CC BY
16Аннотация
В статье изложены результаты атрибутирования, проведенного с привлечением новых исторических данных и текстологических интерпретаций колофона дастана Сайфа Сараи «Гулестан бит-тюрки». Утверждается, что местом рождения поэта был город Камышлы в современной Сирии, что его произведение посвящено правителю эмирлика Зулькадир Су-ли-беку, и что сам автор был есаулом, то есть, командиром охраны бека, но оказался в плену.
Abstract
The paper deals with the results of attribution conducted using new historical information and textological interpretations of the colophon of the dastan by Saif Sarai named "Gulistan bit-turki". It is claimed that the poet's birth place was the city of Kamyshly in the present-day Syria, his work was devoted to the ruler Suli-bey of Zulkadir emirlik and that the author himself was a captain, that is the commander of the bey's guards, but he was taken captive.
Ключевые слова
Мамлюки, зулькадириды, есаул, поэт, меч сарая, город Камышлы, Египет, Каир, Саиф Сараи.
Keywords
Mamelukes, Zulkadirides, captain, poet, saray sword, Kamyshly city, Egypt, Cairo, Saif Sarai.
СYЗне «Камышлы йорттан» башларга туры килэ.
Текстология гыйлеме, методологик талэплэрен дерес башкарганда, ышаныч-лы туры мэгълуматлар бирэ торган елкэ. Камышлы йорт бзнем туган илем иде, Белец: горбэткэ килтергэн - белем иде, Килеп улдым Сарайда шийр фидае, Сарайныц шагыйре - илнец гидае. «Ядгэрнамэдэге» шушы робагый С. Сараиньщ кем hэм кайдан булуын ачыклар ечен галимнэр кулында теп чыга-нак булып тора. Фэндэ ул яхшы билгеле факт. Профессор Х. Ю. Мицнегулов аныц нигезендэ С. Сараиныц туган туфра-гын Волгоград елкэсендэге Камышлы
УДК 801.73
«Гелестан биг-теркигэ» атрибуция нэти^элэре hsM Сэйф Сараи тормышына бэйле яцалыклар
Ф. З. Яхин,
Татарстан Республикасы фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендзге Тел, эдэбият hэм сзнгать институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Results of attribution of Gulistan bit-turki and new aspects about Saif Sarai's life
F. Z. Yakhin,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
шэhэренэ нисбэт итз1. Бу ^заллау галимнэр тарафыннан чын, хакыйкый, ышаныч-лы фикер буларак кабул ителде, хэтта камыш белзн бэйле аталган hзр инеш, авыл, шзhзргз бэйлэYлэр булгалап торса да, татар дэмэгатьчелегендэ hичкайчан hичбер шик уятмады. Ул. татар, татар дирлегеннэн иде.
Димэк, С. Сараи узенец туган дирен «Камышлы йорт» буларак белдерэ. Моны hичкем инкарь итми hэм кире кагарга дыенмый сыман. Эмма монда да бер хикмэт бар: ул шушы «Камышлы йортныц» кайда булуын ачыклаудан, андый исемдэге тебэкме яки шэhэрме - шуны хатасыз табудан гыйбарэт. Асылда Камышлы гына TYгел, Камышлау да TYгел, бэлки «Камышлы йорт».
Тагын да кызыклысы шунда - андый исемдэге шэЬэр тарихта чыннан булган. Ул сэрйанилар (ассирияннар) телендэ «Бэт (Бет) Зэлин» дип аталган. «Бэт» дигэне «Йорт» дигэн суз, «Зэлин» - «Камышлы», терки телдэ - «Камышлы Йорт». БYгенге кендэ ул Камышлы шэhэре, гарэпчэ «Эл-Камишли» атала, фактта СYрия Курдистаны башкаласы санала, СYриянец Теркия белэн теньяк-кенчыгыш чигендэ, Гыйрак тарафына якын Эл-Хасэка тебэгендэ2. Димэк, борынгы заманнарда Камышлы Йорт сэрйанилар шэhэре булып, XI гасырда аны сэлдYклэр басып алган. Тиздэн ул терки шэhэрлэрнец берсенэ эверелгэн, исеме дэ терки телгэ Yзгэртелеп, Камышлы Йорт исемендэ атала башлаган. «Камышлы Йорт» дип аталган кала да, тебэк тэ башка юк. Калганнары Камышлы, Камышлоу, Камышино h. б.
«Гелестан бит-терки» эсэренец колофоны елешендэ С. Сараи:
Бу «Гелестан» зиннзте - Бэтхас бик,
Хащибел-хещщаб, солтаны хасс бик, - дип яза3. Текстныц укылыш Yзенчэлек-лэренэ игътибар итсэк, «Гелестан» CYзенец басмада куш дэялэр эчендэ бирелYе аны эсэр исеме буларак тешенергэ кирэклегенэ этэрэ. «Бэтхаска» ацлатма биреп, Х. Й. Мицнегулов болай дип яза: «Бу исемне Э. Нэдип "Тэйхас-бик" дип укый. Ташкент басмаларында да шул ук хэл кузэтелэ»4.
Эсэрнец Ташкент басмасы 1968 елда денья кургэн, текстларны Э. Фазылов башкарган:
Бу Гулистон зийнати Тайхос бек,
Хожибул-хужжоб султона хосбек5.
Э. Фазылов укылышында «Гулистон» сузенец баш хэрефтэн бирелуенэ карап, монда да аны эсэр исеме буларак курсэтугэ бэйле дип кабул итэргэ кирэк, «Тайхосбек» бер суз рэвешен алган, текстолог укылышыннан аны кеше исеме буларак ацларга кирэк икэнлеге баш хэрефтэн язылуы белэн ишарэлэнэ. Димэк, галимнэр ^заллаганча, CYЗ «Бэтхас бик» яки «Тайхосбек» исемле кеше хакында бара.
