CC BY
10Аннотация
В статье рассматривается один из малоизученных на сегодняшний день жанров музыкального эпоса - «песни-хушавазы», активно бытующие в фольклоре и сегодня. Хушаваз - жанр народного творчества близкий к творчеству чичанов-сказителий. Эти песни, записанные у татар Астраханской области, по праву занимают важное место в эволюции традиционной культуры татарской нации. Целью исследования является определение особенностей и исторической значимости татарского народного творчества в Астраханской области; выявление свойств, характерных для народного художественного творчества информантов, в репертуаре которых зафиксирована данная разновидность лиро-эпического фольклора. Автор описывает общие структурно-содержательные особенности текстов, выявляет территориальные границы распространения образцов песен-хушавазов среди татар и историю распространения схожих (по признакам жанра и сюжету) народных образцов среди населения, обосновывает правомерность параллельного существования подобных народных произведений в ряде различных этнических групп татар, наряду с татарами Астраханской области, определяет ценность локальных фольклорных традиций в единой культуре целого народа. Для проведения исследования автором использованы экспедиционные и архивные материалы казанских научных центров. Исследование имеет прикладное значение для решения проблем генетических связей между разными этническими группами татар, проживающими в разных областях России.
Ключевые слова
Татары Астраханской области, татарское народное творчество, национальное наследие, традиционная культура, взаимовлияние, историческое значение, песни-хушавазы, образцы лиро-эпического фольклора, экспедиционные материалы.
Abstract
The article deals with one of the understudied genres of the musical epic called "khushavaz songs", which are actively used in folklore today.
УДК 398
Эсгерханда татар фольклоры: тарихи-мэдэни экскурс
Л. Х. Мвхзммзтщанова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Tatar folklore in Astrakhan region: historical and cultural insight
L. Kh. Mukhametzyanova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Khushavaz is a genre of folk culture close to the works of Chichan narrators. These are the songs recorded among the Tatars of Astrakhan region and they gained a rightful place in the evolution of the traditional culture of the Tatar nation. The goal of the research is to identify the peculiarities and historical significance of the Tatar folk art in Astrakhan region and provide insight into the features peculiar to the folk art of subjects whose repertoire consists of such kind of lyric-epic folklore. The author describes general structural and content-related features of the texts, identifies the territorial boundaries of the spread of Khushavaz songs among Tatars and the history of the spread of folk culture pieces (genre- and plot-wise similar) among the population, substantiates the validity of the simultaneous existence of such folk works in various ethnic groups of Tatars along with the Tatars of Astrakhan region, determines the value of local folklore traditions in the common culture of the whole nation. For the research, the author used the expeditionary and archival materials of Kazan research centres. The study has an applied significance for solving the problems of genetic relations between different ethnic groups of Tatars living in different regions of Russia.
Keywords
Tatars of Astrakhan region, Tatar folk art, national heritage, traditional culture, mutual influence, historical significance, Khushavaz songs, samples of lyric-epic folklore, expedition materials.
Эстерхан елкэсе Каспий буе тубэнлеге чиклэрендэ Кенчыгыш-Европа тигезлегенец кеньяк-кенчыгышында урнашкан. 2010 елда халык санын исэпкэ алу нэтидэлэренэ Караганда, биредэ 60 523 татарныц яшэве ачыкланган. Бугенге кендэ бу елкэнец еч торак пунктында фэкать татарлар гына яши, э инде татарлар белэн катнаш торак пунктларныц саны биредэ егермедэн артык исэплэнэ. Эстерханныц узендэ генэ дэ татарлар саны 30 432 кешене тэшкил итсэ, Нариман, Идел буе район-нарында шулай ук куплэгэн миллэттэшлэребез гомер кичерэ, аерым теркемнэр булып Актубэ, Икряное, Лиман, Янкала районнарында да татарлар куплэп яши1.
Татарстан Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты оештырган комплекслы экспедиция материаллары арасында Эстерхан елкэсендэ гомер итуче татарлардан язып алынган фольклор текстлары шактый. 2013 елда Институттан бер теркем галим Ьэм аспирантлар Эстерхан елкэсе Идел буе районында татарлар яши торган Килэче (Килинчи), Ж,эмэле (Три Протока), Ярлы ТYбэ (Осыпный Бугор), Кызан (Татарская Башмаковка), Мэйле Кул (Яксатово), Каргалык (Карагали) Ьэм Нариман районындагы Кацга (Кучергановка) авылларында комплекслы фэнни экспедициядэ булдылар. Элеге экспедиция вакытында телче Ьэм фольклорчы галимнэр Эстерхан татарларында киц таралган фольклор эсэрлэренэ зур игътибар бирделэр, узлэрен нугай татарла-ры дип атаучы информантлардан лирик, лиро-эпик hэм эпик фольклор эсэрлэрен язып алып, аларны беренчел эшкэртеп, кайберлэрен фэнни ж;ыентыкта бастырып чыгаруга да ирештелэр2.
