CC BY
6Аннотация
В Курганской области тюркские народы, в частности татары и башкиры, - коренные народы. Современные татары, проживающие на этих землях, укомплектованы из хронологически и географически разнородных этнических групп и племен. В данной статье автор рассматривает материалы по эпическому фольклору, собранные в 1960-1970-е гг. во время экспедиций в Зауралье и хранящиеся в фондах Центра письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан. Татарскими фольклористами в Курганской области и близлежащих регионах в свое время записаны и введены в научный оборот некоторые даста-ны, а также эпические образцы фабульного характера или эпические песни из дастана. Исследуя локальные этнокультурные явления, автор статьи выявляет единое культурное целое, взятое в общетюркском культурном контексте. Эпические памятники, записанные из уст информантов Зауралья - образцы не только национального эпоса, они важны и как общечеловеческие нематериальные ценности и служат ценными источниками для углубленного изучения проблемы истории тюрков в сравнительном аспекте и в контексте Евразийской цивилизации.
Abstract
Turkic peoples in Kurgan region, in particular, the Tatars and Bashkirs, are the indigenous people. The modern Tatars living in these lands comprise of chronologically and geographically diverse ethnic groups and tribes. In this article, the author considers materials on the epic folklore collected in the 1960-1970ss during expeditions to the Trans-Urals which are kept in the funds of the Center of Written and Musical Heritage of G.Ibragimov Institute of Language, Literature and Art. Tatar folklorists in Kurgan region and surrounding areas recorded and introduced into scientific circulation some dastans, as well as fabular epic samples and epic songs from dastans. Studying local ethnocultural phenomena, the author provides an insight into integral cultural whole within a common Turkic cultural
ДК 398
Курган татарлары: эпик фольклорда терки мэдэният эзлэре
Л. Х. Мвхзммзтщанова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Иб^ракимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Tatars of Kurgan region: traces of the Turkic civilization in epic folklore
L. Kh. Mukhametzyanova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
context. The epic records written firsthand according to informants from Kurgan region are not only examples of the national epic, but they are important as human intangible values and serve as valuable sources for the in-depth study of the problem of the Turkic history within the comparative aspect and context of the Eurasian civilization.
Ключевые слова
Национальное наследие, экспедиция, Центр письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова, Зауралье, Курганская область, дастан, эпический фольклор, татары, башкиры, тюркский.
Keywords
National heritage, expedition, the Center ofWritten and Musical Heritage of G.Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, Trans-Urals, Kurgan region, dastan, epic folklore, Tatars, Bashkirs, Turkic.
Благодарность
Исследование выполнено при финансовой поддержке РФФИ и Республики Башкортостан в рамках научного проекта № 18-412-020006р_а «Межрегиональные контакты и диалог культур в материалах фольклорно-археографических экспедиций в регионах РФ».
Acknowledgements
The research was supported by grant of the Russian Foundation for Basic Research and the Republic of Bashkortostan (project no. 18-412-020006р_а "Interregional contacts and cultural dialogue in materials of folklore and archeographic expeditions in regions of the Russian Federation").
Бугенге кендэ Урал арты татарлары - бу якта яшзуче халыклар арасында саны буенча иц зур купчелекне тэшкил итучелэрдэн. Бетен Россия буйлап таралган татарларньщ биредэ дэ компактлы яшэYлэре табигый. Урал арты татарлар ечен берничэ буын элегрэк кученеп килгэн ж;ир генэ TYгел, бу тирэлэр - борынгы скиф-hун-терки-татар дирлэре, татарларныц тарихи ватаны. 2010 елгы халык санын исэпкэ алу нэтидэлэре буенча Курган елкэсендэ яшэуче миллэттэшлэребезнец саны 17 мец, э тугандаш башкортларныкы 12 мецне тэшкил итэ, бу исэ елкэдэ яшэуче 900 мецнэн артык халыкныц 3,3 проценты дигэн суз.
Бугенге Курган елкэсе татарлары турында тарихта иц беренче мэгълуматлар XI гасырга ук барып тоташа. Ул чордагы фарсы галиме Эл-Гардизи Урал арты территориясенец, шул исэптэн бугенге Курган елкэсенэ карый торган дирлэрнец урта гасыр терки дэулэтлэренец берсе булган Кимак каганлыгына керуе хакын-да язып калдырган. Кимак каганлыгы составына ж;иде узара якын кардэш кабилэ кергэн, шулар арасында татар hэм кыпчак кабилэлэре дэ бар. Татарлар каган-лыкта идарэ итуче йорт исэбендэ торганнар1, аныц кенбатышын, ягъни хэзерге Чилэбе, Курган елкэсе урнашкан территорияне билэгэннэр. XIV йез тарихчы-сы Ибн-Халдун шулай ук кыпчаклар арасында татарларныц аерым этногенетик тармак тэшкил итулэре турында яза. Бугенге кендэ Санкт-Петербургта Эрмитаж кунсткамерасында саклана торган матди кыйммэтлэр - скиф хэзинэлэренец Курган якларыннан, Тубыл, Исэт елгалары буена урнашкан татар авылларында табылган булуын да исэпкэ алсак, бу якларда теркилэрнец тамырлары тагын да борынгырак чорларга барып тоташканлыгы ачыклана.