1976 елда Казан университеты нэшриятында «Сэйф Сараи. Тормышы hэм идаты» дип аталган дентекле Ьэм куптерле фэнни сораулар, эзлэнулэр куеп озатыла баручы бэяннары белэн мавыктыргыч, мадаралы агымда язылган монографиясендэ Х. Ю. Мицнегулов бу бэккэ бэйле кызыклы ^заллаулары белэн дэ уртаклаша. Аныц бу фикерлэре татар дэмгыяте тарафыннан хакыйкать буларак кабул ителуен дэ оныт-мыйк. Аерым алганда, ул боларны яза: «Сэйф Сараиныц мэмлук дэулэтендэге тормышы КаЬирэ, Искэндэрия кебек узэк шэЬэрлэр белэн бэйле булса кирэк. Шагыйрьнец Искэндэрия мэликенэ атап язган мэдехе, "Гелестанны" солтан сараенда зур постта эшлэуче эмир Бэтхас (Тэйхас) бэккэ багышлавы бу фикер ечен нигез бирэ. Лейден кулъязмасыныц кереш елешендэ эдипнец бестан эчендэ, геллэр арасында берничэ "зариф" (сузгэ оста) галимнэр белэн утырып инша гыйлеме турында суз алып баруы эйтелэ. Бу KYренеш hэм кулъязмадагы нэзыйрэ эсэрлэр С. Сараиныц Мисырдагы теп мэдэни Yзэклэр белэн бэйлэнешле булуына hэм андагы эдип-галимнэр белэн
тыгыз элeмтэдэ торуына ишарэ ягай. Билгeceз "кятибнeц" "Гeлecтан 6ит-торки" кyлъязмаcындагы шигырe дэ шагыйрьнeц талантлы hэм мэшhYр кeшe 6улуын ачык ^ргатэ»6.
«Гeлecтан бит-тeркинeц» Mиcыр эмирe Бэтxаc биккэ багышланган булуын X. Й. Mицнeгyлoвныц ачыклавы, аныц иceмeнeц «Tэйxаcбэк» («Tайxocбeк») рэвeшeндэ укылышыныц xаталы булуын ацлатып бирYe аeрым фэнни эhэмияткэ ия ачыш рэвeшeндэ кабул итeлeргэ тиeшбeз. С. Сараи язганнардан ацлашылганча, ул бэк «xа®ибeл-xeж;®эб, coлтаны xаcc бик»7, «xoжибyл-xyжжoб cyлтoна xoc бeк»8 икэн. «Xа®ибeл-xeж;®эбнe» X. Й. Mицнeгyлoв «coлтан cараeнда титул; cарайныц эч^ эшлэрe (аппараты) бeлэн идарэ итYчe вэзир»9 дип ацлата. «Tатар эдэбияты тари-xында» галим бу мэаэлэдэ фикeрлэрeн тагын да кoнкрeтлаштырып бoларны яза: «Лeйдeннecxэceнeц тeп eлeшeн алып тoрyчы "Шлепан 6ит-торки" аезра 793/1391 eлда тeгэллэнгэн. Ул Mиcыр галтаны Заhир Сэйфeддин Бэркук cараeнда "xа®ибeл-xe®®аб" (oбeр-камeргeр, баш миниcтр, oлyг вэзир) вазифаларын башкаручы эмир Бэтxаcка (Tэйxаcка) багышланган»10, ди.
Димэк, бeрeнчeдэн, Бэтxаc (Tэйxаc) иceмлe бу бэк эмир икэн, икeнчeдэн, xа®ибeл-xe®®аб (xа®ибeл-xe®®эп), eчeнчeдэн, Mиcыр coлтаны Бэркукныц кулы аcтындагы кeшece. Бoларны бeр тэртипкэ кeртeп ацлаcак, бу бэк M^bç илeндэ эмир. X. Й. Mицнeгyлoв фикeрe бeлэн мoнда да килeшэбeз. Эмма шyныcы да бар, эмир аталуы eчeн ул кeшeнeц аeрым бeр эмирлeкнeц тэxeтeн тoтyы шарт, аныц галтан cараeнда xа®ибeл-xо®®эп булуы да шушы мэртэбэceнэ («эмир-лoрд» дэрэ®эceнэ) бэйлe.
Moнда «xа®ибeл-xe®®эп» бу эмир^ц аeрым, xэтта эмирлeгe мecтэкыйльлeккэ ия, бэйтез ил булуын да KYрcэтэ. Димэк, шушы дэрэ®эceнэ карап бeз аныц cyвe-рeн эмирлeкнeц бэге буларак бэялэргэ мэ®бYрбeз. Эмма Бэркук галтан заманында Mиcыр илeндэ яшэгэн Бэтxаc иceмлe дэ, Tэйxаcаталyчы да эмир^ таба алмабыз. Бу итем яки уйдырма иceмнэрдэн, яиcэ тeкcтны укуда hэм ацлауда килeп туган xатадан гыйбарэт булып чыга, димэк. Шунлыктан тeкcтка кабат игътибар oty coрала.
Лны бoлай дип укып карыйбыз: «Бу - гeлecтаны зиннэтe бeт xаccы бэк, Xа®ибeл-xe®;®^ coлтана xаccы бэк». KYрeнeп тора, бу рэвeшлe яцгыратканда cтрoфаларныц шигъри вэзeнe тэртипкэ килэ, мэгънэлэр дэ ачылып китэлэр. Бeрeнчeдэн, «coлтаны xаc бик» TYгeл, бэлки «coлтана xаccы бэк», ягъни «coлтанга югары мэртэбэлe бэк-эмир»; икeнчeдэн, «xа®ибeл-xe®®эп» титулы бэккэ TYгeл, coлтанга карый, coлтанныц мэртэбэген KYрcэтэ hэм ул «^адиларныц юлын cаклаyчы, xа®илар юлы coлтаны» дигэн^ ацлата; eчeнчeдэн, «xаccы бэк» дита^ аныц мecтэкыйль эмир булуын бeлдeрYe дэ. Бoлар hэммэce бeргэ «^адилар coлтанына мecтэкыйль эмир» дигэн мэгънэ^ бирэлэр11.
Стрoфаныц бeрeнчe юлы «бу - гeлecтан» дип башланып китэ. Лны «бу - гeл бакчага» буларак ацлау-ацлату юлы бeлэн барып карыйк. Ул вакытта шушы фи^ргэ килeргэ кала: мoнда эcэр иceмe xакында CYЗ бармый. «Гeлecтанныц» от^нимы -«боетан» яки «гeлбecтан», шулай ук «гол бакчаcы» мэгънэceнэ ия дигэн фи^рж уздырабыз.
