CC BY
1Городское планирование
ЭОЖ 314.17:332.122
И. Б. Сарсенова1, Г. Б. Аубакирова2
1 «География, жерге орналастыру жэне кадастр» кафедрасыньщ ага окытушысы, PhD (Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi, Алматы, Казакстан) 2«География, жерге орналастыру жэне кадастр» кафедрасыныц окытушысы (Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi, Алматы, Казахстан)
УРБАНДАЛГАН АУМАКТАРДЫЦ ФОРМАСЫ РЕТ1НДЕ КАЛА АГЛОМЕРАЦИЯЛАРЫН ЗЕРТТЕУД1Ц ТЕОРИЯЛЬЩ АМАЛДАРЫ
Аннотация. К^рп танда кала агломерацияларытYсiнiгi пен оган катысты енбектердiн бiршама бвлiгi кещспктш даму жоспарлары мен багдарламаларда, сонымен катар, каланын элеуметтiк-экономикалык да-муын баскару сурактарын зерттеуге багытталган гылыми жумыстарда кенiнен колдануда. Казiргi кездеп квптеген жана идеялар сиякты, агломерация - бул жанадан калыптаскан тYсiнiк емес, гылыми енбектерде бурыннан квршю тапкан гылыми идея, сондыктан да, осы макалада кала агломерацияларынын теориялык сурактары карастырылады.
ТYЙiндi свздер: кала агломерациялары, конурбация, кала, урбандалу, кала дамуы
Kipicne. Каланын кызметтер1 жылдан жылга барлык когамдагы жалпы элеуметпк-эконо-микалык мшдеттерше сэйкес кенешп жетшуде. Адамнын коршаган аумакта вм1р суру ю-эрекетшщ барлык жагына каланын эсер1 айтарлыктай манызга ие. Кызметпк квршу багыттылыгы мен вз1нд1к ерекшелт кала кескшше непзделген (маманданган, кешенд^, сэйкесшше осы аталгандар аудан-нын экономикалык, элеуметпк, демографиялык жэне экологиялык м1ндеттер1н шешуде белгш б1р орын алады.
Квптеген кала дамуы мэселелершщ 1ш1нде, олармен белгш б1р кызметтерд1 орындаумен байланысты келес1лерд1 атауга болады: а) ел мен аймактар аукымында когамдык енбек бвлшь шндеп каланын орны мен рвлц э) кала кызметш орындайтын влшем мен шогыр, материалдык жэне енбек ресурстары, рухани кундылыктар, бшмнщ шогырлануы; б) жалпы аумак дамуындагы орындайтын кала кызметтершщ эсерц в) каланын сырткы келбет жэне онын кещспкпк орна-ласуы; г) каладагы внд1р1с тшмдшпнщ нэтижелерь
Fылым, техника жэне когамдык катынастардын дамуымен когамды уйымдастыруда айтарлыктай взгерютер болады, сонымен б1рге урбандалу удерюмен байланысты кешенд1 жэне курдел1 мэселелер шенбер1 вседь
Урбандалудын заманауи удерю сипатындагы жылжулар непзшен калаларда внеркэсштщ туз1лу1мен халык шогырлануы удерюшщ зандылыгымен сипатталады, ягни когамдагы внд1рг1ш куштердщ дамуы мен халыкты коныстандыру арасында тшелей тэуелдшк бар, себеб1 енбек етуш1 халык - басты внд1рг1ш куш. Энд1рг1ш куштердщ всу1 бойынша внеркэсш дамиды, ягни дурыс кажеттшк ретшде коныстануы унем1 улгайып отыратын жэне олар кала тобы мен кала елд1 мекенше б1рт1ндеп юретш индустриялы елд1 мекендер пайда болады.
Халыкты коныстандыру непзп лреп болып 1р1 кала агломерациялары - елдеп экономикалык белсендшк шогырын курайтын жэне элеуметпк-экономикалык кайта курылулардын кайнар квз1 ретвде инновациялык жэне баскару орталыктары болып табылады.
