чыкмавы хакында бэхэс VIII гасырда кузгала. Моныц сэбэпчесе Вэсил бине Гата (Эбу-Хезэйфэ Вэ-сил бине Гата эл-Гэззал, 699—748) исемле гыйлем иясе, эулия, мегътазилийэ юлын башлаучы шэкерт була. Ул узенец фикри эзлэнулэрендэ хакыйкатьне танып белунец дурт юлын билгели. Аларныц бе-ренчесен — Коръэнне ейрэну, икенчесен — тугры хэбэрлэргэ таяну, еченчесен — уртак фикергэ килу, дуртенчесен акылга сыешлы дэлиллэргэ нигезлэну дип белдерэ. Бу карашларны хакыйкать итеп та-нучылар алга таба дин нигезлэрен Ьэм шэригать кануннарын шул нигездэ ацлата башлый. Шэфи-гыйэ мэзЬэбе тулысынча диярлек аныц фикер-лэренэ таяна, галимнэре аныц кэлям хакындагы фэлсэфэсенэ ияреп уз карашларын формалаштыра.

Васил бине Гата: «Зур генаЬ — иманны качы-ра»,— дигэн хакыйкатьне алга серэ, аныц фэлсэфи фикерлэре шушыны расларга алынуы юнэлешендэ устерелэ. Кешенец зур генаЬ эшлэвен иманы качуга бэйле ацлата. Шуныц ечен дэ ул Ьэркемнэн иман газизлеген, иман ныклыгыныц естенлеген ацлау тиешлекне талэп итэ. Ияруне — куцел йомшаклы-гы тугел, иманыцныц кечсезлеге, дип танытуы тэрбияви эЬэмияткэ ия. Куэтле иман Ьичкемне мескенлеккэ тешерми, дилэр мегътазилийэлэр. Мехэммэд пэйгамбэрдэ менэ шул куэтле иман булганда да инде, шуныц ечен дэ ул «пэйгамбэр-лэрнец хэерлесе» буларак аталган, аларча.

ВэсилбинеГатаныцшэкертчагыикэн. Укы-тучысыХэсэнБасридансорый: «ЗургенаЬиман-ныкачырамы-юкмы?» АцаХэсэнБасри: «Юк!» — дипжавапбирэ. Димэк, нинди генэ генаЬкылуына карамастан, кешенециманыбозылмыйсаклана-дигэнсуз генэ тугел, хэтта кабихи адэм дэ има-нияседигэнфикербулабу. Ацлашыла, Хэсэн-Басрибэндэлэрнецначарлыгы да, яхшылыгы да АллаЬыТэгалээмеренэбэйледигэнфэлсэфэгэ таяна. Формальяктанулхаталанмый. ЭммаВэсил-

бинеГатакешелэрнецначарюлгабасуыниманна-рыныцюклыгыякикечсезлегесэбэпле дип ацлату ягын ала. Аныцчафикерйертсэк, безнецтабигатебез тэкъдиргэ тугел,узебезгэбэйле. Э югыйсэ, жанны-бэидэсенэАллаhыТэгалэинцергэн. Ьэркеше дэи-манынабэйлерэвештэ яки ныклыбула, яисэкечсез кала, ди ул.

Укучысыныц фикерлэрен Хэсэн Басри тыцлап бетерэ Ьэм аныц уз сузендэ катгый торуын курэ, ахырда: «Мегътазилэ илэ Вэсилэ»,— ди, ягъни: «Вэсил бездэн аерылды»,— дип белдерэ. Шуннан бирле Вэсил бине Гата ацлатканча кэлям фэл-сэфэсен кабул итучелэрне Ьэм аца инанучыларны «аерылганнар», ягъни «мегътазилэ» исеме белэн атап йертэ башлыйлар.

Хэсэн Басри (Эбу-Сэгыйть эл-Хэсэн ибне Ясар эл-Басри, 642—728) Мэдинэ шэЬэрендэ туа, энисе — Хэирэ, этисе — Ясар (аны «Фируз» Ьэм «Ж,эгъ-фэр» исемнэре белэн дэ атаганнар). Хэирэ ханым Мехэммэд пэйгамбэрнец хатыны Эмме-Сэлимэгэ хезмэттэ торган.