«Зиннэтe бэт» дигэндэ - «зиннэт илe» мэгънэте чыга. «Xаccы бэкнe», шушы «зиннэтe бэткэ» бэйлe рэвeштэ, мостэ^йль бэклeк-эмирлeк буларак ацлау дeрec. Moныц шулай и^н^ген тeкcтныц бу урынындагы мэгънэви мантыйгы талэп итэ. Бу укылышны кабул иткэндэ, аны бoлай дип ацлый башлыйбыз: «Бу - галлэр бакчаcы зиннэт йoрты мecтэкыйль бэклeк».
Ни хикмэт, монда мэгънэлэр тэмам буталган кебек тойгы кала. «Бэт» CYзенец сзрйанилар теленнэн, гарэпчэ «бэйт», теркичз «йорт» икэнлеген «Камышлы Йортны» ачыклаганда билгелэп уткэн идек. Монда да суз шул мзгънздз килэ TYгелме? Димэк, Х. Й. Мицнегуловныц «Тэйхас» дип тугел, «Бэтхас» дип укуы дерескэ чыга икэн.
Безнец укылышта ул строфа тулы килеш мондый мэгънэлэрне бирэ: «Бу -геллэр бакчасы зиинэт йорты местэкыйль бэклек / Хадилар солтанына местэкыйль эмире». Бу юллар С. Сараиныц шигъри осталыгыныц югары дэрэдэдэ булуныц кYрсэткече.
Иц тэудэ - бу тезмэдэн куренеп, кузгэ-куцелгэ тертелеп торган, бэхэс тудырыр-лык мэгънэлэрне аерып алырга кирэк. Шуца кYрэ хэзер «бу гелестан» дигэнендэ «Гелестан бит-терки» хакында CYЗ барганы белэн килешеп карыйк.
С. Сараи, тулы текстка игътибар итсэк, шушы бYлекчэдэ генэ дэ «гелестанны» берничэ кат уйната. Шулай да аныц эле «геллэр бакчасы» мэгънэсендэ, эле эсэр исеме буларак кулланылуы ачык ацлашылмый. Э бу, без кузгаткан строфада ул, мэгънэлэрне махсус рэвештэ катлауландырып, аларныц шушы икесен дэ узенэ кирэкчэ кулланган кебек тойгы калдыра.
Инде хэзер «Гелестанныц» мэгънэсен монда эсэр исеме буларак кабул ту дерес дип эш итик. Шул мантыйк белэн барсак, суверен бэклекнец местэкыйль эмиренэ «Гелестан бит-терки» багышланган икэнлеген ^рербез. Монда ул ачык ацлашыла кебек.
Шулай ук ул эмирнец хадилар солтанына бэйле, буйсынган бэк икэнлеге дэ ачык искэртелгэн. Э бу хадилар солтаны кем?
Ул. заманнарда хад юлларыныц иминлеге ечен ислам деньясында мэмлYKлэр солтаны даваплы саналган12. Нэтидэдэ суз эсэрдэге бу урында Бэркук солтан (13391399) хакында икэнлеге ачыклана. Э «Гелестан бит-терки» аца TYгел, бэлки аныц, ягъни Мисыр иле солтаны Бэркукныц, местэкыйль бэклеге бэгенэ багышланган булып чыга.
Строфадан, безгэ калса, «зиннэте бэт», ягъни «зиннэт йорты» гына, мэгънэсе ацлашылса да, чишелмэде. Аны шигъри-метафорик мэгънэгэ ия дип ацлап утеп китэргэ була, анысы. Эмма чишY юлы да бар.
Беренчедэн, «Зиннэте Бэт» дип, бу сузлэрне баш хэрефлэрдэн язу хэерле, ченки ул - ил исеме. Аныц шулай дип аталуы бу местэкыйль бэклекне нигезлэгэн, аерым ил буларак яшэткэн эмирнец исеменэ бэйле. Тарих аны Зэйнетдин Карада буларак та белэ. Бу Зиннэт эмир чын мэгънэдэ ихтыярлы кеше икэн. Зэйнетдин Карада (...-1353), риваятенэ курэ, Зелкадир (Делкадир) бэк угылы икэн13. Ул угызларныц Бозук нэсеннэн була, биш мец атлы гаскэр белэн Фуратныц югары агымы Тавр тауларына килэ. Аларныц дэйге дэйлэYЛэре аца кадэр Тавр тауларыныц кенчыгыш ягында була. Баят, эфшар, бэйдили нэселлэреннэн икэннэр. Тиз арада Чокыр Yвен (Киликияне) яулыйлар. Шулай бэйлеклэре местэкыйль дэулэт рэвешендэ 1337 елда оешып китэ hэм 1522 елга кадэр яши, баш калалары Мараш Ьэм Эл-Бестан (Эльбистан) шэЬэрлэрендэ була. Госманлы империясе, Мэмлук солтанлыгы, Сэфэвийэ дэулэтлэре бу эмирлекне узлэренеке иту сэясэтен алып бара-лар14. Зэйнетдин исеме «дин зиннэте» мэгънэсенэ ия. Кыскартылып «Зиннэт» аталып йертелгэн. «Зэйн» дэ «зиннэт» тэ (дересе - «зинэт») гарэп телендэ бер YK, «бизэк», «зиннэт» мэгънэлэренэ иялэр15.
1386-1398 елларда Зелкадир эмирлеге белэн Шэгъбан СэYЛи бэк идарэ итэ16. Ул Зэйнетдин бэкнец улы икэн. Зэйнетдин Каради бэк Зелкадир оглудан соц, башта
улы Xэлил тэxeт тoта. Ул 1386 eлда Yтeрeлэ, аныц урынына мэмлYKлэр coлтаны Бэркук кушуы бyeнча бэк итeп Шэгъбан Сэули-би KYTэрeлэ. Эмма ул да этите cэяcэтeн дэвам итэ. Лны мэмлYклэр 1398 eлда мэкeрлe рэвeштэ hэлак итэлэр17.