1998-2000 елларда Казан дэYлэт консерваториясе тарафыннан Эстерхан шэhэренэ hэм Эстерхан елкэсенец татар авылларына экспедициялэр оештырылган. Барлыгы 16 авыл тикшерелгэн: Хэрэбэле районында Лапас; Краснояр районында Яшен-Суккан, Сэетлэр (Сеитовка), Растопуловка; Володар районында Кундрау (Тулугановка), Началов районында Майле^л (Яксатово); Идел буе районында Килэче (Килинчи), Ж^эмэле (Три Протока), Кызан (Татарская Башмаковка); Нариман районында СYЛЭHКЭ (Солянка), Картузан (Курченко), Телкетебэ (Туркменка), Яца Аскэр (Янго-Аскер), Кэменни (Линейное), Иске Ьэм Яца Кучерган авыллары. Эстерхан елкэсенэ оештырылган элеге экспедиция нэтиж;элэре, лирик
дыр текстларын, ноталарын, аудиоязмаларын туплаган зур дыентык рзвешендз 2007 елда басылып та чыкты3.
Халкыбызныц терле жанрга караган уртак мирасын - фольклор эсэрлэрен барлаганда кузгз ташланганы шул: злеге hзм башка экспедициялэрдэ Эстерхан татар-ларыннан язып алынган халык идаты эсэрлэре арасында иц зур купчелекне алып тора торган жанр - хушаваз текстлары. Милли-музыкаль традициябезнец гаять бай эчтэлеккэ ия кызыклы бу жанры Идел буе татарларында онытылып, э «хушаваз» тешенчэсе узе кулланылудан бетенлэй ук тешеп калып барган заманда, Эстерхан татарлары мэдэни мирасында халык сэнгатенец бу тере эле дэ актив булуы игъти-барны дэлеп итэ.
«Хушаваз» сузе «яцгыравык тансык аваз», «яхшы суз», «куцелгэ ошардай дыру» мэгънэлэрендэ XIV йездэ идат иткэн терки шагыйрь Котб идатында ук кузгэ чалына, лиро-эпик фольклорга якынлыгы белэн узенэ тарта:
Шаh андин сорды кем: «Ушбу хуш аваз
Ни аваз? Ача тип мэцараз.
Бу хуш аваз белз щанымны алда...»4.
Моннан тыш, Казан ханлыгы чоры шагыйре Мехэммэдьяр шигъриятендэ5, татар халык дастаны «ТаЬир белэн ЗеЬрэдэ»6 Ьэм башкаларда «хушаваз» гыйбарэсенэ юлыгабыз. Болар барысы да хушавазларныц Урта гасырларда усеш алган, классик шигърияттэ Ьэм халык идатында популяр шигъри-музыкаль эсэр булуын дэлилли.
Татар халкыныц лирик фольклоры, ягъни дыр мирасы - тесле бизэклэрдэн тукылган моцлы, шигъри бер денья. Ж,ырныц хискэ, мэгънэгэ бай нэфис сузлэре hэм гамьгэ, дэрткэ бай тылсымлы музыкасы халыкныц рухи бетенлеген Ьэм тицдэшсез талант иясе булуын раслый. Ж^ыр хэзинэсендэ чал тарих авазлары да, бугенге кеннэр аhэце дэ тирэн булып уелган. Жанр узенчэлеген шигъри хэзинэ буларак тикшергэндэ татар традицион дыр мирасын дурт теркемгэ булеп карыйлар: йола дырлары, уен-бию дырлары, тарихи дырлар, лирик дырлар. Соцгы теркем узе икегэ булеп ейрэнелэ: лирик озын дырлар, лирик кыска дырлар7. Хушавазлар исэ - лирик озын дырлар теркемендэ узенчэлекле бер терне тэшкил итэ торган, фольклористикада элегэчэ махсус игътибардан читтэ кала килгэн идат.
Суз сэнгате буларак хушавазлар - чичэннэр идаты белэн бэйле жанр. Хушавазларны махсус кейгэ салып дырлыйлар. Халык узе аны дыр дип тэ, хушаваз дип тэ, хушаваз дыры, хушаваз белэн дырлана торган дыр дип тэ атый. Лирик Ьэм лиро-эпик характердагы элеге эсэрлэр - халык авыз идатыныц соцгы елларгача саклан-ган, телдэ актив урнэклэре. Халык этник музыкаль традициялэренец узенчэлекле тере булган хушавазлар татарларныц бай hэм куптерле музыкаль фольклоры турында тулы-рак Ьэм дентекле кузаллау тудыра. Хушаваз жанрына музыкаль эсэр буларак игътибар юнэлтеп, Г. М. Макаров мондый фикер белдергэн иде: «Бу тешенчэнец татар халкы традицион мэдэниятендэ ике мэгънэдэ кулланылуы билгеле. Беренчесендэ ул Эстерхан тебэге татарларыныц шигъри-вокаль сэнгатендэ жанр буларак мэгълум; икенчесендэ Урта гасыр шигъриятендэ кулланылган махсус атама буларак билгеле»8. Yзенец кита-бында галим «хушаваз» тешенчэсенец татар музыка белеменэ М. Н. Нигъмэтданов хезмэтлэре аша кергэн булуы турында яза. «Хушавазлар, - ди ул, - автор язганча, бэетлэр тематикасы кебек ук, шактый киц колачлы Ьэм гади кенкурештэ булганнардан алып, зур тарихи вакыйгаларны тасвирларга сэлэтле. Кайбер хушавазларны башкару вакыты берничэ сэгатькэ сузылырга мемкин»9.