Хэсэн Басри 657 елдан Басра шэЬэрендэ яши, унтугыз яшеннэн хэрби хезмэттэ йери, Урта Ази-ягэ яуларда катнаша, аннары гыйльми эзлэнулэр эшенэ тартыла, Коръэннец ас-ес хэрефлэрен ачы-клауда катнаша. Басра шэЬэрендэ уз чорыныц иц алдынгы мэдрэсэсен оештыра. Тэкъдир Ьэм их-тыяр мэсьэлэлэрендэ кешенец уз гамэллэре ечен жаваплы булуы хакындагы фикерлэмэлэрен алга серэ, иман-шэЬадэт сузлэренец беренче елешен генэ дэ, хэтта аларны улем алдыннан гына эйтсэц дэ— жэннэткэ ирешэсец, дип ейрэтуче булып китэ. Эгэр дэ меселман олы генаЬ кыла икэн, менафикъ-лыкка чыга, эмма иманнан язмый, ди. Шунысы да бар, ул тэгълиматында Хэсэн Басриныц сэяси максатларны да куздэ тотуы куренэ: меселманнар-ныц терле теркемнэргэ буленуенэ каршы чыга. Ул сэлэфийэне естен кургэн. Болары — бэхэссез.

Гур ШэрифВафалы да шушы сэлэфийэдэ ныклы тора, поэмасыныц 3 нче булеген «Иман бэяне» дип атый, анда шушы мэсьэлэлэрне узэккэ алып яза. Иман мэсьэлэсендэ тегэл, катгый фикердэ тора, иманнан китуне бетенлэй кузгатмый. Бу фактлар-дан чыгып, аныц «иманнан язуны» мемкин хэл тугел дип кузаллавын ачыклый алабыз. Иманга килуне ул АллаЬыга, китапларына, фэрештэлэре барлыгына, пэйгамбэрлэренэ, Кыямэт кененэ инану, яхшыныц-начарныц АллаЬы Тэгалэдэн булуына шиклэнмэу белэн чикли, боларны таны-мауны денсезлек итеп белдереп, андый кешелэрне «зиндыг» дип атый. Аныц сенни мэзЬэптэге сэлэ-филэрдэн икэнелеге «Раунакыль-ислам» китабын-да язганнарыннан ачык куренэ, эшгарийэ юлын тотуы да бугенге кендэге татарлардагы меселман-лык принципларына тулысынча туры килэ.

Эсэренец теп елеше «баб»ларга буленгэн, алар сан белэн белдерелеп барылган. Автор Ьэр булеге-нец тэуге бэетендэ ул хакта искэртеп ала. Соцын-нан, китап кучерулэр эше дэ булырга мемкин, текстныц хашиясенэ булеклэрнец аталышын Ьэм тэртипчэ килгэн санын курсэтергэ кирэк тапкан-нар. Хашиялэр авторныкы була алмый, ченки алар

текстка ацлатма ролен утилэр. Иске татар кита-пларына, Шэрык деньясына хас булганча, ком-ментариялэрне хашиягэ язу культурасы хас. Эгэр дэ автор узе китап хашиясенэ нидер язса, моны китап кучеручелэр аныц текстка тезэту кертуе дип кабул иткэннэр, текстны аныц ихтиярынча тезэтеп кучергэннэр.

Эсэрдэге барчабаблар-булеклэр шэригать гый-леменец гыйльме-хэл елешенэ багышланганнар, асылда алар фикъйе гыйлеме, гакыйдэ гыйлеме, хе-кемнэр гыйлеме курсэтмэлэре белэн ныгытылган-нар, шунлыктан «Раунакыль-ислам»ны шэригать гыйлеменнэн дидактик поэма буларак атау дерес.