Зиннэт Бэт эмирлeгeнeц, ягъни Зeлкадир onvy бэклeгeнeц XVI гаcыргача cyзbIЛган тариxлары cyгышлар бeлэн eзлeкceз oзатbIла барган. Шэгъбан СэYЛи бэк абый-энeлэрe бeлэн бeргэ яшьтэн этиce янында авыр яуларда йори, 1381 eлныц июль башында Mараш янындагы oрышта ул бeрeнчe тапкыр игътибарга лаeклы батырлыклар KYрcэтэ. Yз гаcкэрe бeлэн шэhэр янындагы тeкэ Yзэнлeк эчeндэ, яшeрeн кочлэр буларак, мэмлYклэрнe кeтeп ала, якынлашуларына, аларга ташлана, бу бэралаштэ кортлэрнвц ®итэкчece Шэрэфвтдин Xэзэрбанины эотр алуга ирвшэ. 6 июльдэ топ канлы oрыш була, мэмлуклэр ecтeн чыгып, Mарашны яулыйлар. СэYЛи-би Эл-Бecтанга чигeнэ, эмма аны cаклап кала алмый, Фурат (Ефрат) аша чыгып, Xарпyт калаcына кeрeп cыeна. MэмлYKЛэр Фуратны кичeп чыга алмый калалар, бeр айдан Ллeппoга чигeнэлэр. Зeлкадирoгyллары мэмлYклэргэ шунда coлыx тэкъдим итэ.
Ллга таба cэяcэтлэрeндэ мэмлуклэр бeтeн яклап Зeлкадирoгyлларын Yзара гаугаландыруга ирeшэлэр. Tyганнар Ибраhим, Гocман, Гайcэ шушы xэлдэ мэмлуклэр ягына чыгып китэлэр. Сэули-би Алeппo xeкeмдары Елбуга (Ялбуга) каршына килэ. Эмма Сэули эмир^ анда кулга алалар. Бэркук шлтан аны Kаhирэгэ китeрeргэ эмeр бирэ. Илтэ барганнарында, Сэули-би юлда качып китэ. Лныц бу гамэлe аркагатда шик xeкeмдар Елбуга ecтeнэ твшэ, бэккэ ул ярдэм oeштырган, имвш, дилэр. Шуннан Елбугага аны куалап барырга кала, тoта гына алмый.
Бэркук шлтан Зeлкадирoглy эмирлвгвн тэмам юк иту увнда яши. Бэкнвц hэммэ туганын зинданга яптыра, Сэули-бигэ каршы гаcкэр ®ибэрэ. Бу вакытта эмирлeк башкалаcы Эл-Бecтан калаcы авыр cyrarn^ эзeрлэнY чараcын курэ. Сэули-би гаcкэрeн Гeкcyнга китeрэ. Kанкoйгыч cyгышта мэмлуклэр ®ицeлэ. Бэркук coлтан бу xэбэрнe авыр кабул итэ. Яца мэ^р кoрып, СэYЛи-бинeц туганнарын зиндан-нан чыгара. Ллар эмир бeлэн тэxeт гаyгаcына кeрeргэ, аxырда аны юк итэргэ ттеш булалар. Эмма П^ман бу xакта xэбэрнe абышот Сэули-бигэ ®иткeрэ. Ибраhим иcэ мэмлуклэр яклы кочлэргэ таянып cyгыш ача, эмма абыйcыннан ®ицeлэ. Бэркук шлтан бeраз вакытка тынычланып тoрырга мэ®бур. Ул арада аныц яца мэкeрe дэ ®итлeгэ. Yтeрeлгэн Xэлил бэк^ц улы Mэxмэт Hаcрeтдин 1388 eлда агаcы Сэули-бигэ каршы гаcкэр кутэрэ. Эcтeн чыгуга ирeшэ. Ул арада Сэули-би^ц туганы Давыт бэк тэxeт дэгъваcына гатыртыла. Яу бeлэн йор^ дэ, ®ицугэ ирeшэ алмый18.
Yтeрeлгэн Xэлил бэкнeц дycларыннан бeрce шагыйрь hэм xeкeмдар Kазый Бoрhанeтдин икэн. Ул Рум hэм Лнатoлия тeбэклэрeн уз эчeнэ алган Эрeтния шлта-наты, xeкeмдар була19. Сoлтан Бэркукка каршы 1389 eлда Елбуга Эн-Нагашри баш кутэрэ. Лца ярдэмгэ ^зый Бoрhанeтдин гаcкэр ®ибэрэ, Сэули-би дэ читтэ калмый. СYриянe узып, бу кочлэр Kаhирэгэ якынлаша. Бэркукныц тэxeттэн китYeнэ, аныц урынына coлтан итeп Салиx Xа®ины кутэрунe талэп итэлэр20.
Елбуга бэк ягыннан тoрып cyгышкан мэмлук бэклэрeннэн Mинташ эмир, ^^рэж алгач, баш кутэргэн ®итэкчeлэр бeлэн гаугалана. Бигрэк тэ Елбуга бeлэн дэ аралары бoзыла. Mинташ бэк ecтeн чыга, аныcы. Чeркэc Бэркук шлтанны баш KYTэручeлэр кулга алалар. Эмма Kаhирэ эчeндэ мэмлуклэр бeлэн бэрeлeшлэр дэвам итэ. Сйлтан яклы гажэрилэр бyйcынырга тeлэмилэр. MэмлYKЛэр шлтаны Mэлик Заhир Сэйфeтдин Бэркук алар ярдэмeндэ 1390 eлда зинданнан азат итeлэ21. Tиздэн ул Kаhирэнe hэм тэxeтeн уз кулына кайтаруга ирeшэ, аныц xeкeмдарлык ^татры hэм яуда аяycыз булулары шэxeceнeц чыннан да «за^р cэйфeтдин» булуын, ягъни
«33hap дин кылычы» булуын раслый. Бэркукныц тумыштан бирелгэн исеме тарихта ачыкланмыйча калдырылган. Э «Бэркук» исеме - гарэп CY3e, «Слива» («Кара димеш») мэгънэсенэ ия.
Яшь вакытында ул кетуче икэн. Аны Кырымда мэмлук сэудэгэренэ кол итеп сатып дибэрэлэр. Мисырга китерелэ, монда аны мэмлYклэр гвардиясенэ алалар Ьэм Суриягэ хэрби мэктэпкэ укуга дибэрэлэр. Ул. сугыш уеннарына, корал белэн эш иту Ьенэрлэренэ, дайдаклык осталыгына, Коръэн гыйлемнэренэ, гарэп теленэ ейрэтелэ. Иптэшлэре арасында елгер булуы белэн аерылып тора. Аца монда солтан даирэсе игътибар итэ. Бэркук КаЬирэгэ чакыртылып, аца солтан балаларын тэрбия иту эше йеклэнелэ. Тиздэн ул эмир дэрэдэсенэ ирешэ.