Этнослар ныгып формалашу чорында Курган елкэсе дирлэренец данлы hэм шанлы Алтын Урда территориясе булганлыгы - билгеле факт. Бу чорда биредэ батырлар дан тоткан, нигезлэр корылган, терки нэсел дэвам иткэн. Алтын Урда
чорында хэзер Курган елкэсенэ керэ торган дирлэр аша кэрван сэYДЭ юллары уткэн, бу исэ мондагы татар hзм башкортларныц эле урта гасырларда ук сэYДэ-икътисад менэсэбэтлэрендэ актив катнашкан булуы турында сейли. БYгенге кендэ Курган елкэсендэ Алтын Урда чоры кайтавазы булып терки шэhэрлеклэр, борынгы тербэлэрнец, курганнарныц табылып торуы, боларныц тезелеш архитектурасы, куллэр, урманнар белэн эйлэндереп алынган басуларда XIII гасырларда ук калкып чыккан нык hзм биек каланчаларны тезYДэ кулланылган материаллар - болар бар да элгэрлэребез мэдэнияте эзлэре, теркилэр тормышыныц урта гасырлар катламы-на карый торган ядкарьлэре.
Алтын Урда таркалгач, бу дирлэрнец Себер ханлыгына керYе мэгълум2. Курган елкэсенец эчкен татарлары яши торган Шадрин hэм Шатровский районнарында археологлар тарафыннан Алтын Урда hэм Себер ханлыклары чорына караган тари-хи hэм мэдэният объектлары табылып тора3.
Регионны Рус дэYлэте тарафыннан YЗлэштерY башланган XVI йез ахыры -XVII йез башында биредэ чыгышлары Себер ханлыгыннан булган дирле терки кабилэлэрнец яшэве hэм аларныц татар ханлыклары сэяси элитасы белэн тыгыз бэйлэнештэ булулары мэгълум4. Курган елкэсе туфрагыныц Казан ханлыгы яулап алынганнан соц ханлыктан кенчыгышка таба качып китэргэ мэж^р булган кан-кардэшлэребезне сыендырган урын икэнлеген дэ белэбез. Себер ханлыгы алынганнан соц, XVII йездэ бу территориялэр рус дэYЛЭте колонизациялэгэн билэмэне тэшкил итэ. Соцгырак чорда - XIX-XX йезлэрдэ - хэзерге Курган елкэсе территориясенэ Оренбург, Уфа губерналарыннан татар hэм башкорт мигрант-лары агыла, алар да, биредэ теплэнеп гомер итэргэ дип, Урал арты санала торган элеге дирлэрдэ утырып кала.
Шул рэвешчэ, биредэ татар-башкортларныц тупланып яшэYЛэре эле мец еллык тарихка ук барып тоташа. Курган елкэсе - кимендэ унлап гасырны эченэ алган терки тарихлы дирлэр. Сакланып калган матди hэм матди булмаган мэдэният Yрнэклэре арасында монда яшэуче дирле халыкныц бик борынгы терки тамырла-рын раслый торган кыйммэтлэр, чыннан да, KYп.
БYгенге кендэ Курган елкэсенэ кергэн районнарда яшэуче татар hэм башкорт телле терки халык тарихи яктан терле этник компонентлар кушылма-сыннан гыйбарэт. Биредэ борын-борыннан шушында кен KYргэн дирле татарлар hэм башкортлар, XVI гасырлардан алып терле чорларда бирегэ куплэп агылган Казан арты кешелэре, Идел буеннан яисэ башкорт далаларыннан кученеп килгэн меселманнар hэм башкалар бYгенге кендэ халкыбызныц гаять Yзенчэлекле бер катламын тэшкил итеп яшилэр, борын-борыннан татар hэм башкортлар Yзара никах бэйлэнешлэре булдырып, кыз алып, кыз бирешэлэр. Шуца KYрэ биредэ яшэуче татар hэм башкортларныц мэдэнияте, аерым алганда фольклоры бер-берсе белэн нык керешкэн, гаять кызыклы, бай hэм терле яклап ейрэнYне сорый.
Административ территория буларак, Курган елкэсенец 1943 елда оешкан-лыгы мэгълYм. Тарихтан билгеле булганча, 1917 елгы инкыйлабка кадэр Тобол губернасыныц Курган, Ишим, Ялутор еязлэре, Пермь губернасыныц Шадрин, Камышлы еязлэре, Оренбург губернасыныц Чилэбе еязлэре хэзерге Курган елкэсе территориясен тэшкил иткэн. Совет чорында бYгенге Курган елкэсе Темэн, Чилэбе губерналарыныц, соцрак Урал елкэсе Курган, Шадрин, елешчэ Чилэбе, Ишим округларыныц, шуннан соц Чилэбе елкэсенец состав елеше булып тора. 9 1943 елныц февралендэ СССР Югары Советы Президиумы Указы белэн соста-вына 32 район кергэн Курган елкэсе оеша.
Бу як кешелэре фольклорны теркэп калдыруга Y3A3peHH3H зур елеш керткэннэр. XX йездзн башлап татарларда яисэ башкортларда халык идатыныц кайсы гына жанры буенча нинди генз дыентык чыкса да, аларда Урал артында гомер итуче халык взкиллзреннзн язып алынган яисз аларда саклана торган язма-лардан кучерелгзн фольклор зсзрлзрен очратырга мемкин.