Автор иман китеру тэртибен, тэйарэт йэм намаз, ураза, зэкят, хаж мэсьэлэлэрен яктыртканында теп игътибарны тэйарэт тезугэ йэм аныц шартларына, зэкят биру йэм аныц кулэмен ачыклауга юнэл-тэ. Шушылар хакында кицрэк алып язуы белэн ул аларныц халык алдына аерым эйэмияткэ ия мэсьэлэлэр икэнлеген курсэтэ. Бу хэл ул чорда нэкъ менэ тэйарэт тезунец мэртэбэсе йэм тапшы-рылган зэкятнец кулэме ижтимагый, мэдэни, сэяси яктан актуаль булганлыгы хакында сейли.Эсэр-нец махсус килешу-заказ белэн язылуы йэм анда кутэрелгэн дини-ижтимагый, дини-эхлакый, ди-ни-сэяси елкэлэргэ караган мэсьэлэлэрнец ачык ацлатылып чишелуе сэбэпле даны да зур булган. Ул гыйлем чыганагы мэртэбэсенэ куелган китап саналган. Yз чорында ук мэдрэсэдэ укыту ечен яра-клы эсбап итеп сайлануы тарихи хэбэрлэрдэн яхшы мэгълум, эсэрнец эйэмиятен йэрьяклап дэлилли. «Раунакыль-ислам» биш гасыр буена популярлы-гын югалтмый. Ул бары тик советлар хакимияте чорында гына берникадэр вакытка игътибардан читкэ алып куелып торды.

«Раунакыль-ислам»ныц 1464 елда язылуы— бэхэссез. Бу факт эсэрнец узендэ белдерелгэн дата белэн тулы раслана. Авторына килгэндэ, ул уз шэхесен «Гур Шэриф» йэм «Вафалы» исемнэре белэн курсэткэн. Аларны уз исеменэ йэм ижтимагый мэртэбэсенэ бэйле, дипбилгели алабыз. Чын исеменец Хужа Мулла булуы белэн берничек тэ килешу мемкин тугел.

Шушылар нигезендэ нэтижэ чыгарып, «Рау-накыль-ислам» эсэренец авторы дип Гур Шэриф Вафалыны атау дерес, моныц хакыйкатькэ туры килэ икэнлеген белдерэбез.

Бу эсэрне фэнни-текстологик яктан эзерлэп укучыга тэкъдим иткэндэ эдипнец уз чорына хас рэвештэ сузлэрне язуда курсэтуен мемкин кадэр сакларга омтылдык. Текст XV гасыр татар телен ачык кузалларга омтылыш белэн бэйле шулай эшлэнде.

Китапныц ахырында «Раунакыль-ислам»ныц 1890 елгы Казан басмасыныц факсимиль кучермэсе урнаштырылды. Нэкъ шушы басманыц сайлап алы-нуы башка басмалары арасында игътибарга лаеклы ышанычлы урта басма булуына бэйле булды. Дерес, эсэрнец XIX йез йэм XX гасыр башындагы башка басмаларында текст жэйэтеннэн олы аермалар юк. Бу факт «Раунакыль-ислам»ныц кучермэлэрендэ дэ ижади якын килу, узгэртулэр ясалмаганлыгы,

автор ихтыярына укучыларыныц хермэте зур булганлыгы хакында сейли.

Эсэргэ эдэби тел узенчэлеклэре жэйэтеннэн бэя биргэндэ, иц беренче кузгэ ташланганы — сузлэрнец нечкэ яки калын авазларны курсэтуче хэрефлэрдэ язылышлары параллель кулланылуы-да кузэтелэ. Арадан «кешелэр» сузенэ тукталырга була. Эсэрдэ ул куплэп очрый, аныц нечкэ йэм калын эйтелешлэре авторныц уз сейлэм теленнэн язмага кучкэнлеге сиземлэнэ. Калын эйтелешле очракларында Кур Шэриф Вафалы «-лар» куплек кушымчасын, яисэ «-га/-ка» юнэлеш килеше кушымчаларын файдалана. Димэк, ул чорда халы-кта «кешылар» дип тэ эйтеп сейлэшу булганлыгы хакында сейли торган факт бу. Нечкэ эйтелешенэ килгэндэ, анысы да эсэр телендэ очрый, язмада ачык курсэтелгэн. Бугенге кендэ татар эдэби телен-дэбу суз бары тик нечкэ эйтелешендэ кулланыла.