Мэселенщ взeктiлiгi. Казiргi заманнын ерекшелш - капитал уткырлыгынын всу1 мен ка-питалды таратумен байланысты акпараттык технологиялардын басым болуы. Халыкаралык
экономикальщ алмасу - капиталдьщ, ж^мыс RYmi, тауар, шиюзат, туристтердщ трансшекаральщ агындары, бiрак ол жеке мемлекеттер арасында езара эрекеттесу шецбервде дамиды. Хальщ-аральщ экономикальщ жYЙе ендi гана «тсе» бастады. Айма^тагы урбандалу YДерiсiнщ зацды-льщтарын аньщтау ауданга немесе ^аланыц типтiк тобына ^атысты ерекшелiктердi орнату табылады.
Бiрак та, агломерация ^¥рамында ^ала жэне ^алальщ елдi мекеннщ шектен тыс есуiне не-гiзделуi ^иын тYрде шешiлетiн элеуметпк-экономикальщ жэне экологияльщ мэселелер кешенiн тудыратын терю жа^тарга ие. Жогары дамыган елдер аумагын кещспкпк ^йымдастыру эдiстемесi непз болып табылатын ^ала дамуы мен ^аланыц элеуметпк-демографияльщ мэселелерi ел аумагындагы урбандалган айма^тар мен ^ала агломерациясында барльщ хальщтыц емiр CYPУ сапасын жогарлату ма^сатында хальщтар санын шекшз керсеткiштерге дейiн жеткiзбеу керек. Сонымен бiрге, iрi ^алалар, миллионер-^алалар, серштес-^алалар мен ^ала мацы зоналары саны-ныц есуi ^алальщ елдiмекендердi тYбегейлi зерттеудi ^ажет етедi.
Жогары дамыган, дамушы жэне б^рынгы Кецес Одагындагы елдердщ хальщаральщ тэжiрибесi керсеткендей, ХХ гасырдыц екiншi жартысында элеуметпк-экономикальщ тYзiлу типiне элемдегi кептеген елдерде хальщты ^оныстандырудьщ бiрьщFай типтерi ^алыптасты. ДYниежYзiнде кеп-теген мегалополистер, конурбациялар, тепс урбандалFан аума^тар пайда болып, ^алаFа жылжу баFыттары кYшейдi.
Зерттеу эдктемеа жэне алFашкы маFЛ¥маттар квздерi. Агломерация т^жырымдамасыныц пайда болуы А. Вебердщ ецбектершен бастау алады. вткен жYЗ жылдыц басында ол ^оFамныц ендiргiш ^штершщ даму Yдерiстерiн агломерацияльщ баFыттардыц кYшеюiмен байланыстырды. Оныц кез^арасына сэйкес, енеркэсш ецщрютщ есуi, хальщ тыFыздыFыньщ артуы, сонымен ^атар келштщ арзан болуы «енеркэсште агломерацияльщ баFыттардыц Yздiксiз кYшеюiне» экеледi. Нарьщтьщ индустрияландыруFа назар аудара отырып, ол <щоленерден iрi енеркэсiпке ету б^л ^андай да бiр нэрсе болып табылмайды, тетенше ^уатты серпiндегi агломерацияльщ ^^былыс репнде керiнiс табады» деп жазды [1]. ХХ Fасырдыц ортасында нарьщтьщ аймакганушылардыц назары дамыFан елдердщ шаруашылыFын барльщ кещспкпк ^йымдастыру негiзi ретiнде ^арас-тырылFан ^лттьщ жэне аудандьщ ^ала жYЙелерiне ауысты. Заманауи жаFдайда жэне урбандалудыц тетенше жоFарFы децгей барльщ дамыFан елдерге тэн ^алалардыц бiрыцFай есу мYмкiндiктерi, ^алальщ жYЙелер айтарльщтай шектеулi. Урбандалу YДерiсiнiц iрiктелуi ^алада ^алыптас^ан жYЙенiц ^айта ^¥рылуына, коFам ендiргiш кYштерiн эртYрлi топтагы ^алалар мен аудандьщ ^ала-льщ жYЙелер (макроамал тYрFысынан алатын болса^) арасындаFы ^айта белiнуiне экеледi.
Агломерация т^жырымдамасын жасауда американдьщ экономист Эдвард Гувер ез Yлесiн ^осты, 1940 жылдардыц соцында енеркэсiп салаларын орналастыру кезшде ^ала шоFырыныц артьщшыльгеын атап керсетп. Шьгеынньщ темен болуын <щала шоFырыныц Yнемдiлiri» деп атады.