Мзсзлзн, 1978-1979 елларда Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият h3M сзнгать институты галимнзре бу якларда фольклор экспедициясендз булып, шактый зур багаж белзн кайткан-нар. Тегзлрзк зйтсзк, 1978 елньщ июлендз Котдус Хеснуллин (дитзкче), Рзшит Ягъфзров, Асия Садыйкова, Камзрия Ямалетдиновалардан торган теркем, 1979 елныц июнендз Илбарис Надиров (дитзкче), Ленар Жамалетдинов, Асия Садыйкова, Сзлим Гыйлздетдинов, Худизхмзт Мзхмутов, Рзшит Ягъфзровтан торган алты кешелек теркем, 1983 елда Ленар Жамалетдинов (дитзкче), Айсылу Садекова, Рзшит Ягъфзровлар Урал арты татарлары фольклорын туплау макса-ты белзн бу якларга экспедициягз чыккан. Ул чорда Институтта экспедициялзр аерым бер юнзлеш буенча утз торган булган. Галимнзр татар авылларында йереп, халык белзн зцгзмз корганнар. XXI йездз дз бу елкз белзн кызыксыну кимемзде: 2010 елда Институттан бер теркем галим Курган елкзсендз комплекслы экспедициядз булып кайтты. Шулай ук Казан федераль университеты профессоры Фзрит Йосыпов терле елларда Курган, Чилзбе елкзлзренз оештырылган фзнни экспедициялзрдз катнашып килз. Биредз шактый берзмлектз халык дырлары, бзетлзр, табышмаклар, риваять, мифологик хикзятлзр, зкиятлзр, дастан вариантла-ры дыелганлыгы турында мзгълумат бар. Шунысы куанычлы: Курган hзм аца якын тебзклзрдз тупланган фольклор материалларыныц KYбесе бYгенге кенгзчз чыгып килгзн дыентыкларда, академик томнарда урын алган. Кулъязмалар Казан фзнни Y3зклзре архивында, шул исзптзн Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музы-каль мирас YЗЗгендз5 яхшы хзлдз саклана.
Урал арты татарлары, шул исзптзн Курган елкзсендз яшзуче миллзттзш-лзребез идаты галимнзр игътибарын эпик фольклор, аерым алганда эпос-дастан-нар дзhзтеннзн гаять нык кызыксындыра торган тебзк. Мзгълум ки, Урал терри-ториясе, татар авыз идаты хззинзсе ечен «тере» эпос доноры булган Себергз барып тоташа, бу дзhзттзн Курган елкзсе татарларында дастани эпосныц Yсеш Yзенчзлеклзре шактый кызыклы. Рухи мздзният Yсеше ечен иц теп шарт - тебзктзге тотрыклылык. Идел буенда гомер кичергзн татарлар тарихы белзн чагыштырган-да Себер hзм аца якын территориялзрдз яшзгзн халыкларныц мздзни Yсешендз кардиналь Yзгзрешлзргз бзйле езеклеклзр кимрзк, бу исз борынгы тамырлардан ук килз торган милли-мздзни традициялзрнец сакланышын ныграк тзэмин иткзн. Дастан - халык тормышын эпик планда чагылдыра торган жанр, телдзн-телгз кучеп башкарыла торган мондый истзлеклзрнец буыннан-буынга KYЧYендз сзяси hзм икътисадый шартларныц чагыштырмача стабильлеге хзлиткеч роль уйнаган булу гадзп тугел. Бу дзhзттзн Урал арты тебзге гаять Yзенчзлекле урын, биредз очрый торган эпик истзлеклзр шушында гомер иткзннзрнец тарихы, тормыш рзвеше хакында бихисап мзгълумат бирз ала, KYп яклап гомуми нзтидзлзр ясарга мемкинлек тудыра.
Yз чорында бу тебзктз «Сзйфелмелек», «Кузы Керпзч белзн Баянсылу», «Йосыф китабы», «Таhир белзн Зеhрз», «БYЗ егет» дастаннары, шушы ук hзм
башка дастаннарньщ эпик дырлары, фабула характерындагы хикзятлзр табылган h3M теркэлгэн, алар беренчел фэнни зйлзнешкз кертелгэн.
Мэсэлэн, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас Yзэгендэ «Кузы Керпэч белэн Баянсылу»ныц Рэшит Ягъфэров тарафыннан магнитофонга язып алынган язмасы6 ^Ьэм аныц кучермэсе7, Асия Садыйкова язып алган «Кузы Курпэс белэн Майсылу» варианты8 саклана. Шушы язманыц «Кузый Курпас белэн Майсылу» исеме белэн бирелгэн тексты беренче мэртэбэ 2004 елда «Татар эпосы. Дастаннар» дыентыгында басылып чыкты9. Шушы ук Yзэктэ дастанныц 1966 елда «Кузы-Керпэс hэм Маян Сылу» исеме белэн Фэрит Йосыпов язып алган варианты да бар10. Элеге текстны соцгырак чорда Фэрит Йосыпов бастырып чыгарды11. «Кузы Керпэ белэн Баян Сылу» дастаны - терки эпоста борынгылыгы белэн данлыклы, татар фольклорында да киц таралган, барлы-гы ике дистэдэн артык татарча варианты мэгълум эсэрлэрдэн. Дастан Казан китап нэшриятларында 1878, 1890, 1896, 1909 елларда денья кургэн. Сюжет сызыгы hэм сэнгатьчэ Yзенчэлеклэре буенча вариантлар бер-берсеннэн артык аерылмый-лар, бер версияне тэшкил итэлэр. Татар версиясе вариантлары тугандаш халыклар идатындагы (казакъ, алтай, бигрэк тэ башкорт) версиялэре белэн шактый охшаш. Татар телле версиянец егерме еч вариантыныц берничэсе Урал арты информант-ларыннан язып алынган булу - игътибарны дэлеп итэрлек факт.