Тел жэйэтеннэн икенче узенчэлеге лексик яктан «Раунакыль-ислам»ныц терки сузлэргэ бай булуына бэйле. Автор гарэп-фарсыданалынмаларны да куллана, анысы. Эмма йэркайсыныц диярлек терки вариантын да яхшы белгэн, аларны строфика тезудэ уц^1шлы файдаланган. Арада ул сузлэрнец бугенге кенгэчэ татар эдэби телендэ сакланмаган-нары да, яцартылганнары да очрый. Яцартылганна-ры, асылда, дини терминология йэм терлек-туарны атау сузлэре белэн бэйле.

Эченче узенчэлеге авторныц кыпчак-угыз па-раллельлеге кысаларында грамматик формаларны оста файдалана белуенэ карый. Бу исэ шагыйрьнец строфика-тезмэ йэм рифма-кифая талэплэренэ бэйле сыгылмалы итеп яза белу манерасы хакында да сейли. Бу куренешне аерым очрак дип карау ягына борылырга ярамый. Ул да шул чор татар хал -кыныц йэм язма, йэм сейлэм теллэре ечен хас булган. Мондый хэл ижатчыга уз фикерлэрен текстка тешерудэ зур мемкинлеклэр ачкан. Аннары, бу факт татар теленец ул дэвердэге байлыгы хакын-да да сейли. Татарлар, димэк, хэзерге чор белэн чагыштырганда, ул заманда тагын да чуаррак тел белэн сейлэшкэннэр, эдэби тел шул еллар жанлы сейлэменец бары тик уцышлы йэм гомум ацлае-шлы йэм галимнэр кабул итэрлек куренешлэрен генэ файдаланган.

Гур Шэриф Вафалы ижат иткэн чорда да язма татар теле йэр тебэкнец жирле сейлэм узенчэлеклэре белэн баемый калмаган. Татар халкы-ныц сэяси-географик йэм икътисади-географик яшэу чиклэре киц, ул чиклэрнец бер-берсеннэн шактый ерак булуы сэбэпле эдэби теленец дэ ва-риантлыкта-параллельлектэ баюына китергэн. Себер татарларында кеньяк-кенчыгыш халыкла-ры белэн бэйлэнеш тыгыз барган. Тубэн Идел-дэ, Донда, Кырымда — Кавказ халыклары белэн аралашу гадэт ителгэн, Урта Идел буйларында руслар, бигрэк тэ Беек Новгород (Нократ) белэн элемтэлэр тыгыз йэм ныклы тезелгэн. Тел, мэдэ-ният жэйэтеннэн Ука буйлары иц бай елкэлэрнец берсенэ эверелэ барган. Моца Ука елгасыныц теп сэудэ артериясе ролен башкаруы да сэбэпче. Яца татар этносы шунда формалаша башлаган. Шундый

ук узэклэрнец берсе —Мангышлак ярымутравы. XIV-XV гасырларда татар империясен тетрэткэн шэхеслэр — Туктамышны алыйкмы, Идегэйнеме, башкасынмы — барысы да диярлек, асылда, шушы Мангышлактан кутэрелеп чыкканнар. XVI-XVII йезлэрдэ аларны без белгэн тарих мэйданында Ука елгасыннан чыккан нэселлэр алмаштыра. Кырым, Кавказ, Харэзем, Темэн тебэклэре XV йез татар эдэби-мэдэни тормышында теп урыннарны алып торганнар, Идел Ьэм Ука буйларында ул дэвердэ андый ук кечле Ьэм алдынгы фикри хэрэкэтлэр барганлыгын фэндэ элегэ ачыкланмаган.

Гур Шэриф Вафалыныц «Раунакыль-ислам» дидактик поэмасы, татар шагыйре тарафыннан ижат ителсэ дэ, риваятенэ курэ, терекмэннэрнец зака-зы-соравы буенча язылганга Ьэм бэясен тулэулэре сэбэпле, аларныц мэдрэсэлэрендэ укыту эсбабы-на эверелэ. Бу исэ татар-терекмэн эдэби багла-нышларыныц барышына бэйле эЬэмиятле Ьэм ачык дэлилле тарихи фактларныц берсе буларак та бэялэнергэ тиеш, элбэттэ.