Халык музыкасы белгечлэренец татар халык идатында хушаваз жанрын танула-ры - бик кирэкле hзм мehим гамзл. Элеге хаклы фикергз10 кушылып, шуны зйтзбез: фольклор текстлары буларак хушавазлар аз чагылган, тикшеренYчелзр тарафыннан хушаваз атамасы белэн теркзлмзгзн булса да, халыкта бу тешенчэ уз функциялэрен ути hэм яши бирэ. Хушавазларньщ халык идатында хосусиятен ейрэну барлык-ка килгэн сорауларга давап эзлэуне дэвам иту - фольклор белгечлэре алдында торган актуаль мэсьэлэ hэм бу юнэлештэ татар фольклорчы галимнэре тарафыннан эзлэнулэр бара, фэнни матбугатта элеге темага дитди мэкалэлэр куренэ башлавы шул хакта сейли11.
Халык шигыренэ нигезлэнгэн мондый жанрныц шактый тармаклы булып, арха-ик чорлардан ук фольклорда киц кулланылган булуы мэгълум. Халык идатында бер ук авазны, яисэ сузне кат-кат кабатлаган аллитерацион шигырьнец эллэ ничэ тере, hэр юлда идеклэр саны терле булып та, сузлэр саны тигез китерелгэн суз буын шигыре (слово-стопа), сан-идек, халык шигыренец такмаза шэкеленэ нигезлэнгэне Ьэм башкаларны куллану тезмэ текст булдыру чарасы булган hэм язмачылыкка KYчкэнче гаять популяр саналган. Башкорт, казакъ, узбэк, эзэрбэйдан, кыргыз, терекмэн, кырым татарлары, якут, алтай, себер татарлары, хакас, шор Ьэм башка терки халыклар, бурят hэм башка терки булмаган кайбер халыкларда мэдлеслэрдэ оста дыручылар чыгыш ясый торган булган. Суз осталары, халык шигыре стиленэ таянып, бер сейлэгэнен кабат кабатламыйча, дыр башкарулары белэн дан тотканнар12.
Кеньяк Ьэм Кеньяк Себер халыкларыныц купчелегендэ бу традиция эле бугенге кендэ дэ югалмаган, эмма кайчандыр ритуал-мифологик контекстка ия мондый дырларныц терле шартлар йогынтысында идея-структур узгэрешлэрне бик нык кичергэнлеген дэ онытырга ярамый. Бугенге кенгэ килеп диткэн хушавазларныц да борынгылык белэн тирэн бэйлэнеш тотулары шик уятмый. «Тере» фольклорныц музыкаль башкарылу, чичэн-импровизатор чыгышы Ьэм аныц сузлэрен тыцлап тору-чы аудитория синтезыннан гыйбарэт, тулы канлы мондый тере утрак тормышны уз иткэнгэ кадэр кучмэ тормыш шартларында озаграк яшэгэн, дир эшкэртеп яшэугэ чагыштырмача соцрак килгэн, шэЬэр мэдэнияты Ьэм язма эдэбиятка ихтыяды да бераз соц формалашкан халыкларда Ьэм этник теркемнэрдэ стабильрэк сакланган. Хушаваз идатыныц Эстерхан татарларында бугенге кендэ дэ югалмаган булуы, гасыр-лар дэвамында нугай, казакъ халкы вэкиллэре белэн тыгыз аралашу тээсире булырга мемкин. Хушавазларны кейлэп эйту, гадэттэ, думбырага кушылып башкарылган.
Татар халык идаты буенча милли фольклор томнарын тезегэндэ халкыбыз-да моца кадэр табылган хушаваз текстларын исэпкэ алу - басмаларныц академик дэрэдэсен тээмин итудэ бер адым. Шушы вэзгыятьне исэпкэ алып, бугенге кендэ тезелэ торган «Татар халык идаты» 25 томлыгыныц «Халык дырлары» томнарына хушавазларны аерым булек итеп керту планлаштырыла. Хушаваз дырларыныц зур купчелеге Эстерхан татарларыннан язып алынган. Томнарга сайлап алынган мате-риаллар Эстерхан ягында яшэYче татарларныц кариле (йорт) hэм карагаш исемле теп теркемнэренец (борынгы кабилэлэренец) традицион мэдэниятенэ бэйле, шулай ук алар арасында таралган башка теркемнэргэ дэ хас хушаваз урнэклэрен уз эченэ ала. Эйтик, Эстерхан елкэсе Хэрэбэле районы Лапас авылында Измайлов Айвадулла Ногман улыннан (1931 елгы) язып алынган «Эй, китэбез утырып» дигэн исем белэн мэгълум хушаваз тубэндэгечэ яцгырый:
Эй, китэбез утырып, Авылныц юлы тутэлдэй, Сыркырай, сез, Кзримщан, Аяк-кулдан утэ лэй. Жидесе дэ щицелдэн, Жилкэнем бавы сигездэн, Аман барып, сау кайтмак, Таудай олы дицгездэн. Хайваным, туры атым, Твскэ13 карап барадыр. Шушы утырган куп халык, Жырла, дип мине калдырды, Жырла, дип миннэт14 салган соц,
Эйтми тагы булмады. Уртага твшеп щырласам, Ярыладыр мацгаем, Чыгармын кабат тагы, Яшерен квлеп калмамын, Шушындый щыен-мэйданда Алдыцызда чыгармын. Кадер белгэн агалар Хэл-эхвэлне сорады, Сораган соц хэл щыйдым, Эйтми тагы булмады; Чакырту белэн без килдек, Кутэриек щыелып15.