Эпос жанрында популярлыгы ягыннан иц алдынгы урынны «Йосыф -Зелэйха» сюжеты били. «Йосыф - Зелэйха» сюжетлы дастаннар - татарлар арасында бик киц таралган эсэрлэр. Бу сюжетныц безнец халыкта популярлы-гын Библиядэн ук килуче Ягъкуб hэм Йосыф пэйгамбэрлэр образыныц исламда, Коръэндэ киц яктыртылышы тээмин иткэн булса кирэк. Эмма Йосыфка багыш-ланган дастан кулъязмаларыныц нэкъ менэ Идел-Урал буе татарларында KYплэп табылуы hэм саны 160тан артып киткэн кулъязманыц hэркайсы шушы тебэк татарлары тарафыннан башкарылган булу факты12 теп игътибарны нэкъ менэ Идел буе Болгарыныц мэшhYр шагыйре Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф»ына юнэлтэ. XIII гасыр башында идат ителгэн бу поэманыц татар эдэбиятына hэм фольклоры-на XIII-XVI йездэн алып эле бYгенгэчэ тирэн йогынты ясавы мэгълум. Шэрекъ, бигрэк тэ исламныц бай традициялэре нигезендэ барлыкка килгэн бу гYЗЭл эсэр шушы ук сюжетка халыкта ер-яца вариантлар тууга hэм, мондый эсэрлэргэ ихтыяд зур булу нэтидэсендэ, аларныц тиз генэ популярлашып китYенэ сэбэпче була.
Поэманыц халыклашкан вариантлары татарларда да, башкортларда да «Йосыф китабы» дигэн исем белэн йертелгэн, «Йосыф» дип бирелгэн очрак-лар да бар. ЯшэY hэм таралу ягыннан язма формалары да, сейлэмэ дастаннар да очрый. «Йосыф китабы»ныц моца кадэр табылган hэм табыла торган куп санлы кулъязмаларыныц шактые - шулай ук халыклашкан вариант. Мэсьэлэнец бу ягы hэм гомумэн поэманыц татар фольклорына ясаган тээсире Кол Гали идатына багышланган махсус хезмэтлэрдэ дентеклэп яктыртылган hэм алар бу хакта тулы мэгълуматны диткерэлэр13. «Романик китаби дастан» категориясенэ керэ торган фольклор эсэрлэреннэн «Йосыф китабы», «Сэйфелмелек»тэн генэ калышып, иц тэYгелэрдэн булып, Казан типографиялэрендэ китап булып басыла башлый hэм саны белэн барлык дастаннарны да узып китэ: 1841 елдан алып 1915 елгача 80 мэртэбэ басылып чыга14.
Эсэр бик куп таралган, hэрбер вариантны исэпкэ алып бетерY дэ мемкин тугел. Алар арасында тулылыгы hэм Yзенчэлекле булуы белэн аерылып тора
торганнарыннан алып, «Йосыф китабы» фабуласын я берничз эпизодын сейлзп бирз торган кыска язмаларга кадзр очрый. Халыкта KYбрзк «Кыйссаи Йосыф»ныц китаптан уку, китап эчтзлеген сейлзп чыгу, билгеле сюжетка ияреп, яца вариантта сейлзY кебек формалары киц таралган булган.
Эсзрнец кырыктан артык варианты арасында икесе XX йезнец 70нче еллар азагында татар фольклорчылары тарафыннан Курган, Чилзбе елкзлзре инфор-мантларыннан язып алынган. Болар - Сабира Гайнетдиновадан (1907 елгы) Рзшит Ягъфзров язып алган вариант15 hзм Фаизз Гобзйдуллинадан (1877 елгы) «Йосыф» дигзн исем белзн Асия Садыйкова язып алган текст16. Болар икесе дз шактый тезек вариантлар булуы белзн зhзмиятле.
Яисз Сзйфелмелек - безнец халыкта кулъязма булып та, китап рзвешендз дз, шулай ук сейлзмз формада hзм эпик дыр рзвешендз дз к^плзп таралган, яратып укылган зсзр. Аныц сюжеты атаклы язма чыганакка - «Мец дз бер кичз»гз барып тоташа. Гарзптзн фарсыга, фарсыдан терки телгз кучеп таралган злеге сюжет татар-ларга бик борынгыдан мзгъл^м булган. Терки шагыйре Мздлисинец XVI гасыр башларында шушы сюжетка KYлзмле бердзнбер зсзр идат итYе мзгъл^м. Шагыйрь Yзе «Сзйфелмелек» дастанын фарсы телле язма чыганактан алуы турында зйтз17:
Вз ли ул нвсхз фарсы вз нзсер,
Ирер садз хикзят сзррзхум кыср.
Кылыптыр Мзщлиси бу сузе пордаз.
Укысац, кылыр щан кошыны пзрваз.
Ягъни: «Фарсыча прозада гадирзк кенз яцгырашлы ягымлы хикзятне Мздлиси биззкле ясады, укысац, дан кошын канатлы итзр».
Дастанныц Мздлиси варианты - фольклор белзн тыгыз бзйлзнгзн, змма здзбилеккз дзгъва итз торган ^ззл, гадзеп камил шигъри зсзр. Аныц борынгы язуы белзн бергз хззерге здзби телгз кучерелгзн тексты бездз китап булып денья курде18. XIX йез башы - татарларда милли зсзрлзр ныклап торып басма китап рзвешен ала башлаган чор. «Сзйфелмелек» шушы процесста иц ЗYBЗл катнашып китYе белзн зhзмиятле, ягъни татар телле беренче деньяви басма китап булып Казанда 1807 елда нзкъ менз «Сзйфелмелек» денья к^рз19. Бу вакыйга татарларда гына TYгел, гомумзн терки деньяда «Сзйфелмелек»нец тзYге мзртзбз басылып чыгуы була.