Солтан Шэгъбан Икенченец 1377 елда вафатыннан соц улы Галине мэмлуклэр
солтан итеп кутэрэлэр. Аныц балалыгы сэбэпле идарэ эшлэрен Бэркук эмир уз
22
кулларына ала22.
1381 елныц маенда солтан Гали Мансур Yлeп китэ, аныц тэхетенэ Шэгъбан солтанныц икенче улы Салих Мансур Сэлэхетдин Хади Икенчене кутэрэлэр. 1382 елда эмир Бэркук аны тэхетеннэн тешерэ Ьэм, узурпатор булып, урынына менеп утыра. Мисырга кечле ихтыярлы солтан кирэк була. Бэркук - нэкъ шундый кеше, мэмлуклэр гвардиясе белэн уртак тел табып эш итэ.
Бу дэвер Аксак Тимер заманы була. Азияне яулап, Алтын Урдага бэреп кереп, озак та утми Мисырга Аксак Тимер уз илчелеген дибэрэ. Бэркук аларга каршы кансызлык KYрсэтэ, илчелэрнец башын чаптыра. Сугышка эзерлэнеп, мэмлYKлэр солтаны терек солтаны Баязит белэн солых тези. Ул хэтта 1395 елда гаскэрен Аксак Тимер кечлэре белэн сугышка Суриягэ алып килэ. Эмма араларында орыш булмый кала. 1399 елда солтан Бэркук улэ23.
Шулай итеп, 1390 елныц февралендэ Бэркук кабат Мисырга солтан була24. Сэули бэк Антеп шэЬэрен алырга ун мецлек гаскэрен юнэлтэ. Ул арада дуслыклары кабат тергезелеп, Минташ эмир аца мец кешелек терки гаскэрилэре белэн килеп кушыла. Эмма Антеп каласы бирешми. Бераздан Сэули-би уз гаскэри кечлэре белэн иленэ кайтып китэ. Бэркук аца, шушы вакыйгалардан соц, илчелек ирештерэ, аныц хекемдарлыгын тануын белдерэ. Ж^авапта Сэули эмир дэ Бэркукныц Мисыр иленэ солтан булуын таный. Вакыйгалар 1391 елныц гыйнваренда шулай тэмамлана25.
Сэясэт угы Минташка тебэлеп, аны буйсындыру ечен КаЬирэдэн мэмлуклэр гаскэре килэ. Сэули эмир гаскэре Козан кирмэнен яулый, эмма бу гамэле белэн сэяси вэзгыятьне бозуын тешенеп елгерэ, узен Мисыр иленец вэкиле буларак курсэту йезеннэн Бэркук солтанныц Дэмэшкътагы сараена 200 ат белэн 200 олау затлы тукыма тергэклэре булэккэ дибэрэ, э Козан кирмэне мэсьэлэсендэ, бэхэскэ урын калдырмау максатында каланыц ачкычын Алеппога, андагы вэли (губернатор) кулы-на юллый. Ул шуныц белэн Yзeн Бэркук солтанныц эмире итеп ^рсэту даен карый26. Димэк, 1391 елда Зиннэт Йортыныц местэкыйль эмире хадилар иминлеген сакла-учы Мисыр иле солтаныныц бэгенэ эверелэ.
Э инде 1393 елда Аксак Тимер Сэули-бине узенэ хезмэткэ угетли. Эмир тэкъдимне кабул итэ Ьэм Сирия естенэ гаскэр башлыгы буларак яу чабарга телэге барлыгын да белдерэ. Бу хакта Бэркук солтанга хэбэре килеп ирешэ. Ул тиз арада гаскэр кутэрэ. 1395 елда Сэули-би кечлэре белэн мэмлуклэр арасында бэрелеш була, Зиннэт Йорты явы тармар ителэ, эмирнец артыннан эзэрлеклэп килэлэр, ул чак качып котыла. Алга таба мэмлYклэр белэн орышулардан баш тарта. Хэзер Казый БорЬанетдин дэулэтенэ кул сузу гамэленэ керэ27. 1398 елда Бэркук солтан кешелэре Сэули-бине мэкерле рэвештэ утеругэ ирешэлэр. Сэули бэк улы Садакныц
eгeтлэрeннэн Галжан иceмлe кыпчак аны чатырында йoклаган ятагында cyeп, куа килyчeлэрдэн кочкэ качып гатыла. Kаhирэгэ кайта. Лнда аны oлы булэклэр котэ, э Зeлкадирoгyлларыныц Зиннэт Йoрты тэxeтe Садак бэк кулына кала28.
Шушы вакыйгалар тeзмэceн KYцeлдэн кичeргэндэ Сэйф Сараиныц бу шигъри юллары xэтeрдэ яцара:
Ycen myфрaгым узрэ нэйзэлэр, бэн эвдин айрылдым,
Bamaндuн бинишин улдым да узгэ йорmкa эyрeлдeм.
Ничук мица фэлэкщэврэйлади?Кандай гвнаЫм бар?
ИлаЫ, эйлэ кэм щэврeц - бэн илгэ садыйк ул uрдeм.
Xэзeргe татар тeлeндэ бу шигъри юллар бoлай яцгырыйлар:
Свцгeлэр ycen myфрaгымдa, мин вeмнэн айрылдым,
Хэбэрceз калдым да вamaннaн, чum ил кeшece булдым.
Нигэ мица язмышщэбeрe mвшme?Ни гвнаЫм бар?
Ходaeм, кahэрeц ким um, илгэ мин дуты ул uдeм.
KYрeнeп тора, бугенге татар тeлe урта гаcырлар кыпчак торкишннэн эллэ ни аeрылмый да Ke5eK. Бу мжал мoныц шулай икэнлeгeн ачык кузалларга ярдэм итэ.