«Татар халык идаты. Жырлар» академик томнарыньщ 6YreHre кендэ тезелеп 6eTY этабында тора. Бу томда экспедициялэр вакытында Эстерхан татарлары белэн аралашып, алар авызыннан язып алынган, яисэ татарларныц, шул исэптэн, Эстерхан елкэсе татарларыныц традицион музыкасына багышланган башка басмаларда16 очрый торган хушаваз Yрнэклэре киц файдаланыла.
Хушавазларныц иц зур купчелеге Эстерхан татарларында сакланып калу, чыннан да, бик кызыклы. Билгеле булганча, Эстерхан елкэсе татарлары Идел елгасыныц TYбэн агымында урнашкан Эстерхан шэhэрендэ hэм аныц тирэ-ягындагы район-нарда аерым авыллар булып кен итэлэр. Эстерхан татарларыныц этник тезелеше терле терки телле этник теркемнэр дыелмасын тэшкил итэ. Ул. дыелма Эстерхан шэhэре hэм Эстерхан елкэсенец урта гасырлар заманыннан ук яшэYЛэрен дэвам иткэн нугай татарлары, шулай ук Урта Идел, Кама, Урал тебэклэреннэн кучеп утырган татарларныц этник теркем вэкиллэреннэн тора. Нугай татарлары, Y3 чиратын-да, тел, территориаль, кенкуреш-худалык Yзенчэлеклэре буенча аерылып торган берничэ теркемгэ буленэ, кариле нугайлары Ьэм карагашлардан башка, татарларныц кундырау, алабугат Ьэм башка теркемчеклэренэ аерыла. Моннан тыш Урта Иделдэн кучкэн татарлар мишэр hэм урта диалект вэкиллэренэ бYленэлэр. Бу Yзенчэлеклэр аларныц дыр-музыка идатларында чагылмый калмаган.
Эстерхан татарларыныц полиэтник тезелмэле булулары аларныц музыкаль-шигьри традициялэренец дэ бер генэ терле тугел, куп компонентлы булуына китерэ. Эстерхан елкэсе территориясендэ яшэуче Ьэр терки-татар этник теркемнэрнец Yзенэ хас традицион жанр комплексы бар. Эмма алар аерым Yсеш алмаган: елкэдэге тарихи Ьэм этник процесслар курше теркилэр белэн мэдэни контактларга керу нэтидэсендэ терле музыкаль-шигьри катламнарныц узара тээсир итешулэренэ китергэн. Эстерхан татарлары ечен бу процесс индивидуаль тесмер алган Ьэм аларныц традицион дыр-кей Ьэм инструменталь жанр формаларына хас аерым Yзенчэлеклэр хасил булган. Алар идатында хушаваз белэн дырлана торган лирик идатныц аеруча популярлыгы да шуны раслый.
Эстерхан татарлары дырларында эдэби телдэн морфологик hэм лексик харак-тердагы тайпылышлар еш очрый. Кайбер хушавазлар табышмакны хэтерлэтэ, бугенге кен укучысы ечен ацлашылмаслык урыннар да очрап куя. Хэтта суз ни турын-да бара дигэн сорауга hэрвакыт давап табылмаска да мемкин. Мондый текстлар эдэби эсэр закончалыкларына hэм нормаларына сыешып бетэ алмый. Теле, фикер сереше дэhэтеннэн хушавазларныц кайберлэрен ацлауда кыенлык тууны жанрныц
борынгылыгы, татар теленец терле этник теркемнэрендэ тел байлыгыныц гаять куп терлелеге hэм нугай теле тээсире белэн ацлатырга мемкин. Эстерхан хушавазлары, терки шигъри эпоска хас булганча, речетатив белэн башкарыла, э мондый тер этник музыканыц эзерлексез аудитория ечен куп очракта дицел ацлаешлы жанр булмавы табигый.
Эстерханда яшэуче миллэттэшлэребездэн тыш, хушавазлар татарлар яши торган башка тебэклэрдэ дэ очрап куя. Темэн, Омск елкэлэрендэ яшэуче татарлар-да, Удмуртия республикасында, шулай ук Татарстан авылларында да дырны хушаваз белэн башкаруга игътибар итэбез. Шунысы кызыклы: тикшеру-ейрэну бары-шында терле тебэклэрдэ язып алынган хушавазларныц вариантлылыгы ачыклана. Эйтик, «Яттым я алла...», «Салават», <^гет-нэсихэт», «Аятелкерси» «Моцнар», «Вакыт диткэч, чаралар юк» кебек ядкэрлэр Эстерхан татарларыннан язып алынган хушавазлар рухын хэтерлэтэ, аларныц кее узенчэлекле булырга мемкин, эмма текст нигездэ кабатлана, башка тебэктэ язып алынган хушавазныц вариантын тэшкил итэ. Шунысы да бар: Татарстан авылларында башкарылган хушавазларныц кубесе менэдэт жанры белэн дыр жанры чигендэ тора торган идат. Аларныц тематикасы дин hэм эхлак тэрбиясе, шушы елкэгэ карый торган угет-нэсихэт белэн чиклэнэ, информант аны «хушаваз» дип башкармый, «менэдэт» эйтэм дип тэкъдим итэ. Эстерхан татарларында «Эйт дисэгез, мин эйтэм» кебек гыйбарэлэрне казан татар-лары тээсирен кичергэн тебэклэрдэ «Укы дисэгез, укырмын» гыйбарэсе алышты-ра. Бу - тел-авыз идатыныц язмага кучуе, язма фольклор формалашу белэн бэйле куренеш, хушавазны информант кэгазьгэ теркэп куйган булырга да мемкин.