«Татар халык идаты. Дастаннар» академик басмасына «Сзйфелмелек»нец ТYбзн Новгород елкзсендз Лзйлз Алимовадан (1924 елгы) язып алган варианты кертелгзн20. Шушы ук текст «Татар эпосы. Дастаннар» дыентыгында да урын алган21. Дастанныц мзгълYм татар телле вариантлары дистздзн артып китз. Барысыныц да сюжетында Сзйфелмелеккз багышланган Мздлиси зсзре йогын-тысы, шулай ук XIX йез башыннан Казанда китап рзвешендз чыгарыла килгзн басма вариантлары белзн якынлык сизелз. Мздлиси дастаны татар халкын-да «Сзйфелмелек» сюжетыныц популярлашуына бик нык йогынты ясый. XIX гасыр башыннан бу зсзр, Мздлисинеке белзн чагыштырганда кайбер Yзгзрешлзр кичереп (кыскартылган вариантта яисз ниндидер елеше тешереп калдырылып), змма крт очракта шактый тулы килеш Казан типографиялзрендз кат-кат басы-ла. Аныц 1807, 1838, 1840, 1841, 1849, 1858, 1864, 1880, 1883, 1888, 1895, 1898, 1902, 1903, 1909 елларда Гимназия, Университет, Коковин, Чиркова hзм башка типографиялзрдз нзшер ител^е мзгълYм.
XIX йез башыннан алып XX йез башынача басыла килгзн бу дастан-ны «Сзйфелмелек»нец Мздлиси вариантына якын, змма шактый дзрздздз
халыклашу кичергэн вариантлары дип санарга тулы нигез бар. Боларда автор-лык ^рсэтелмэгэн, эсэр «Сэйфелмелек китабы», «Сэйфелмелек кыйссасы», «Сэйфелмелек хикэяте» исеме белэн басылган. КYлэме терлесенеке терлечэ - 31, 52, 54, 64, 72, 115, 125 битлек. Болар - сюжеты белэн «Элфе лэйлэ вэ лэйлэ» («Мец дэ бер кичэ») экиятлэренец 756-778нче теннэренэ барып тоташа торган шигъри дастаннар22. «Сэйфелмелек» - басма формадагы китаби дастанныц яцадан халык сейлэменэ кучеп, авыз идаты буларак яши башлавыныц янэ бер Yрнэге буларак кыйммэт истэлек. Татар версиясе текстыныц XIX гасырныц беренче чирегендэ формалашкан булу ихтималы зур.
Эсэрнец билгеле вариантларыннан берсен Институт тарафыннан Урал якларына оештырылган фольклор экспедициясендэ 1979 елда Фаизэ Зэбир кызы Гобэйдуллинадан (1877 елгы) Асия Садыйкова язып алган23. Сюжеттагы кайбер Yзенчэлеклэре, естэмэ образлар hэм текстта очрый торган морфологик-синтаксик аермалыклары булуга карамастан дастан нигездэ моца кадэр басылган вариантка шактый якын. Эмма ике вариантны янэшэ куеп тикшерY эпос белгечлэре тарафыннан элегэчэ башкарылмаган, дастанны килэчэктэ мондый махсус ейрэнY галимнэр ечен перспективадагы эш буларак эhэмиятле.
Болардан тыш Урал арты - ^п кенэ терки халыклар бик яратып идат иткэн, бYгенге кендэ Yзбэк, дYрт уйгыр, ике дистэдэн артык эзэрбэйдан, берничэ терек, казакъ, терекмэн версиясе, башкорт телендэге терле ^лэмдэге текстлары мэгълYм, татар вариантлары исэ дистэдэн артып китэ торган, Таhир белэн Зеhрэ турында-гы популяр сюжетка корылган дастан вариантлары табылган елкэ. Эсэрнец татар вариантлары шактый. Г. Тукайныц мэгълYм CYЗлэре белэн эйткэндэ, « татарныц бик искедэн бирле укылып килгэн эдэби китабы»на24 Курган елкэсе татарларыныц да бик борынгыдан ук битараф булмавы KYп нэрсэ хакында сейли. Бу тебэктэ 1966 елда Сабира Шэфикъ кызы Гайнетдиновадан (1907 елгы) Ф. Йосыпов25, 1978 елда Сабира Гайнетдиновадан (1907) Рэшит Ягъфэров элеге дастанныц фабула харак-терындагы берэр вариантын язып алганнар26. Моннан тыш Институт архивында Фаизэ Гобэйдуллинадан Асия Садыйкова язып алган вариант та саклана27.
Уртак дастани сюжеттан боларда Кормаши вариантында да очрый торган баласызлык, бер алманы икегэ бYлеп бирY мотивлары, багучы карт, гарэп, Таhир-ныц апасы, ырымчы карчык образлары, сэхрэгэ чыгу, мэктэптэ уку, сандыкка салып дицгез суына агызу, тэрэз астына килеп дырлау эпизоды hэм башкалар очрый. Информантлар эпик дырларны да игътибарсыз калдырмаган. Вариантларныц Рэшит Ягъфэров тарафыннан язып алынганында ике урында тезмэ юллар китерелгэн. Аныц беренчесе - Зеhрэнец кызларына эйткэн дыруы: Эйдзц, кызлар, йвгерешик, ТаЫр каберенз щитешик, Энще-мзрщзн сибешик.
Э икенчесе исэ, Таhирныц Yлеме турындагы хэбэрне ишеткэч, Зеhрэнец дырлаган дыруы:
И татарсыз, татарсыз, Бер-берецз ук атарсыз, Базарда ит беткзнме, ТаЫр итен ашарсыз.
Фаизэ Гобэйдуллинадан Асия Садыйкова язып алган вариантта исэ тезмэ юллар бераз Yзгэрэк hэм TYбэндэгедэн гыйбарэт:
И ата, мица салган сараецныц Эченз ут сал инде, ди. Ялкын итеп бер яндырып, Бер кызынып кал инде, ди.