X. Й. Mицнeгyлoв xакAы яза: «Эдипжц, уз ватанын калдырып, икeнчe ®иргэ KyHye ирeклe коннэн эшлэнмэгэн. Эгэр дэ Сэйф Сараи чит илгэ гадэти рэвeштэ генэ KYчeп киткэн бyлcа, бу xэлнe ул шундый газаплы кичeрмэc идe. Лны мoца гадэттэн тыш вакыйгалар мэ®бур иткэн булырга тиeш»29. Moца ®авапны эдип^ц уз шигырьлэрeннэн эзлэргэ кала.
Кара кынга mвшenmeр бу Сараи Сэйф бичара,
Huчeк ymдaн чыкьт mвшcэ кылыч баглы кара кынга, - ди шагыйрь, уз язмы-шыннан зарланып.
Бу шигъри юллардан ацлашылганча, ул «кара кында» икэн. Димэк, тоткын-лыкта, дия алабыз. Moны ул MэYлана Гыймад MэYЛэвинeц мэxэббэт xиcлэрe бeлэн cyгарылган, ceeклeceнeц аны мэxэббэттэ эотр итeп, кылычны кында тoткан кeбeк тлы яcавына нэзирэ буларак язган шигырeндэ бeлдeрэ hэм:
Бу фэлэн ничун мит даим каракында mоmaр ?
Бу amым Сэйфулдыгы чвнмe кара кында mоmaр? - дип зар итэ ул. Moнда эувэлга юлдагы «каракында» CYзe язмышныц hаман да аны KYзe уцында тoтyын бeлдeрcэ, икeнчeceндэ, «кара кында» дигэ^ндэ, тоткынАыгы xакында иcкэртэ.
Шагыйрь Yзeн «Гeлecтан бит-торкидэ» дэ «Сараи Сэйф» буларак та бeлдeрэ. Бу жэ шулай ук маxcyc эшлэнeлгэн. Moнда «Сараи» CYзe бeрничeк тэ нжби иceм була алмый. «Сараи cэйф» мoнда «cарай кылычы» мэгънэшндэ бeлдeрeлэ. Moннан аныц cарайда тэxeт янындагы кылыч булуын, ягъни яcавыллардан, cарай cакчылары гвардияce кoмандирларыннан икэнлeгeн тeшeнye авыр тyгeл. «Сэйф Сараи» иceмeн ул «Сэйфи Сараи» рэвeшeндэ дэ уйнатып ала. Ьэр шушындый oчракта тeкcттагы мэгънэ тecмeрлэрe, мoтивлар Yзгэрeш кичeрэлэр. Индe:
Бу Гвлecmaнбaгбaны ул эдт,
Км caрau cэйф uрeр - назмы гaрun! -дигэн CYЗлэрeнэ килcэк, мoнда аныц «Гeлecтан» дип уз ватаны xакында да мэгънэлэр бирвп язганлыгын тoймый момкин TYгeл. Moца «назмы гарип» CYЗлэрe дэ этэрэ, ягъни аныц Yзeн илeннэн аeрыAган шагыйрь булуын бeлдeрYe юкка гына TYгeл, диceц. Бэxэc калмый кeбeк, «Гeлecтан» бу oчракта ул уз илeн атый, Yзeн анда бакчачы эдип (бакча cакчыcы) итeп куз алдына китeртэ. Лныц бу рэвeшлe бeлдeрYe иceмeнэ дэ остэмэ мэгънэлэр ecти. УЛ Сэйф Сараи да hэм «cарай кылычы» да, яcавыллардан, димэк.
Тагын да шунысына игътибар итми мемкин тугел: узен «бакчачы» мэгънэсендэ атаганында ул гаделлек тарафдары икэнлегенэ ишарэ ясый, «эдип» буларак белдеруе ац-белем Ьэм табигый талант иясе икэнлеген тешенергэ ярдэм итэ. Менэ шушы-лар гына да Сэйф Сараиныц табигатенэ хас сыйфатларын дерес, ачык кузалларга мемкинлек бирэлэр. Бу урыннарда Сэйфетдин Бэркукка да ишарэлэр юк тугел кебек ацлашыла. Ул да «кылыч», эмма «динне яклаучы», «дин ечен сугышучы кылыч». «Сэйфетдин» аталуында Бэркук солтанныц хадилар юлын саклавы куздэ тотылган, анысы. Э менэ Сэйф Сараи - уз иле иминлеге сагында торучы шэхес, тик элегэ ул «кара кында», ягъни эсирлектэ. Бэлки зинданда уктыр? Ченки «кара кын» башка терле мэгънэ бирми, бирэ алмый.
Терек галимнэреннэн, Истанбул университеты эдэбият факультеты иске терек теле курсларын алып баручы профессор Али ФэЬми Караманлы оглы 1968 елда Сэйф Сараиныц «Гелестан бит-терки» эсэренец текстын эшлэп, сузлеген тезеп, грамматик узенчэлеклэрен ачыклап, тел тарихына бэйлэнешле ягын, эдэби узенчэлеклэрен тикшереп 436 биттэ китап эзерли. Эмма яшьли, 41 яшендэ улеме сэбэпле, бу китап беренче тапкыр бары тик 1978 елда гына профессор Мехэррэм Эргиннец кыскача сузбашы белэн басылып чыга30. Али ФэЬми Караманлы оглы 1959 елда «Гелестан бит-теркинец» кыпчак терекчэсендэ булуын ачыклап Ьэм бэялэп докторлык диссертациясе дэ яклый31. Китабыныц беренче тугыз сэхифэсе Сэйфи Сараиныц (терек галиме аны шушы исемдэ курсэтэ) шэхесен Ьэм «Гелестан бит-терки» эсэре тарихын ачыклауга багышланган. Алга таба ике сэхифэдэ ул библиография бирэ, 12-28 сэхифэлэрдэ эсэрнец тел узенчэлеклэрен терки теллэр тарихы кысаларында ача, эдэбият тарихында «Гелестан бит-теркинец» тоткан урыны билгели. Китапныц бу сэхифэлэре рим цифрлары белэн курсэтелгэннэр.
Э алга таба гарэп цифрлары белэн 1-177 битлэрдэ текст узе, 178-192 битлэрдэ аныц кучермэсе, 193-404 битлэрендэ сузлеге урнаштырылган. Шунысы эЬэмиятле, галим асылда «кыпчак терекчэсе» терминын куллана, hаман да эсэрнец авторы «Сэйфи Сараи» дип бара, тулаем алганда, эсэренец теле чыгатай терекчэсе Ьэм харэзм теркисе буларак бэялэнэ.