Эстерхан татарлары башкаруында язып алынган хушавазларны эдэби сYЗ сэнгате буларак кына тугел, аныц кее, башкарылу узенчэлеклэре белэн бергэ кабул иту hэм дыр сэнгатенец узенчэлекле тере дип бэялэу меhим. Кулэме белэн шактый озын хушавазлар бар. Эйтик, «Ж^ицулэр булды бер талай...», «Ьич бу бер ялган деньяда...», «Авырлык теште ил-йортка», «Советка чыгарылган дыр» кебек хуша-вазларда чичэннец хис-кичерешлэре белдерелу, ягъни лирика белэн белэн беррэттэн, эпиклыкка да урын табылган. Боларны тарихи дыр характерындагы хушавазлар дип тэ билгелэргэ мемкин булыр иде, чыннан да, шактый кулэмле тезмэлэрдэ чынбар-лык вакыйгалары да телгэ алынган, шул чор рухы чагылыш тапкан. Эйтик, «Ай бер хикэят сейлимен» исемле хушавазны мисалга китерик:
Ай бер хикзят свйлимен, Хушавазга салып, Бер хикзят свйлимен, Хушавазга салып. Кырык бердз сугыш булды, Халыкны щыеп алып. Ниндидер гащзп бу бер эш, Жвмкурият хзйран калып. Хзйран азаматлар, Эчтзген канга манып, Куп кыенлык аткардык, Сугышта арып-талып. Янган утка без кердек, Дошманга каршы барып, Снаряд, гранаттан,
Мылтыктан утлар ярып. Озак йвреп сугышта, Михнзт кургзн урмзлзп, Алда свйлзрмен, щзмзгать, Тыцлагыз колак салып, Алда свйлзрмен, щзмзгать, Тыцлагыз колак салып. Мондый сугыш курмздек, Туып-усеп анадан, Мондый сугыш курмздек, Туып-усеп анадан. Жирдзге гаскзрлзргз Яуды куктзн кара кан, Бу гамзлгз туззрме Бу двньяда, сора, щан?
Килгэн самолетлар да Белмэссец, зллз кайдан, Жирдэн, куктэн я судан Ашыкты кичеп мэйдан. Алда свйлэрмен, ага-дус, Булды сугыш бу щайдан, Алда свйлэрмен, ага-дус, Булды сугыш бу щайдан. Агабызныц куцеле ябык, Серен щыр белэн эйтэ алмый, Агабызныц куцеле ябык, Серен щыр белэн эйтэ алмый. Армашта17 куп азамат Yз иленэ кайта алмый, Кул-аяктан аерылып, Ыцгырашып ята алмый, Ни ашаган ашлары Йврэгенэ бата алмый. Квл булып янганнар да бар, Исемен янэ эйтэ алмый, Вафат булганнар да куп, Илдэн тэгам татый алмый. Калганнары исэн-аман кайтсын, Бу гамэлгэ чыдамый.
Эйтешеп бу агагыз, Исенэ твшсэ ята алмас, Телэш18 дигэн агагыз Исенэ твшсэ ята алмас. Туктатам (свйлэуне) сугыш хэлен, Арнап19 дусларга сэлам, Туктатам сугыш хэлен, Арнап дусларга сэлам. Мин дэ сезнец юлыгызда Буген дэ куцел алам. Тагы да кайтыр квн булыр, Язылса Шэриф калэм20; Ай, бу квннэр башымда, Хэсрэт утында янам. Эйтергэ суз булыр иде, Житэр диеп щайланам. Кызыл телем щирексен21, Свйлэр диеп даянам22. Шатлыклы туйлар булсын, Жир йвзе, бвтен галэм. Ай, кыскача шуныц белэн Кургэнем булды тэмам, Кыскача шуныц белэн Кургэнем булды тэмам23
Кургэнебезчэ, биредэ чичэн, тарихи эпик фольклорга хас булганча, нейтраль позициядэ калмый, дырда хушаваз башкаручыныц лирик кичерешлэрен тасвирлау естенлек ала. Тарихилыкка да дэгъва итэ торган мондый хушавазларда текстны башка-ручы теге я бу вакыйгага менэсэбэттэ уз бэясен белдерэ. «Белгэнемне сейлэдем», «Гыйбрэт алыгыз яхшыдан», «Тешенеп, колак салыгыз» кебек гыйбарэлэр белэн тыцлаучы аудиторияне уз фикеренэ колак салырга, аныцча эшлэргэ енди, телэклэр тели. Тагын бер хушаваз текстын мисалга китеру элеге жанрныц шигъри узенчэлеклэрен ачыграк кузалларга ярдэм итэр:
Эйт, дигэн соц эйтермен, Эйтерем - тыцларыц булганда, Асылдан туган тулпарым, Чыгармын ярып кайдан да. Бу щырларны искэ алып, Билгеле сузлэр калдырган; Тыцлаучыц - бу яшьлэр, абайла, Сезгэ дэ барып тимэсен Атацныц эйткэн сузлэре, Ай, эйтмичэ йврмэсен. Тимерченец гадэте -Суктырып, тимер суздырган, Ирелэнеп, щырчылар Бер-береннэн уздырган.