Эт ззйтунен китерерсец, ди, Аны кунак итзрсец, ди, Миннзн башка кызыц булса, Аны кияу итзрсец, ди. «БYЗ егет» - терки халыклардан татар, башкорт, нугай, казакъ, кумык, балкар халыкларында версиялзре мзгълум фольклор зсзре. Татар халкы аны кулъязмадан да, басма китаптан да укыган, язма «БYЗ егет» тзэсиреннзн кабат халыклашканмы, я булмаса элгзрлзребез телендз актив яшзгзн булганмы, халкыбызда аныц сейлзмз вариантлары да очрый. Кубрзк елеше шигъри юллардан гыйбарзт гадзеп матур, кулзмле зсзр. «БYЗ егет»нец татар фольклористикасында шартлы рзвештз Баhави варианты, Кормаши варианты дигзн исемнзр белзн атала торган дастаннарын-да йола дыры - «Яр-яр»ныц Yзенчзлекле текстлары китерелу факты зhзмиятле. «Яр-яр» - татарларда ханлыклар дзверендз yk актив кулланылышта йергзн Yрнзклзр. «Буз егет» дастаныныц татар телле hзр варианты - татар дастаннарыныц тел-стиленз, хикзялзу рзвешенз, шигъри улчзменз hзм рухына туры килз торган, борынгылыкны саклаган гуззл зсзрлзр. Фольклорчы Р. Ягъфзров 1978 елда хззерге Курган елкзсенз керз торган Сафакул районында Нзгыймз Местзкыймовадан (1906) «Буз егет»нец бер вариантын магнитофон тасмасына язып алган28, аныц кучермзсен биргзн29. Кучермз чзчмз тексттан гыйбарзт. Информант Кормаши вариантыныц кыскача эчтзлеген сейлзгзн. Тубзндзге эпик дыр елеше биредз узенчзлекле кей белзн зйтелгзн:
Карлыгач карлыгачка щим бирде, Карендзш карендзшкз дим бирде. Ялгызлыкка твшептер моцлы башым, Мин янып йвргзнемне кем белде? Уйлыймын щанымны монда аласыцмы, дип, Моцлы башым бу щирлзрдз каламы, дип, Кем улмзкин калма ди яраткандин соц* Куркамын гур-кзфенсез калам дип. Ходайга тзкъдиремдин калганым юк, Борылып качарга hm дзрманым юк, КаШзррзхим зйлзсзц, Кадир алла, Синдин башка Ычкемгз егъларым юк. Агачныц башын киссзц, твбе калыр, Икзунец бере улсз, бере калыр, Ялгызныц узе улсз, нзрсзсе калыр ? Мензр аты, кигзн киеме, юлы калыр. Эйтзем, дисзм, бу иллзрдз сузем сынык, Булмас ахры гарубзттзн* куцелем тынык, Аллага нз кыйлсац да чарамыз юк, Котылмас йиргз очрады гарип башым.
* Ягъни: диргз яратылган берзу дз улми калмый.
** Горбзт - гарзп сузе, мосафирлык, туганнарыннан аерылып, чит илдз булу.
Югарыда телгэ алынган, уткэн гасырда экспедиция вакытында туплап алып кайтылган материаллар, барысы да бик пехтэлэп Мирасханэгэ - Институтныц архив фондларына тапшырылганнар. Алай гына да тугел, ул чактагы экспедициялэрдэ халыктан дыелган фольклор урнэклэре бик куп дыентыкларга кертелгэн, шул исэптэн 1989 елда Татарстан Республикасыныц Г. Тукай исемендэге дэYлэт премиясенэ лаек булган 12 томлык академик «Татар халык идаты» дыентыгыныц «Экиятлэр», «Дастаннар», «Риваятьлэр hэм легенда-лар», «Табышмаклар», «Мэкальлэр», «Жърлар», «Мэзэклэр», «Бэетлэр» томнарында лаеклы YЗ урынын тапканнар, яисэ теге я бу фольклор эсэренец варианты буларак курсэтелгэннэр. Бу тебэктэге информантлардан язып алынган эпик эсэрлэрнец бер елеше басылып чыккан, элегэчэ язып алып кайтылган хэлендэ беренчел кулъязмада саклана торган истэлеклэр дэ шактый. Аларныц hэркайсы белэн бугенге кендэ Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибра-hимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас Yзэге фондларында танышырга мемкин. Бу чорда Урал арты татарларын-нан язып алынган «Сэйфелмелек» дастаны да, «Кузы Курпэч белэн Баянсылу» да шушы ук сюжетка моца кадэр денья кургэн вариантларыннан YЗ Yзенчэлеклэре белэн аерылып тора; «Йосыф - Зелэйха» сюжетлы дастан вариантында исэ «Китабы дэдэм Коркыт»тагы сюжет килеп кергэн, биредэ Йосыф пэйгамбэрнец Кэнган белэн Мисыр арасында казылган кабергэ кереп ятуы турында сейлэнэ. «Таhир белэн Зеhрэ» дастаннары Кормаши вариантыныц фабуласы характе-рында, куп елеше чэчмэ тексттан тора, эмма чорына курэ аерым информантлар авызыннан язып алынган эпик сюжет чагылышы булулары белэн кыйммэт. Дастан текстларыннан тыш югарыда телгэ алынган эпос-дастаннарныц купчелек вариантлары музыкаль нотага да тешерелгэн. Ноталы текстлар Ф. Ваhапова тезегэн «Татар халык идаты. Дастаннар» (1984) томында теркэлгэннэр. «Кузы Керпэч белэн Баянсылу» дастаныныц кей урнэге, «Сэйфелмелек», «Йосыф китабы», «Та^р белэн Зеhрэ» (ике вариантта) дастаннарындагы эпик дыр, «БYЗ егет» дастаннарыныц кей урнэклэре - эпос hэм музыка белгечлэре ечен эhэмиятле чыганак. Дастанныц фольклористикада эпик дыр дип атала торган мондый елеше, ягъни «тере» музыкаль фольклор ул - бугенге кен белгече ечен аеруча кадерле мирас. Бугенге кендэ «тере» эпос-дастаннарга юлыгу сирэк куренеш, эмма берничэ ел элек теркэлгэннэрен популярлаштыру - бурычыбыз. Курган елкэсендэ hэм аца якын территориядэ яшэуче яисэ яшэгэн миллэттэшлэребез белгэн, YЗ иткэн дастаннар - гомумкешелек кыйммэтлэрен алга сергэн идеялэр белэн сугарылган милли эпик ядкарьлэребез. Алар узган гасырныц алтмышын-чы - дитмешенче еллар фольклор экспедициялэре кайтавазы буларак ме^м. Шушындый истэлеклэрнец Урал арты информантлары авызыннан язып алынган булуы элеге тебэк белэн бэйле теркилэрнец уртак тамыры, бердэй мэдэнияте хакында сейли.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Исхаков Д. М., Измайлов И. А. Этнополитическая история татар в VI - первой четверти XV века. - Казань: Иман, 2000. - 136 с.