«Агломерация» терминш ^оныстандыруFа байланысты француз географы М. Руже енпзд^ кейiннен б^л тYсiнiк басты ^алаFа жа^ын жащан ^са^ ^алалардыц тобы - «конурбация» аFылшын тYсiнiгiнiц синонимi ретiнде ^олданыс^а ие болды [2].
Кецеспк эдебиетте <щаланьщ шаруашыльщ окруп», «Yнемдi ^ала», «агломерация» сия^ты тYрлi атаулармен аталды. Ата^ты француз ^ала зерттеушiлерi Ж. Божье-Гарнье жэне Ж. Шабо [3] атап еткендей, урбандалу к¥былысы заманауи еркениеттщ ец керемет сипатыныц бiрi. Бiр жаFы-нан, серпiнi, масштабы, етуi мен жан-жа^ты ^амту сипаты, алпауытты ^айта тYзушi элеуетi, екiншi жаFынан, географияльщ негiздiлiгi жэне кещспкте керiнiс беруi урбандалу туралы Fаламдьщ жаца Yдерiстердiц бiрi ретiнде ай^а р^сат бередi. Болаша^та айтарльщтай кYрделi жэне жан-жа^ты элеуметпк-экономикальщ, демографияльщ жэне географияльщ YДерiстермен сипатталатын урбандалу ХХ Fасырдыц «тыныш революциясы» деп аталатын дYниежYзiлiк шаруашыльщтьщ дамуында кептеген жацальщтар экелдi. Санды^ езгерiстердi талдау мен ^ала есуiнiц ерекшелiгi - Fаламдьщ ^алалы^ жэне экономикалы^ ландшафтта сапалы езгерiстердi зерттеу жолындаFы алFаш^ы ^адам.
ХХ Fасырдыц ортасында батыс Fалымдарымен урбандалудыц аума^ты^ аспектiлерi аеташ зерттелiп, Yлкен ^алалар есуiнiц «жоFарFы шоFыры» алып ^алаларFа айналуы нарьщтьщ шаруа-шылы^ты орналастыруда ^олайсыз YЙлесiмсiздiктiц терецдеуiне экелетiнiн бiрiншi болып керсетш, назар аударды. Агломерация т^жырымдамасы кещстште динамикалы^ YДерiстердi интерпрета-циялау ^ралдары кецiнен таралFан айма^ты^ теорияда бiрiншi жэне жетекшi орын алFан жэне
бYгiнгi ^нге дешн мацыздылыгын жогалт^ан емес. Жалпы жоспарда бул тужырымдама нарыктык шаруашылыгы жагдайында вндiргiш куштердщ аумактык шогырын тYсiндiру мiндетi кызметш ат^арган. Дегенмен, оньщ мэнi осымен шектелмейдi, ягни, Э. Лампард [4] вз уакытысында вцщр-гiш кYштердщ географиялык шогыры аркылы даму YДерiсiн карапайым тYсiндiруден айырма-шылыгы болып, агломерация тужырымдамасын экономикалык всумен байланысты шогыр кубы-лысымен байланыстырады, ол дегенiмiз «каламен баска да экономикалык кызметтерi мен вн-дiрiстщ тутасып уласуы».
Осы аталган тужырымдама шаруашылыктыц аумактык курылымын дамыту Yдерiстершщ кумулятивтiк мацыздылыгын тYсiндiру Yшiн шынайы негiзiн камтамасыз етедi. «Агломерация» термиш кецеспк геоурбанистикага ХХ гасырдыц басында Батыс Европадан келдi.
Кецес кезецщде жеке Yлкен калалар кYPделi жYЙе ретiнде тарихи-экономикалык-географиялык аспектiсiнде зерттеле бастады. Кецестш геоурбанистика кала калыптасуыныц экономикалык се-бептерi мен заманауи факторларына, олардыц экономикалык вмiрiне, шю жэне сырткы байла-ныстарына басты назар аудара бастады. Аймактык калалык жYЙелер мен жеке калаларды зерттеуде мундай амал гылымда айтарлыктай децгейде жаца тыц нэрсе болатын .
Алгашкы жылдары аталган жумыстардыц кемшiлiктерi болып, элсiз жактары сезiлдi. Халык -тар географиясы жэне калалардыц дамуы халык шаруашылыгындагы практикалык мiндеттердi шешу кезiнде ол анык байкала басталды. Жоспардыц тYпнускасынан взгермей, соцгы кезецдеп калалардыц сипаттамасы айтарлыктай конструктивтi бастамага ие бола отырып, халык шаруа-шылыгыныц практикалык мэселелерiне калалар географиясыныц бурылысын сипаттайды.