Гур Шэриф Вафалыныц «Раунакыль-ислам» эсэрен фэнни-текстологик нигездэ укыганнан Ьэм моца кадэр фэндэ кабул ителгэн, хэтта расланган дип саналган хэбэрлэрне барлаганнан соц, тари-хи яктан аларныц хакыйкыймы-юкмы икэнлеген ачыкларга, шуларга таянылган анализ нэтижэлэрен расларга яки кире кагарга гына кала. Шушы эшне тормышка ашыру ечен тарихи чыганакларныц, бигрэк тэ беренчел, авторларныц узлэре куреп, ха-таланмый язган туры тарихи хэбэрлэрнец эЬэмияте бу очракта шактый зур. Алар нигезендэ хакышкать тегэл куз алдына килэчэк, билгеле. Эмма моныц ечен аларныц булуы Ьэм табылуы шарт.

Уз эсэрендэ язып калдырганнарыннан чыгып, ягъни «Раунакыль-ислам» эсэренэ эдэби-тексто-логик анализ ясау нэтижэсендэ шагыйрьнец Гур Шэриф Вафалы аталуын, XV гасырда яшэп ижат иткэнлеген, бернинди дэ XVII йез кешесе тугелле-ген инде ачык белэ алдык. Бусы — беренчедэн. Э икенчедэн — шагыйрь узен «Гур Шэриф Вафалы» буларак исемли, дидек. Монда, «Вафалы» аталга-нына бэйле, аныц бары тик «Вафаи» тэхэллусе-нец теркичэ варианты икэнлеген генэ искэрергэ мэжбурбез. «Шэриф» булуы — изгелеге, ягъни ислам шэригате галиме мэртэбэсенэ бэйле титулы. Ул аца дини кагыйдэлэрнец тегэл утэлешен тээмин итуче затлар Ьэм нэселе Мехэммэд пэйгамбэргэ то-ташуын курсэтуче дини житэкче мэртэбэсен бирэ. «Шэриф» булгач ул, димэк, «сэет» тэ була ала.

Э менэ узен «Гур» буларак атавын тарихи-эдэ-би-лексик ацлатулар нигезендэ без дэ «сукыр» мэгънэсендэ дэ карап уздык. Эмма чынлыкта «гур»-нец —«гургэн», дересрэге —«гурагэн» аталышыныц кыскартма, монгол сузе «гурагэн»нец («кияу»нец) хэтта теркилэштерелу куренеше курсэткече икэн-легенэ бетенлэй дэ тукталмадык. Чыцгыз хан нэсе-леннэн булган кызны кияугэ алган кеше —«гурагэн» (параллель вариантлары: «гургэн», «гур») атала. Аксак Тимер ханныц нэселен дэ шул сэбэпле «гургэн нэселе« («кияу нэселе») буларак белгэннэр, ягъни «гурлэрдэн», дигэннэр. Димэк, Вафалы да

шул нэселдэн икэн. Аныц «жалаир» («жэлаир») дип аталуы моны естэмэ раслап тора. Татар ку-заллавында Могулистан халкы саналган могуллар «жалаир» булганнар.

Гур Шэриф Вафалы — болар («Гуре» дэ, «Шэри-фе» дэ, «Вафалы»сы да) Ьэммэсе дэ шагыйрьнец тарихи уз исемнэре, чын, тумыштан бирелгэннэре дэ, тормышта ирешкэннэре дэ — Ьэммэсе бергэ. Эмма эсэрендэ автор узен берэр генэ тапкыр «Гур Шэриф» Ьэм «Вафалы» дип атый, бу исемнэрен еченсен бергэ кушып белдерми. Шунлыктан, «Гур Шэриф Вафалы» дип язуыбыз — шушы телгэ алган исемнэреннэн бер имза ясавыбызга бэйле ясалма исеме булып чыга. Аны шуца да авторныц тэхэл-лусе буларак та курсэтэ алабыз.