2. Долгих Б. О. Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII веке. - М.: АН СССР, 1960. - С. 62.
3. В Курганской области найдено поселение времен Золотой Орды. Электронный ресурс. Режим доступа: https://45.ru/text/gorod (дата обращения: 05.06.2018).
4. История Курганской области с древнейших времен до 1991 года. Электронный ресурс. Режим доступа: https://history.kurgan.pro/book/contents/ (дата обращения: 05.06.2018).
5. Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, фольклор фонды, 91 колл., 1 папка, 1-12, 13, 14, 15, 16-18, 18-21, 30-35, 36-37, 38 сакл. бер.; 2 папка, 19-65 сакл. бер.;
90 колл., 1 папка, 1-2, 19-65 сакл. бер.; 99 колл., 7-15 сакл. бер.
6. Кузы Керпзч белзн Баянсылу // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, фольклор фонды, 1979, № 1 кассета.
7. Шунда ук, 90 колл., 2 папка, 19 сакл. бер.
8. Кузы Курпзс белзн Майсылу // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, фольклор фонды, 91 колл., 1 папка, 33 сакл. бер.
9. Кузый Курпас белзн Майсылу // Татар эпосы. Дастаннар / Тез., кереш суз hзм искзр. язучы, сузлекне ззерлзуче Ф. В. Эхмзтова-Урманче. - Казан: Раннур, 2004. - Б. 187-193.
10. Кузы-Керпзс hзм Маян Сылу // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, 99 колл., 7-15 сакл. бер.
11. Кузы-Керпзс hзм Маян Сылу // Юсупов Ф. Ю. Сафакул татарлары: тарих, тел, халык идаты. - Казан: ООО «Татполиграф», 2006. - Б. 246-247.
12. Хисамов Н. Ш. Поэма «Кыссаи-Йусуф» Кул Али. - М: Наука, 1979. - С. 19.
13. Шул ук. «Кыйссаи Йосыф» поэмасыныц халыкта яшзеше // Казан утлары. - 1974. -№ 9. - Б. 175-182; шул ук. Беек язмышлы зсзр. - Казан: Татар. кит. нзшр., 1984. - 334 б.
14. Каримуллин А. Г. Татарский фольклор. Аннотированный указатель литературы. В 2-х частях. Ч. 1. - Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ, 1993. - 135 с.
15. Йосыф - Зелзйха // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, фольклор фонды, 1979, № 2 кассета.
16. Йосыф // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, фольклор фонды, 91 колл., 1 папка, 21а сакл. бер.
17. Мздлиси. Сзйфелмелек: дастан / Тез. hзм кереш суз авт. Ф. Яхин. - Казан: Татар. кит. нзшр., 2007. - Б. 8.
18. Шунда ук. - 374 б.
19. Сзйфелмелек. - Казан: Гимназия тип., Йосыф Исмзгыйль улы Апанаев нзшере, 1807.
- 124 б.
20. Татар халык идаты. Дастаннар / Тез., кереш мзкалз hзм искзрмзлзрне язучы, сузлекне ззерлзуче Ф. В. Эхмзтова. - Казан: Татар. кит. нзшр., 1984. - Б. 151-158.
21. Татар эпосы. Дастаннар / Тез., кереш суз hзм искзрмзлзрне язучы, сузлекне ззерлзуче Ф. В. Эхмзтова-Урманче. - Казан: Раннур, 2004. - Б. 110-118.
22. Сзйфелмелек. - Казан: Гимназия тип., Йосыф Исмзгыйль улы Апанаев нзшере, 1807.
- 115 б.
23. Сзйфелмелек // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов исемендзге тел, здзбият hзм сзнгать институтыныц Язма hзм музыкаль мирас уззге, фольклор фонды,
91 колл., 1 папка, 21 сакл. бер.
24. Тукай Г. Эсзрлзр 4 томда: Т. 4. - Казан: Татар. кит. нзшр., 1977. - Б. 279.
25. Таhир - Зеhрз // Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе Г. Ибраhимов
исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма Ьэм музыкаль мирас узэге, 99 колл., 7-15 сакл. бер.