Аталган бурылыс толык квлемде эконом-географ В. Г. Давидовичтщ [5] ецбектерiнде кврiнiс тапты, ягни география гылымдарымен калаларды жоспарлау туралы гылымныц негiзгi байла-ныстарыныц бiрiгуi туралы сурак койылды.
Жiктеу мен типологиялау сурактары калалар географиясы саласында жумыс iстейтiн гео-графтардыц басты назарында болды, дегенмен бiрнеше ондаган жылдар бойы аталган мэселенiц вцделушщ толык жетiлмегенiн айтуга болады. 60-шы жылдардыц басына дейiн кала угымын аныктауда жэне калаларды жiктеу кезшде басты екi критерия болды: халыктыц саны жэне эюм-шiлiк орналасуы. Калалар дамуыныц иерархиялык сатысы туралы алгашкы сурактар В. В. Покши-шевский, А. А. Минц, Б. С. Хорев [6] сынды галымдар зерттедi.
Эдiстемелiк сипаттагы ец мацызды жумыстардыц катарына калаларды экономикалык-гео-графиялык зерттеу сурактарына арналган жумыстарды атауга болады.
ХХ гасырдыц екiншi жартысында халыкты коныстандыруда бiрыцFай аумактык жYЙесiнде кала жэне ауыл халкын коныстандыруды катар карастыру бойынша алFашкы кадамдар жасалды. Мунда В. Г. Давидович, Б.С. Хоревтщ ецбектерiн атауFа болады.
Калалык агломерацияларды П.И. Дубровин [7], Г. М. Лаппо, М. О. Хауке [8], В. Я. Моргулев [9], Э. И. Вайнберг [10] жэне баска да Fалымдар зерттедь
Бiрак та, калалардыц кешендi мшдеттерш шешу Yшiн алуантYрлi эдiстердi колдану эрекеттерi, яFни каланыц бiртутастылыFын бейнелеу, олардыц кызмет етуiндегi критерияларды тацдау сиякты жаца эдiстемелiк баFыттар катарын жYргiзу керектiгiн саналы тYPде тYсiнуге экелдi. Салыстыр-малы тYPде бiр немесе сол нысанныц оныц эртYрлi жYЙелiк кврiнiстерi курастырылды, осыныц негiзiнде сол бiр мiндеттi шешуге эрекет жасады каланы тутас тYзiлiм реинде баскаруы карасты-рылды.
Сондыктан, геоурбанистика практикалык мацы^а ие болып, айтарлыктай децгейде кон-структивтiк бола бастады, экономикалык географияныц баска облыстары есептеулер, матема-тикалык эдiстердi колдана бастады. Елдi мекендердi типологиялау (типтендiру) Yнемi критерияларды кYPделендiру жолдары бойынша жэне белгшер саныныц улFаюымен жYPдi.
ЭртYрлi шамадаFы калалар даму мэселесш зерттеумен катар, кала агломерациялар жэне кала спутниктер дамуы мен всу мэселесiн аумактык аспектiде вцдеумен катар, кала мен ауыл арасын-даFы айырмашылыкты жою максатында экономикалык-географиялык зерттеулерде басты назар шаFын калалардыц мэселесше квцiл бвлiндi. Будан байкайтынымыз, коныстандыру жYЙесiнде шаFын калаларды зерттеуде басым амалдар болып вткен баFыттарды жэне нысанныц заманауи куйш болашакта тYЙiнге келу максатында талдау болып табылады.
Урбандалу кершютер халык саныныц YДемелi есуше жэне Yлкен, iрi жэне аса iрi калалардыц санына катысты болды; коныстану елдi мекенiне негiзiнен автономды «езiндiк жеткiлiктi» елдi мекен репнде карастыра отырып, осыдан адам, материалдык жэне каржылык ресурстарды баска KоршаFан коныстар мен олардыц даму мYДдесiне катыссыз есебiнде «есу нYктесiнiц» нэтижешнде пайда болFан оныц экономикалык жэне демографиялык элеуетiн барлык елшемдi есуге баFдарлау, сырткы конысаралык байланыстарды каFидалык жокка шыFару жэне оларды белсецщру бойынша шараларды ез децгейiнде баFаламау, аталFан елдi мекеннiц орталык кызметш элеуметтпк-эконо-микалык жэне к¥рылымдык-жоспарлы мацыздыльгеын шынайы ДYрыс баFаламау негiзiнде шаFын калаларды енеркэсiптiк жолында дамытуFа баFдарлау, кала мен ауылдардыц окшау дамуы керiнiс алды.