Гур Шэриф Вафалыныц «Раунакыль-ислам»ы ижат ителгэн чорда язылган Ьэм сакланып калган, фактик яктан ышанычлы хэбэрлэрне барласак, чыннан да узе «Гургэн», узе «Вафалы», узе «Шэриф» атала алырлык кеше берэу генэ икэненэ тап була-быз. Ул кеше — Ждн Вафа исемле эмир. Алтын Урданыц Кенчыгыш елкэсенэ караган Себердэге Шэйбанилар олусында Шахи-будаг солтанныц абыйсы Эбул-Хэйр хан (1428-1468) хекемдарлык иткэн Ьэм кучмэ узбэк ханлыгын тарих мэйда-нына куйган. Аныц эшен энесе Шахи-будагныц улы Мехэммэт Шэйбани хан Шахбэт (Шахибэхет — ягъни, «бэхетле ботак», 1451-1510) дэвам иткэн. Аны тарихларда Кече Мехэммэт хан, Кечек Мехэммэт, Шахбэхт Мехэммэт, Мулла Шади буларак атыйлар. Жужи ханныц еченче улы Шибан (Шэйбани хан) нэселеннэн. Менэ шул Шэйбани ханныц сараендагы эмирлэреннэн берсе Жан Вафа исемле икэн. Аныц хэтта Шэйбани ханныц Харэземне яуларга килгэнендэ ишек катындагы бэклэреннэн икэнлеге дэ ачык билгеле. Бу хакта Мирза Мехэммэт Хэйдэрнец (1499-1551) «Тари-хи-Рэшиди» хезмэтенец Икенче китабы 9 нчы бу-легеннэн укый алабыз.

Мирза Мехэммэт Хэйдэр — Мирза Мехэммэт Хэйдэр Хесэен улы Дулати — Могулия мэмлэкэ-тендэ хэрби житэкчелэрдэн булып, берничэ язма китаплар калдырган эдиплэрдэн берсе. Аныц «Та-рихи-Рэшиди» хезмэте фарсы-тажик телендэ язылган, ул, ацардан тыш, терки телендэ шигырьлэр дэ ижат иткэн, мэсэлэн, «ЖдЬан-намэ» поэмасы бугенге кенгэчэ килеп житкэн.

Мирза Мехэммэт Хэйдэр «Тарихи-Рэшиди»дэ язганча, 1504 елда Шэйбани хан Харэземне яуларга килэ. Узбэклэргэ хезмэттэ торган могулларныц йерэклэрендэ Шэйбани ханнан курку хисе даими саклана икэн, ягъни ацардан бер-бер этлек кылу-ларын кеткэннэр. Эмма ханныц бертуган энесе Мэхмут солтан Ьэр эштэ могулларны яклаучы булган. Ул Кондузда шушы 1504 елда улеп кала. Хэбэре ирешугэ, могулларныц йерэгенэ шом тешэ.

Эмир Жан Вафага сер итеп кенэ Шэйбани хан Хэраземне яуламый китмэячэген белдерэ Ьэм таган да болай ди: «Узбэклэр арасында бу кендэ утыз мецлэп могул бар. Могул башлыклары булганда, ул могуллар безгэ тугры хезмэттэ тормаячаклар. Уцайлы очрак куренугэ, алар безнец белэн без аларга

кылган гамэлне башкарачаклар. Аларныц елкэн-нэре — Мехэммэт Хесэен гурагэн. Аныц хакында соцгы кеннэрдэ мин еш уйланам. Аны утерсэм, бер-бер ханны утеруче булам hэм бу гамэлем минем ханнарга ясаган hэммэ яхшылыгымны юкка чыга-рачак. Шуца да безнец бу сейлэшуне аца житкеруец яхшы булыр. Ул, бетен бар нэрсэлэрен жыйнасын да, аяклары барында моннан качу ягын карасын, аца шушыларны кичекмэстэн житкер. Улем белэн кеч алышмасын, аныц китуенэ, комсыз кылыч белэн башка могул эмирлэре канга сугарылырлар»56.

Жан Вафа шунда ук Мехэммэт Хесэен гурагэнгэ («Тарихи-Рэшиди» авторы Мехэммэт Хэйдэрнец этисенэ) кеше жибэрэ hэм ханныц сузлэрен жит-керэ. Эйлэ намазы вакыты икэн. Намаздан соц Хесэен эмир, янындагы уз балаларын, гаилэсен, егерме кешелек хезмэтчелэрен, тэн сакчыларын алып, Херэсэн каласына таба юл ала.