Тереклэрнец «Ислам энциклопедиясендэ» Мустафа Эзканныц «Seyfi-i Sarâyi» мэкалэсе бирелгэн, аныц башына ук «Kipçak çairi» дип язып куелган32. Мэкалэдэ эдипнец тормышы хакында хэбэрлэрнец дитэрлек булмавы искэртелэ. «Сараи» нисби исеменэ бэйле - Сэйф Сараиныц Алтын Урда ханлыгы мэркэзе Сарай шэЬэрендэ танылуы сэбэп булуы белдерелэ, шагыйрьлек мэртэбэсенэ килгэндэ - Харэзми hэм Хэсэноглу кебек беек шагыйрьлэрнец эсэрлэрен бeлYe, тезмэлэренэ нэзирэлэр язуы аша алар белэн ярыша алырлык дэрэдэдэге эдип икэнлеген дэлиллэве, диелэ33. Идел буенда татар ханлыкларыныц XIV йезнец икен-че яртысында Алтын Урдадан бик куп шагыйрь Ьэм язучыларныц Теркестанга Ьэм Мисырга китYe, Мисырга китучелэр арасында Сэйфи Сараиныц да булуы, аныц яшь вакытында Харэзмдэ яшэве, белемне дэ шунда алуы, аннары гына Алтын Урда Ьэм Кыпчак якларына юл алуы ацлатыла. Мисырда Бэтхас бэктэ хезмэттэ торуы, аца «Гелестан бит-терки» эсэрен багышлавы, Ьидридэ 793 елныц 1 Шэувэлендэ, Миладида 1391 елныц 1 июлендэ аны тэмамлавына тукталып, ул хезмэтенец «Кодекс Куманикустан» соц кыпчак теркисендэ язылган эhэмиятлe тел ядкэре икэнлеге дэ эйтелэ. Яцадан йез ел узгач, Мисыр кыпчакларыныц тереклэшуе хакында да аерым искэртелэ, XIX гасыр башларынача Теркестанда «Гелестан бит-теркинец» мэдрэсэлэрдэ дэреслек буларак кулланылуы хакында хэбэр дэ бирелэ34. Монда, дэреслек мэсьэлэсенэ килгэндэ, Мустафа бзкан мэдрэсэлэрдэ Сэйф Сараиныц тугел,
бэлки Сэгъди Ширазиныц «Гелестан» эсэрен фарсы телен ейрэну ечен файдаланган булулары фактын искэрмэYДЭн шулай язган. Аца да карамастан, терек галимнэренец Сэйф Сараины Алтын Урдага нисбэт итулэре, эсэренец терки деньяда мэдрэсэлэрдэ укытылуын KYзаллаулары, безгэ калса, сеенечле KYренеш.
Yзбэк галимнэре эдипнец тормышын сейлэгэндэ, hаман да шул, аныц Харэзм тебэге Камышлы кышлагында тууын язалар35. Алтын Урданыц Сарай шэhэрендэ яшэп, гомере соцына таба Мисырга китYе, Искэндэриядэ 1398 елда вафат булуы да эйтелэ36. «Синбат-намэ»не дэ тэрдемэ итуе, китабыныц несхэсе саклану-ын да телгэ алалар. Элбэттэ иске узбэк телендэ идат иткэн икэнлегенэ аерым тукталалар37.
Алардагы бу мэгълуматлар Ьэммэсе дэ аерым эЬэмияткэ ия Ьэм фэнни бэхэслэрдэ хермэт белэн искэ алынырга тиешлэр. Ьэр терки халык ечен Сэйф Сараи - кадерле, уз, элбэттэ. Эмма эсэрендэ бирелгэн хэбэрлэрне дентеклэп ейрэну нэтидэлэре галимнэрнец кайбер фаразларын хэтта тулысынча диярлек инкарь итугэ китерэ. Аларны тану, кабул иту аркасында, эгэр дэ табылган нэтидэлэр белэн килешэ калсак, урта гасырлар эдэбиятыбыз тарихын, тарих гыйлемен, тел тарихы фэне нен яцача, географиялэрен тагын да кицрэк масштабларда карап, э Сэйф Сараи идатын, шэхесен башкачарак ейрэнергэ, тикшерергэ, бэялэргэ мэдбур булырбыз. Аннары, ул, Сэйф Сараи, Кырым шагыйрьлэре эсэрлэренэ нэзирэлэр дэ язганы яхшы мэгълYм. Э аларныц Зелкадир олгу эмирлегенэ кученеп яшэYЛэренэ, анда да Кырымлы аталу-лары белдерелгэн борынгы тарихи чыганакныц булуы да кызыклы факт.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Миннегулов Х. Ю. Сэйф Сараи. Тормышы Ьэм идаты. - Казан: Казан университеты нэшрияты, 1976. - Б. 25-26.
2. Электрон ресурс. Керу режимы: Ьй:р$://ги.'тк1ре<31а/'тк1/Эль-Камышлы (мерэдэгать иту датасы: 30.04.2021).
3. Сараи Сэйф. Гелестан. Лирика. Дастан / Эсэрлэрне басмага эзерлэYче (кулъязмаларда-гы текстларны укып, гарэп графикасыннан гамэлдэге язуга KYчерYче, ацлашылмаган суз-гыйбарэлэрне Ьэм юлларны тэрдемэ итуче, тиешле шэрхлэр бируче), кереш Ьэм ахыргы мэкалэ авторы филология фэннэре докторы, профессор Х. Й. Мицнегулов. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1999. - Б. 45.
4. Шунда ук.
5. Саройи Сайфи. Шеърлар. Гулистон / Нашрга тайёрловчи филология фанлари доктори Э. Фозилов. - Тошкент: Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1968. - Б. 46.
6. Миннегулов Х. Ю. Сэйф Сараи. Тормышы Ьэм идаты. - Казан: Казан университеты нэшрияты, 1976. - Б. 33.
7. Сараи Сэйф. Курс. хез. - Б. 45.
8. Саройи Сайфи. Курс. хез. - Б. 46.
9. Миннегулов Х. Ю. Курс. хез. - Б. 46.