Ю. Л. Пивоваров [11], И. Груза [12], Н. Г. Агафонов [13], С. Б. Лавров [14], О.П. Литовкалар-дыц [15] ецбектершде каланыц оцтайлы елшемi туралы с^ракка талкылау жасалынады. «Оцтайлы» ^ала басты дэлелiнiц жактаушылары есептеудщ жалпы кабылдаотан жYЙесi бойынша калыптаскан капитал салымдарыныц т¥рFын жэне коFамдык Fимараттардыц, су к¥бырыныц имараттары, керiз жэне т.с.с. ^^рылысына кететiн т¥рFынныц аз мелшерлi шыFындары. Дегенмен, шоFырлануы бойынша ендiрiс тиiмдiлiгiн арттыруды жоFарлату, ендiргiш кYштерi к¥PылымындаFы оц езгерю-тер, не болмаса элеуметгiк мотивтер басты назарFа алынбады. Егер ецщрют орналастыру кезiнде оныц жеке к¥рамдас белiктерi бойынша экономикалык эсерiн карастыратын болсак, шаFын жэне орташа калалар алдында iрi кала агломерациялардыц артьщшыльгеы болып, олар эсiресе бедерлi тYрiнде керiнiс бередi.
Талдау жэне нэтижелер. ШаFын калаларды iрi калалармен карама-карсы кою, каланыц «оцтайлы» пiшiнiн к¥PастыруFа тырысу д^рыс деп есептеуге болмайды. Iрi калалар мен агломерациялардыц дамуы - кайтымсыз YДерiс, дегенмен карама кайшылыктарFа толы жэне ескеретш бiр жаFдай - шаFын калалардыц окшау дамуы коныстандырудыц негiзгi мэселесш шешпейдi.
Мiне сондыктан, осы уакытка дейiн коныстандыруды кайта к¥растыру мэселесш шешуге ба-FытталFан барлык тYбегейлi ж^мыстардыц эдюнамалык катес болып тек ю жYзiнде коныстандыру к^рылымын бiр децгейде - белек алынFан елдi мекенiн окшаулаетан, автономды бiрлiк ретшде, яFни тугас алFанда коныстандыру шецбершен тыс децгейде карастыру болды. ШаFын калаларды дамыту бойынша жобалы кала к¥рылысы ^сынысын ендеу, олардыц экономикалык жэне элеу-меттiк даму с^рактарын зерттеумен катар жYPдi. М^ндай жаFдайлар кептеген жобалык ^сыныс-тарда кажетаз болып табылды.
ШаFын елдi мекендердщ перспективалы даму практикасында iрi калалардыц критикалык баFалауынсыз калыптасу каFидалары, эдю пен тэсiлдердiц таза тYPде механикалык ауысуын колданды. ШаFын калалардыц шамасы олардыц жоспарлык ^йымдастыру сипатына немк¥райлы кезкарастардыц туындайтыны сирек емес. М^ндай амалдаFы кателiктiц себебi жалFыз - елдi мекеннiц эталоны, базасы, есептеу щктес Yлкен кала болып табылады, ал кiшi коныс - Yлкен атаулыныц не бары карапайым фрагмента М^ндай жаFдайда, шаFын кала шамасына карамастан, кYPделi элеуметтiк-экономикалык аFза екеш естен шыFармауымыз керек жэне оныц к¥рылымы Yлкен елдi мекен сиякты кызметтiк YДерiстердiц кажеттi алуантYрлiлiгiн камтамасыз етуге ша-кырады.
Коныстандыру к¥рылымында шаFын калалардыц аралык орналасуы б^л категориядаFы елдi мекен табиFатыныц еюжактыль^ын алдын ала аныктайды. Энеркэсiптiк ендiрiс дамуымен шаFын калалардыц табиFи байланысы елдi мекеннiц б^л категориясын Yлкен каланыц езiндiк «серiктес» жасай отырып, ^шшде урбандалу YДерiсiнiц белсендi катысушысы. ОсыFан коса, ауыл шаруа-шыль^ымен алуантYрлi байланыстары, шаFын елдi мекеннщ кеп белiгi, тек каланыц азык-тYлiктiк, рекреациялык камтамасыздыFы Fана емес, сонымен катар, ауыл халкыныц емiр CYPУ сапасы мен жаFдайы тэуелдi болатын калыпты кызмет етудiц экономика секторыныц даму децгейiнен тэуелдi. Сондыктан да, олармен дYниежYзiнде Fалымдар теракты айналысып, зерттеп келедi.