Ай, щырламый да утырдыц, Жыр биштэрен калдырган. Шундагы кызлар яулыгын Ак битенэ тушэде; Гаепкэ алма, тыцлаучы, Атагыз щырлап курсэтте. Шул утырган агаец Хан-солтан булырга лаек; Кунак кына булсам да, Кайберецне сыныймын. Кушып ла куцелемнэн, Шул бер-ике авыз щырлармын. Бэрэкэт суы билдэн дэ, Кичуен тапсац, тездэн дэ.
Без сезлзрдзн котылдык, Инде сузлзр сездзн дз. Эссзламугалзйкум, Кальян тарткан картлар ла, Кужатай белзн Кундырау24, Башкалары тагын бар;
Эйтермен щырда булганын, Барысын барлап утырам. Ахтуба25 суы буена Чыгып ла ускзн тирзк тз; Эйтер сузлзр бар иде, Бер кадзр белсзц кирзк тз...26
«Ырусия - безнец ил...», «Мин эйтсэм, кем тыцлар соц?» кебек хушавазларда, мэсэлэн, чичэннец колхозны мактавы, совет властена дан дырлавы кебек, бугенге кен укучысы ечен артык тече тоелган яисэ искергэн карашларны гэудэлэндергэн аhэцнэр дэ яцгырый. Яисэ «Ай, уникенче апрель...» дип башланып киткэн алты куплетлы озын дыр совет чорында космоска чыккан космонавтларга багышлана, шушы вакыйгалардан илЬамланып, аларны дырга салган чичэн-дыручыныц идатыннан гыйбарэт. Хэлбуки, болары да - халкыбыз мирасы, уз чоры ечен характерлы идеологияне чагылдыра, бугенге кендэ актуаль тугел дигэн сылтау белэн Эстерхан татарларыннан язып алын-ган мондый эсэрлэрне сэхифэдэн сызып ату хаклы булмас иде. Хушавазларда куптэн уткэн вакыйгалардан алып, хэзерге кен вакыйгалары да чагылырга мемкин. Мэсэлэн, Беек Ватан сугышы, фадигале улем hэм башка вакыйгалар турындагы хушавазлар бар. Эстерхан татарларыннан язып алынган хушавазларныц тематикасы шактый киц, алар арасында халыкныц килеп чыгышыннан алып, СССР тезелу hэм совет дэмгыяте усеше, Беек Ватан сугышы, беренче совет космонавтларыныц галэмгэ очышы хакында бэян итэ торганнарына кадэр очрый.
Татарларныц традицион культурасында хушаваз hэм дыр, бигрэк тэ менэдэт дип башкарыла торган идат бер-берсенэ якын яцгыраш алган - алар бер ук этник мохиттэ, охшаш идтимагый-гамэли максатта еш кына бер ук башкаручыныц репертуарына керэлэр. Хушавазны, гадэттэ, олы яшьтэге ир-ат туган-тумачалар дыелганда яисэ авылдагы бэйрэм тантаналарында башкара. Музыка белгечлэре хушаваз кейлэренец музыкаль стиль нисбэтеннэн аз аерылуларын, ягъни аерым-аерым хикэялэнэ торган шигъри текстларныц бер ук кейгэ башкарылырга мемкин булуын ассызыклыйлар27. Интонацион яктан хушавазларга декламациялэу, кейлэмле идеклэрнец (слогораспевларныц) бик аз булуы, тубэн тешмэле хэрэкэт, минорга авышлы диатоник ладларга таяну (эолий, локрий, дорий, фригий h. б.), идек-ритмлы изосиллабизм, тирада принцибындагы композицион шэкеллэндеру куренешлэре хас.
Эстерхан татарлары башкара торган хушавазлар дыр жанрында шигъри текстларныц эчтэлеге, композицион тезелешенец Yзенчэлекле булулары белэн аерылып торалар. Хушавазларныц сюжет эчтэлеге башкаручыларныц уз тормыш тэдрибэлэренэ нигезлэнэ яисэ ата-бабалар васыятьлэре итеп, Yгет-нэсихэт шэкеллэрендэ шигъри эйтелмэлэр белэн баетылып бирелэ. Мэсэлэн:
Ай, тыцлагыз, щзмзгать, Туй щыелган уртада,
Свйлзсен ага белгзнен; Ачылып урын бирелгзн.