10. Татар эдэбияты тарихы: сигез томда / [Тез. Р. Ф. Рахмани]. I т.: Борынгы чор Ьэм Урта гасырлар / [Фэнни мех. М. Х. Бакиров]. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - Б. 304.
11. Баранов Х. К. Арабско-русский словарь: Ок. 42 000 слов. - 6-е изд., стереотип. - М.: Рус. яз., 1984. - С. 156.
12. Электрон ресурс. Керу режимы: Ьй:р$://ги.'тк1ре&а/'тк1/Сирийские_туркмены (мерэдэгать иту датасы 30.04.2021).
13. Электрон ресурс. Керу режимы: Ьй:р$://ги.'тк1ре&а/'тк1/Дулкадирогуллары (мерэдэгать иту датасы: 30.04.2021).
14. Шунда ук.
15. Баранов Х. К. Указ. соч. - С. 341.
16. Электрон ресурс. KepY режимы: Ьй:р$://га.'тк1ре<11а/'тк1/Шабан_Сули-бей (мерэ^эгать oty датасы 30.04.2021).
17. Шунда ук.
18. Шунда ук.
19. Электрон ресурс. KepY режимы: https://wikichi.ru/wiki/Kadi_Burhan_al-din (мерэ^эгать итY датасы: 12.05.2021).
20. Электрон ресурс. KepY режимы: https://ru.wikipedia/wiki/Шабан_Сули-бeй (мерэ^эгать итY датасы 30.04.2021).
21. Электрон ресурс. KepY режимы: https://ru.wikipedia/wiki/Баpкук (мерэ^эгать итY датасы 14.05.2021).
22. Шунда ук.
23. Шунда ук.
24. Электрон ресурс. KepY режимы: https://ru.wikipedia/wiki/Шабан_Сули-бeй (мерэ^эгать итY датасы 30.04.2021).
25. Шунда ук.
26. Шунда ук.
27. Шунда ук.
28. Шунда ук.
29. Миннегулов Х. Ю. Kypc хез. - Б. 31.
30. Seyf-i Sarayi. Gülistan tercümesi (Kitab Gülistan bi't-türki) / Dog. Dr. Ali Fehmi Karamanlioglu. - istanbul: M.E.B. Til; egetim baslmevi, 1978. - S. 5.
31. Шунда ук. - Б. 5.
32. Электрон ресурс. ^py режимы: https://islamansiklopedisi.org.tr/seyf-i-sarayi (мерэ^эгать oty датасы: 14.05.2021).
33. Шунда ук.
34. Шунда ук.
35. Электрон ресурс. ^py режимы: https://uz.wikipedia.org/wiki/Sayfi_Saroyi (мерэ^эгать oty датасы: 14.05.2021).
36. Шунда ук.
37. Шунда ук.
Эдэбият исемлеге
Миннегулов Х. Ю. Сэйф Сараи. Тормышы hэм и^аты. - ^зан: ^зан университеты нэшрияты, 1976. - 190 б.
Сараи Сэйф. Гелестан. Лирика. Дастан / Эсэрлэрне басмага эзерлэуче, кереш hэм ахыр-гы мэкалэ авторы Х. Й. Мицнегулов. - ^зан: Татар. кит. нэшр., 1999. - 296 б.
Саройи Сайфи. Шеърлар. Гулистон / Нашрга тайёрловчи филология фанлари доктори Э. Фозилов. - Тошкент: Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1968. - 256 б.
Татар эдэбияты тарихы: сигез томда / [Тез. Р. Ф. Рахмани]. I т.: Борынгы чор hэм Урта гасырлар / [Фэнни мех. М. Х. Бакиров]. - ^зан: Татар. кит. нэшр., 2014. - 415 б.
References
Minnegulov Kh. Yu. Saif Sarai. Tormyshy hem izhaty [Saif Sarai. Life and works]. Kazan: Kazan universitety rnshriyaty publ., 1976, 190 p.
Sarai Saif. Golestan. Lirika. Dastan. Eserlerne basmaga ezerleuche, keresh hem akhyrgy mekale avtory filologiya fennere doktory,professor Kh. Yu. Minnegulov [Minnegulov Kh. Yu. (comp., auth, intr, and cl. art.) Gulistan. Lyrics. Dastan]. Kazan: Tatar. kit. neshr.publ., 1999, 296 p.
Saroii Saifi. She'rlar. Guliston. Nashrga taierlovchifilologiyafanlari doktori E. Fozilov [Fozilov E. (comp.) Poems. Gulistan]. Toshkent: Gafur Gulom nomidagi badiii adabiet nashrieti publ., 1968, 256 p.
Seyf-i Sarayi. Gülistan tercümesi (Kitab Gülistan bi't-türki). Doç. Dr. Ali Fehmi Karamanlioglu. Istanbul: M.E.B. Til; eçetim baslmevi, 1978, 436 s.
Tatar edebiyaty tarikhy: sigez tomda. Toz. R. F. Rakhmani. 11.: Boryngy chor hem Urtagasyrlar. Fenni mokh. M. Kh. Bakirov [Rakhmaninova R. F. (comp.) History of Tatar literature: in eight volumes. Vol. I: M. Kh. Bakirov (sc.ed.) Ancient period and Middle ages]. Kazan: Tatar. kit. neshr. publ., 2014, 415 p.
Сведения об авторе
Яхин Фарит Закизянович, доктор филологических наук, профессор, ведущий научный сотрудник отдела литературоведения Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: yafaz@mail.ru
About the author
Farit Z. Yakhin, Doctor of Philological Sciences, Professor, Leading Researcher at Department of Literature Studies, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: yafaz@mail.ru
В редакцию статья поступила 16.09.2021, опубликована:
Яхин Ф. 3. «Гелестан бит-теркигэ» атрибуция нэтидэлэре Ьэм Сэйф Сараи тормышына бэйле яцалыклар// Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2021. - № 4. - С. 49-59.
Submitted on 16.09.2021, published:
Yakhin F. Z. "Golestan bit-torkige" atributsiya netizhelere hem Seif Sarai tormyshyna beile yanalyklar [Results of attribution of Gulistan bit-turki and new aspects about Saif Sarai's life]. IN: Gasyrlar avazy -Eho vekov [Echo of centuries], 2021, no. 4, рр. 49-59.