Урбандалу этапы мен болашаFында аймак дамуы YДерiсiндегi шаFын калаларды зерттелуiн баскаруда конструктивтiк амалдар ендеуде, баFыттар мен мэселелердi тYсiну Yшiн ерекше ма-цыздылыкты сактайды. БYгiнде шаFын калалар коFамныц аумактык к¥рылымын YДемелi кайта к¥растыруда мацызды рел ойнайтыны анык, олардыц осы релш ескермей, мемлекет дамуыныц кез келген реттелуi тиiмсiз болар едь
Сонымен катар квптеген шаFын калалар олардыц элеуметтiк-экономикалык дамуын киында-татын эртYрлi сипаттаFы бiрнеше мэселелер катарын басынан вткере отырып, даFдарыс жаF-дайында калып отыр.
ШаFын калалар дамуыныц заманауи шетелдш тэжiрибесiн талдау зерттеудi талап ететш мэселелер кешенiн, соныц iшiнде: несиелеу, кала бюджетш тYзу, мемлекеттiк субсидиялау, яFни кешендi зерттеудi камтамасыз ететш жYзеге асып жатканына дэлел бола алады.
Эрине, бул Yдерiстер Казакстаота вз эсерiн тигiздi, бiрак та, жоFарыда аталFан Yдерiстер масштабы дYниежYзiмен катар коЙFанда, бiршама баскаша болFанымен, баFыттары соцFы жылдары айтарлыктай кYшейiп, жалпы дYниежYзiлiк сипатка ие. Жумыстар катарында урбандалу Yдерiсi жэне тарихи калыптаскан коныс желiлерiнiц кYрделенуi келесi сызбанускада жYзеге асатын: квшпецщ - ауыл - шаFын кала - Yлкен кала - агломерация - мегалополис теориясы дамуда.
В. В. Покшишевский бул теориялык баFытты «троглодит Yцгiрiнен заманауи мегаполистерге дешн тiкелей бойынша» тужырымдамасы ретiнде аныктады. Эрбiр тYзiлiм коныстандырудыц взiндiк тарихи тишне сэйкес келедi:
I тип «дисперст тайпалы коныстану» - аеташкы тайпалы кауым кезецiнде отырыкшылык баFыты басым болып, туракты коныстар кещнен таралды.
II тип «антикалык полис» каласы - жаFалауларда орналаскан, халыктар козFалысы, яFни квшь кон эшресе эскери жорыктармен шектелетiн, халык саны 1 миллиона дейiнгi турFыны бар кала мемлекеттер.
III тип «феодальды ауыл» - усак ауыл коныстарыныц басым болуы, шаFын калалар. Халыктыц аз козFалысымен сипатталады (соFыспен, дiни насихаттау жэне т.б баска себептермен емес не-гiзiнен экономикаFа негiзделген квшькон).
IV тип «урбандалFан коныстар» жоFары урбандалFан поляризацияланFан катынастаFы (эсiресе кала - ауыл) коныс, iрi калалардыц болуымен сипатталып, жоFары стадиясында агломерациялар, мегалополистер, халыктыц жоFарFы козFалысы тэн. Коныстандырудыц деконцентрация Yдерiсiне втуi халыктыц жоFарFы козFалысыныц салдары болып табылады.
Жаца V тип - болашакта коныстандыру коныстандыру жYЙесiн тYзу деген маFынаны бiлдiредi, яFни вмiр суру жаFдайы тендiгi калыптасып, халыктыц вте жоFары козFалысы кезiнде кызметтiк тип конысында вркениеттiц таралуы негiзiнде кол жеткiзедi [16].