26. ТаЬир белэн ЗеЬрэ // Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма Ьэм музыкаль мирас узэге, фольклор фонды, 91 колл., 1 папка, 21 сакл. бер.
27. Шунда ук, 93 колл., 1 папка, 21 сакл. бер., № 1 кассета.
28. Буз егет // Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма Ьэм музыкаль мирас узэге, фольклор фонды, 1979, № 2 кассета.
29. Шунда ук, 90 колл., № 2 папка, 19-22 сакл. бер.
Список литературы
Долгих Б. О. Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII веке. - М.: АН СССР, 1960. - С. 62.
Исхаков Д. М., Измайлов И. А. Этнополитическая история татар в VI - первой четверти XV века. - Казань: Иман, 2000. - 136 с.
Каримуллин А. Г. Татарский фольклор. Аннотированный указатель литературы. В 2-х частях. Ч. 1. - Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ, 1993. - 135 с.
Кузый Курпас белэн Майсылу // Татар эпосы. Дастаннар. ТезYче, кереш суз Ьэм искэрмэлэр язучы, сузлекне эзерлэYче Ф. В. Эхмзтова-Урманче. - Казан: Раннур, 2004. -Б. 187-193.
Кузы-Керпэс Ьэм Маян Сылу // Юсупов Ф. Ю. Сафакул татарлары: тарих, тел, халык идаты. - Казан: ООО «Татполиграф», 2006. - Б. 246-247.
Мэдлиси. Сэйфелмелек: дастан / Тез. Ьэм кереш суз авт. Ф. Яхин. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2007. - Б. 8.
Сэйфелмелек. - Казан: Гимназия тип., Йосыф Исмэгыйль улы Апанаев нэшере, 1807. - 124 б.
Тукай Г. Эсэрлэр 4 томда. Т. 4. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1977. - Б. 279. Хисамов Н. Беек язмышлы эсэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1984. - 334 б. Хисамов Н. Ш. Поэма «Кыссаи-Йусуф» Кул Али. - М.: Наука, 1979. - С. 19. Хисамов Н. «Кыйссаи Йосыф» поэмасыныц халыкта яшэеше // Казан утлары. -1974. - № 9. - Б. 175-182.
References
Dolgih B. O. Rodovoy i plemennoy sostav narodov Sibiri v XVII veke [The generic and tribal composition of the peoples of Siberia in the 17th century]. Moscow, 1960, p. 62.
Khisamov N. "Kyssay Yusuf'poemasynyn halyktayasheeshe ["Kyssay-Yusuf" poem in public memory]. IN: Kazan utlary, 1974, no. 9, pp. 175-182.
Khisamov N. Boekyazmyshly eser [A work with a great fate]. Kazan, 1984, 334 p. Khisamov N. Sh. Poema "Kyssay-Yusuf"KulAli [The poem "Kyssay-Yusuf" by Kul Ali]. Moscow, Nauka publ., 1979, p. 19.
Ishakov D. M., Izmaylov I. L. Etnopoliticheskaya istoriya tatar v VI - pervoy chetverti XV veka [Ethnopolitical history of the Tatars in the 6th - first quarter of the 15th century]. Kazan, Iman publ., 2000, 136 p.
Karimullin A. G. Tatarskiy folklor. Annotirovanny ukazatel literatury. V 2-h chastyah. Ch. 1 [Tatar folklore. Annotated reference. In two parts. Part one]. Kazan, 1993, 135 p.
Kuziy Kurpes belen Maysylu.Tatar eposy. Dastannar. Tozuche, keresh suz hem iskermeler ya-zuchy, suzlekne ezerleuche - F. V. Ehmetova-Urmanche [F. V. Akhmetova-Urmanche (ed.). Kuzy Kurpqs and Maysylu. The Tatar epic. Dastans]. Kazan, Rannur publ., 2004, pp. 187-193.
Kuzy-Korpes hem Mayan Sylu [Kuzy Kurpes and Mayan Sylu]. IN: Yusupov F. Yu. Safakul tatarlary: tarih, tel, halykizhaty [Safakul Tatars: history, language, folklore]. Kazan, OOO "Tat-poligraf" publ., 2006, pp. 246-247.
Mezhlisi. Seyfelmolek: dastan. Toz. hem keresh suz avt. F. Yahin [F. Yahin (ed.). Sayfulmulyuk. Dastan]. Kazan, Tatar. kitap neshr. publ., 2007, 374 p.
Seyfelmolek [Sayfulmulyuk]. Kazan, Gimnaziya tip. Yosyf Ismegyl uly Apanaev neshere publ., 1807, 124 p.
Seyfelmolekkitaby [Sayfulmulyuk book]. Kazan, Gimnaziya tip., Yosyf Ismegyl uly Apanaev neshere publ., 1807, 115 p.
Tukay G. Eserler 4 tomda [Tukay G. Works in 4 volumes]. Kazan, 1977, p. 279.
Сведения об авторе
Мухаметзянова Лилия Хатиповна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: lilmuhat@mail.ru.
About the author
Liliya Kh. Mukhametzyanova, Doctor of Philological Sciences, Chief Researcher at G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lilmuhat@mail.ru.
В редакцию статья поступила 19.06.2018, опубликована:
Мвхэммэтщанова Л. Х. Курган татарлары: эпик фольклорда терки мэдэният эзлэре // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 1. - С. 152-163.
Submitted on 19.06.2018, published:
Mukhametzyanova L. Kh. Kurgan tatarlary: epik folklorda torki medeniyat ezlere [Tatars of Kurgan region: traces of the Turkic civilization in epic folklore]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 1, pp. 152-163.