Бу хэбэрлэрдэн ацлашылганча, эмир Жан Вафа узбэклэр ханы Мехэммэт Шэйбани сараенда хезмэттэ торган. Ул гына да тугел, Хесэен эмирнец ике кызы, Гайшэ-солтан белэн ГэYhэршат-бигим Шэйбани ханныц харамында (гаремында), хатын-нары янында икэннэр. Гайшэ-солтанны Шэйбани хан уз энесе Мэхмут солтанныц улы Гобэйдул-ла солтанга кияугэ бирэ. Ул ханым тарихта, бераз соцрак заманнарда, Могул-ханым буларак дан ала. Э Гэуйэршат-бигимне хан Жан вафаныц улы эмир Йарга кияугэ бирэ. Моны Шэйбани хан эмир Жан Вафаныц Мехэммэт Хесэен гурагэннец Херэсэнгэ качуын оештырганы ечен рэхмэте билгесе буларак эшли.

Шулай итеп, Жан Вафаныц Шэйбани хан сараенда хезмэттэ торуын, 1504 елда эле исэн икэнлеген, Йар исемле улы да булып, аныц хатыны ГэуИэршат (Мехэммэт Хесэен эмирнец кызы) икэнлеген ачык белэ алабыз. Алар, житмэсэ, шушы тарихларны язып калдырган Мирза Мехэммэт Хэйдэргэ ту-ганлык-кардэшлектэ дэ икэннэр.

Дон Жуан Фарсылы (яки Дон Хуан Персидский -

,ул 1560-1604 елларда яшэгэн;Солтан Гали-бэк Баят улы, Шэйбанилэр белэн сугышларда да кат-наша; сэфэвилэр сарае аны Испаниягэ илчелек эше белэн жибэрэ, Оруж-бэк шунда, тормыш корып, яшэп кала ) тарафыннан XVIIйезнец беренче елла-рында Испаниядэ язылган «Фарсы Дон Жуанныц Оруж-бэк Баят китабы» бар. Анда «ишик агасы ба-ши» дигэн титул хакында да суз бара . Ишик агасы башиныц (ишек агасы башыныц) ярдэмче-урын-басарлары исэ «ишик агаси» (ишек агасы) дип ата-лалар икэн, э ханныц сакчылары башлыгы «капучи баши» (капкачы башы) дигэн дэрэжэ тоткан.

Шагыйрь Гур Шэриф Вафалыныц ишэктэ йеруе хакындагы риваятьне хэтердэ яцартсак, бу хэбэр хан катында ишек агасы мэртэбэсендэ булуына бэйле барлыкка килуен искэрми мемкин тугел. Димэк, «ишек агасы» атамасы халык риваятьлэрен-дэ ишэккэ атланып йеруче булып киткэн, дия алабыз. Аннары, «Пэйгамбэрлэр тарихы»нда Ибрайим hэм улы Исмэгыйль пэйгамбэрлэргэ бэйле кыйс-саларны укыганда ишек белэн ишэкне бутап ацла-улар очрый. Улын кетеп утырган ИбраЬимга Исмэ-гыйльнец хатыны су да бирми, естэлгэ сыйларын да куймый. Киткэнендэ ИбраЪим пэйгамбэр: «Улыма эйт, ишеген алыштырсын!»— дип эйтэ. Аныц су-зе шушы хатын хакында була. «Ишек»не «ишэк» белэн алыштырып кузаллау, димэк, хата саналырга тиешле. Исмэгыйльнец хатыны монда иренец кул астында хезмэттэ торуы сэбэпле, ягъни хатыны булганга курэ ишек буларак аталганы ацлашылса булса кирэк.

Шушы тарихи мэгълуматлар нигезендэ фэнни дэлилле нэтижэлэргэ килсэк, «Раунакыль-ислам» эсэренец авторы Гур Шэриф Вафалыныц чын-лыкта эмир Жан Вафа булуын ачык тешенербез. Димэк, Гэр Шэриф Вафалы —XIV йездэяшэп ижат иткэн, тарихта Жан Вафа буларак мэгълум затлар-дан икэн. Эле 1504 елда ул Мехэммэт Шэйбани ханныц (Шахбэтнец) сараенда ишек агасы хезмэ-тендэ торган.

56 www.vostlit.info/Texis/гus14/taгich_Rashidi/fгametext22.h.t.m.(мерэжэгать иту датасы — 22.11.2021).