ЖоFарыда аталFандардыц непзшде, казiргi кездегi мемлекеттiц мiндетi Казакстан Респуб-ликасыныц 2020 жылFа дешнп Казакстан Республикасы аумактык даму Стратегиясына сэйкес экономикалык болашаFы бар аудандар мен адамныц тiршiлiк ортасы Yшiн табиFи-климаттык зоналарда экономикалык жэне ецбек ресурстарын шоFырын турактандыру болып табылады. Сонымен катар, дYниежYзiлiк шаруашылык жYЙесiмен бiрлесе YЙлескен нарыктаFы субъектiлердiц экономикалык белсендшгшщ всiмi Yшiн жэне бiрыцFай iшкi экономикалык кецiстiктiк калып-тастыруда жаFдайлар жасалуы тиiс. АталFан Стратегия елдщ аумактык дамудыц стратегиялык баFытын, соныц iшiнде экономикалык кецiстiктiк тYзiлуi жэне геодемография, аумакта кластер-лердi калыптастырумен байланысты инфракурылыммен камтамасыз ету жэне ол сэйкес келетш мемлекетпк, салалык жэне аймактык баFдарламаларды тYзету немесе вцдеу Yшiн негiз болып кызмет аткарады. Будан баска, атаетан кужат республикалык, аймакаралык жэне облыстык мэндегi вндiрiстiк, энергетикалык, инженерлiк, квлш-байланыстык жэне элеуметтiк инфракурылымын дамытуFа баFытталFан мемлекеттiк инвестицияныц негiзгi басымдылыктарын аныктауFа (улттык компаниялар куралдарын есептегенде) руксат бередi.
Калалардыц дамуыныц ортак зандылыктарын iздестiру бойынша жалпы даму шарттары Fана берiледi, бiрак арнайы жекелеген калалардыц дамуы ескерiлмейдi. Жекелеген калалардыц дамуын аныктау взiндiк ерекшелiгi бар «каркас» немесе кацка ретiнде квршю табады. КазакстандаFы калалар кызметтерш максатка сай ел масштабында элеуметпк-экономикалык мiндеттердi орын-даумен байланысты сырткы, ал берiлген ауданFа катысты бойынша шю деп бвлiнедi. ТабиFи ре-сурстарды игеру негiзiнде пайда болFан калалар (Казакстанда мундай калалар басым) айтарлыктай мамандаетан сырткы кызметтердi орындайды. Кала кешендерiне барынша эртYрлi YЙлескен сырткы жэне iшкi кызметтердi орындау тэн. Осы мацыздылыFына байланысты олардыц элеуметпк-экономикалык мiндеттердi орындаудаFы рвлi де эртYрлi.
КазакстандаFы урбандалу Yдерiсiне, эрине аймактык демографиялык ерекшелiктер взвдш iз калдырады. Сонымен, республиканыц эрбiр облыстарында кала халкыныц Yлесi барлык халыктар бойынша басым емес.
Казакстан Yшiн Жапонияныц тэжрибес Yлкен практикалык мэнге ие, мунда барлык внер-кэсiптiк тасымалдардыц 50% Yлесi Токио мен Осака мацындаFы аймактарFа сэйкес келедь Жапонияда тиiмдi экономикалык урбандалудыц iздерi байкалады жэне OFан урбандалу эсерi мен факторы айтарлыктай болуы мYмкiн. ОсыFан байланысты Алматы, Астана каласыныц шекарасын улFайту, сонымен катар бул аймакка елдi мекендердi шоFырландыру, жергiлiктi жол желiлерiн дамыту сиякты Казакстанныц элеуметтiк-экономикалык дамуы Yшiн шешушi мацызды мэселе-лерге ие. Болашакта Астана жэне КараFанды калалары серштес калалармен елдегi iрi кала агломерация непзш тYзедi. Казакстандык экономиканы аймактык дамудыц элеуметтiк-экономикалык Yдерiстердi терец зерттеудi кажет етедi.
^орытынды. ЖYргiзiлген талдаулар нэтижесi бойынша келесi корытындыларды шыFаруFа болады:
Бiрiншiден, казiргi замаеты кала агломерацияларыныц дамуы аймактык экономика Yшiн масштаб тиiмдiлiгiн бередi. Кала калыптасуыц^ы функциялардыц кYPделенуi жаца жоFары функционалдык мацыздылыктарды иеленедi. Эрбiр функционалдык типтiц ерекшелiктерiн, олардыц аймактык даму айырмашылыктарын ескеруге мYмкiндiк бередi.