Чын куцелдзн уйланып, Агалар сзлам биргзндз
Бзян итеп кургзнен Мин щыр белзн керзмен,
Корылган щыен туй булса, Суз кадерен белгзнгз
Суз куцелгз терелгзн; Жыр белзн щавап бирзмен28.
Кагыйдэ буларак, аларда берэр мэдлеснец (гадэттэ туй йоласы) ничек узуы хакында суз алып барыла, дырчы-импровизатор башкаруында олыларныц
дидактик кицэшлэре бирелэ, Y3 кабилэсе, халкы Ьэм туган ягы турында сейлэнелэ. Хушавазларны хикзялзу фабуласыз була, тематик блоклар теземе барышында аларньщ hэркайсы Y3 эчендз сюжеты Ьэм мзгънз бэйлэнеше булмаган хзлдз башка-рыла, аларньщ сан ягы да чиклэнелмэгэн. Бу яклап хушавазлар Ьэрвакыт нинди дэ булса бер сюжет белэн бэян ителэ Ьэм эзлекле бер темага багышлана торган дырлардан аерылып тора, э эпос жанрына якыная тешэлэр. Эстерхан татарла-ры эпик традициясендэге хушаваз термины казакъ милли культурасындагы жыр мэгънэсенэ якын. Татар халык дыры кысаларында исэ хушавазлар лирик дырларныц Yзенчэлекле бер терен тэшкил итэлэр.
Эстерхан татарлары фольклорында хушавазлар жанры эсэрлэренец бYгенге кендэ дэ очравы - халкыбызныц милли-мэдэни мирасын баета торган куренеш. Шушы ук жанр эсэрлэренец тердэшлэре татарлар яшэгэн башка тебэклэрдэ дэ язып алынган булу татарларныц уртак тамырын hэм тарихын, бердэй мэдэниятен раслый. Хушаваз дырлары - халык мэдэниятенец кадерле ядкэре. Аларны суз сэнгате, музыкаль башкарылышы, тематикасы, тыцлаучыга тээсире, гомумэн, тарихи-мэдэни эhэмияте дэhэтеннэн махсус тирэнтен ейрэнY hэм татарлар арасында таныту акту-аль мэсьэлэ булып кала.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Регионы компактного проживания татар в Российской Федерации. Справочник / Отв. ред. Л. М. Айнутдинова, Б. Л. Хамидуллин. - Казань: Институт татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ, 2016. - С. 14.
2. Милли-мэдэни мирасыбыз: Эстерхан татарлары. Фэнни экспедициялэребез сэхифэсеннэн. - Казан: Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты, 2017. - 420 б.
3. Памятники татарского народного музыкально-поэтического творчества. Вып. 1. Песни Астраханских татар. Эстерхан татарлары дырлары // Сост. и нот. транскр. Е. М. Смирновой и Н. Г. Гайнуллиной. - Казань: Казанская консерватория, 2007. - 550 с.
4. Источники древнетюркской и татарской литературы. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1981. - С. 130-131.
5. Мехэммэдьяр. Техфэи мэрдан. Нуры Содур. Электрон ресурс. Керу режимы: http:// kitap.net.ru/muhammadiar.php (мерэдэгать ителде: 4.05.2020).
6. ТаЬир белэн ЗеЬрэ // Татар халык идаты. Дастаннар. Тез. Ф. В. Эхмзтова. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1984. - Б. 217.
7. Мицнуллин К. М. Ьэр чорныц уз дыры. - Казан: Мэгариф, 2003. - Б. 60-61.
8. Макаров Г. М. Дэрвишлэрнец сехбэтендэ: бэетлэр Ьэм менэдэтлэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2011. - Б. 17.
9. Шунда ук.
10. Шунда ук - Б. 19-20.
11. Мухаметзянова Л. Х., Миннуллин К. М. Хушавазы как разновидность лиро-эпического фольклора татар / Вестник Северо-восточного Федерального университета. Серия «Эпосоведение». - 2020. - № 1 (17). - С 61-69.
12. Жирмунский В. М. Некоторые итоги изучения героического эпоса народов Средней Азии // Вопросы изучения эпоса народов СССР. - М.: Изд-во АН СССР, 1958. - С. 33.
13. Тес - урман.
14. Миннэт - рэхмэт, рехсэт.
15. Милли-мэдэни мирасыбыз... - Б. 275-277.
16. Нигъмзтщанов М. Н. Татар халык дырлары. - Казан: Татар. кит. нэшр, 1976. - 216 б.; Нигмедзянов М. К. Народные песни волжских татар. - М.: Советский композитор, 1982. -135 с.
17. Армаш - топонимик атама.
18. Телэш - хушаваз эйтученец исеме.
19. Арнап - багышлап.
20. Шэриф кэлам - Коръэн.
21. Жирексен - ял итсен.
22. Даянам - еметлэнэм.
23. Милли-мэдэни мирасыбыз... - Б. 115-117.
24. Кужатай белэн Кундырау - Эстерхан елкэсендэге авыл исемнэре.
25. Ахтуба - Актубэ.
26. Памятники татарского народного... - С. 68-73.
27. Там же. - С. 4.
28. Милли-мэдэни мирасыбыз... - Б. 177. Эдэбият исемлеге
Жирмунский В. М. Некоторые итоги изучения героического эпоса народов Средней Азии // Вопросы изучения эпоса народов СССР. - М.: Изд-во АН СССР, - 1958. - С. 2465.
Источники древнетюркской и татарской литературы. - Казань: Изд-во Казан. ун-та,
1981. - 248 с.
Макаров Г. М. Дэрвишлэрнец сехбэтендэ: бэетлэр hэм менэдэтлэр. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2011. - 159 б.
Милли-мэдэни мирасыбыз: Эстерхан татарлары. Фэнни экспедициялэребез сэхифэсеннэн. - Казан: Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты, 2017. - 420 б.
Мицнуллин К. М. Ьэр чорныц уз дыры. - Казан: Мэгариф, 2003. - 400 б. Мвхзммздьяр. Техфэи мэрдан. Нуры Содур. Электрон ресурс. Керу режимы: http:// kitap.net.ru/muhammadiar.php (мерэдэгать ителде: 4.05.2020).
Мухаметзянова Л. Х., Миннуллин К. М. Хушавазы как разновидность лиро-эпического фольклора татар / Вестник Северо-восточного Федерального университета. Серия "Эпо-соведение". - 2020. - № 1 (17). - С 61-69.
Нигмедзянов М. К. Народные песни волжских татар. - М.: Советский композитор,
1982. - 135 с.
Нигъмзтщанов М. Н. Татар халык дырлары. - Казан: Татар. кит. нэшр, 1976. - 216 б. Памятники татарского народного музыкально-поэтического творчества. Вып. 1. Песни Астраханских татар. Эстерхан татарлары дырлары // Сост. и нот. транскр. Е. М. Смирновой и Н. Г. Гайнуллиной. - Казань: Казанская консерватория, 2007. - 550 с.
References
Istochniki drevnetyurkskoy i tatarskoy literatury [Sources of Old Turkic and Tatar literature]. Kazan: Izd-vo Kazan. un-ta publ., 1981, 248 p.
Makarov G. M. Darvishlernen sohbetende: baetler hem monagetler [Bait and Munajat]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 2011, 159 p.
Milli-mcdcni mirasybyz: Asterhan tatarlary. Fynni jekspedicijakrebez hczimsennm [National and cultural heritage: Astrakhan Tatars. From the treasury of scientific expeditions]. Kazan, G. Ibrahimov Institute of Language, Literature and Art publ., 2017, 420 p.
Minnullin K. M. harchornyn uzgyry [Song through the years]. Kazan, Magarif publ., 2003, 400 p.
Mukhametzyanova L. Kh., Minnullin K. M. Khushavazy kak raznovidnost liro-epicheskogo folklora tatar [Khushavaz as a kind of lyric-epic folklore of Tatars]. Vestnik Severo-vostochnogo Federalnogo universiteta. Seriya "Eposovedenie" [Bulletin of North-Eastern Federal University. Epic Studies series], 2020, no. 1 (17), pp. 61-69.
Mokhammadyar. Tohfti mcrdan. Nury sodur [Tuhfai Mardan. Nura Sodur]. [On-line] Available at: http://kitap.net.ru/muhammadiar.php (accessed May 4, 2020).
Nigmedzyanov M. K. Narodnye pesni volzhskih tatar [Folk songs of the Volga Tatars]. Moscow, Sovetskiy kompozitor publ., 1982, 135 p.
Nigmetzhanov M. N. Tatar halykgyrlary [Tatar folk songs]. Kazan, Tatar. kit. nashr. publ., 1976, 216 p.
Pamyatniki tatarskogo narodnogo muzykalno-poyeticheskogo tvorchestva. Vyp. 1. Pesni Astrahanskih tatar. Asterhan tatarlary zhyrlary. Sost. i not. transkr. E. M. Smirnovoy i N. G. Gaynullinoy [E. M. Smirnova, N. G. Gaynullina (comp. and transc.). Monuments of Tatar musical and poetic art. Iss. 1. Songs of Astrakhan Tatars]. Kazan, Kazanskaya konservatoriya publ., 2007, 550 p.
Zhirmunskiy V. M. Nekotorye itogi izucheniya geroicheskogo eposa narodov Sredney Azii [Some results of studying the heroic epic literature of the peoples of Central Asia]. IN: Voprosy izucheniya eposa narodov SSSR [Issues of studying the epic of the peoples of the USSR]. Moscow: Izd-vo AN SSSR publ., 1958, pp. 24-65.
Сведения об авторе
Мухаметзянова Лилия Хатиповна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела народного творчества Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: lilmuhat@mail.ru
About the author
Liliya Kh. Mukhametzyanova, Doctor of Philological Sciences, Chief Researcher at Department of Folk Art, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lilmuhat@mail.ru
В редакцию статья поступила 25.03.2021, опубликована:
Мвхэммэтщанова Л. Х. Эстерханда татар фольклоры: тарихи-мэдэни экскурс // Гасырлар авазы -Эхо веков. - 2021. - № 2. - Б. 150-160.
Submitted on 25.03.2021, published:
Mukhametzyanova L. Kh. Asterhanda tatar folklory: tarihi-mеdеni ekskurs [Tatar folklore in Astrakhan region: historical and cultural insight]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2021, no. 2, pp. 150-160.