Екшшщен, агломерациялык кецiстiктiк аймакка iрi бизнестщ келуi Yшiн косымша тартымды факторды жасайды, соынмен катар, жергiлiктi компаниялардыц жетекшi компанияларFа айналуына ыкпал жасайды.
Yшiншiден, аймактаFы элеуметтiк-демографиялык взгерiстердiц сипатын Fана емес, сонымен катар олардыц сандык взгерiстерiнiц Yдерiстерiн аныктайды. Бул бiр жаFынан калалар функция-ларыныц бiрiгуiне, екiншiден коныстандырудыц ортак жYЙелерiнiц калыптасуы аркылы жекелеген коныстар, аймактар бойынша коFамдык-аумактык ецбек бвлiнiсi алынады, осыдан ецбек бвлшюш-дегi экономикалык Yдерiстер калалар арасындаFы «демографиялык» ецбек бвлшгамен аныкталады. Сондыктан барлык ж-рте мен оныц бвлiктерiнiц кешендi даму жоспарларына баса назар аудару керек.
Нэтижесшде, «инфракурылымдык тиiмдiлiк» мацызды болып табылады. Бул ец алдымен, бшм мен инновациялык инфрак¥рылымдарFа тiкелей байланысты.
Сондыктан да, батыс зерттеушiлерiнiц квзкарасы бойынша заманауи урбандалу бул тек сандык вам Fана емес, ол курылымдык кайта курылу, яFни аса сапалы сипаттаFы Yдерiс.
ЭДЕБИЕТ
[1] Вебер А. Теория размещения промышленности. - Л.; М., 1926.
[2] Анимица Е.Г., Власова Н.Ю. Концепция городских агломераций в современной урбанистической политике: реальность и теоретический подход / Материалы международной конференции «Теория социально-экономической географии: современное состояние и перспективы развития» (Ростов-на Дону, 4-8 мая, 2010 г.). - Ростов-на-Дону: Изд-во ЮФУ, 2010. - С. 201-206.
[3] Боже-Гарнье Ж., Шабо Ж. Очерк по географии городов. - М., 1967. - 96 с.
[4] Лампард Э. Основы структуры сложных систем. - М.: Наука, 2002. - 191 с.
[5] Давидович В.Г. О плотности сети городского транспорта // Труды МИЭИ. Городское хозяйство. - М., 1955. -Вып. 6. - С. 31-51.
[6] Минц А.А., Хорев Б.С. Опыт экономико-географической типологии советских городов (по материалам Центрально-промышленного района) // Вопросы географии. Сборник № 45. География городских и сельских поселений. - М.: Изд-во географической литературы, 1959. - С. 72-88.
[7] Дубровин П.И. Агломерации городов (генезис, экономика, морфология) // Вопросы географии. Сборник № 45. -М.: Издательство географической литературы, 1959. - С. 5-32.
[8] Хауке М.О. Пригородная зона большого города. - М.: Мысль, 1960. - 210 с.
[9] Моргулев В.Я. Количественная оценка предпосылок формирования групповых систем населенных мест // Исследование регионального расселения. - Владивосток: ДНЦВ, 1978. - С. 41-43.
[10] Вайнберг Э.И. Особенности группового расселения в Российской Федерации // Исследование регионального расселения. - Владивосток: ДВНЦ, 1978. - С. 44-46.
[11] Пивоваров Ю.Л. Основы геоурбанистики. - М.: ВЛАДОС, 1999. - 271 с.
[12] Груза И. Теория города. - М.: Наука, 1972. - 145 с.
[13] Агафонов Н.Г. Основные проблемы формирования промышленных комплексов в восточных районах СССР. -Ч. 1. Особенности развития и размещения промышленности. - Л., 1970. - С. 159-167.
[14] Лавров С.Б., Сдасюк Г.В. Этот контрастный мир. Географические аспекты некоторых глобальных проблем. -М.: Мысль, 1985.
[15] Литовка О.П. Расселение в регионе: программно-целевые методы планирования // География и практика. - Л., 1988. - С. 88-97.
[16] Пространственная организация территории и расселение населения РК до 2030 года / Под ред. С. Н. Нугербекова, Е. У. Темирханова, Ж. К. Бопиевой, С. М. Касымова, Ш. М. Надырова. - В 3 т. - Астана, 2008.
REFERENCES
[1] Weber A. Theory of the location of industry. L.; M., 1926 (in Rus.).
[2] Animitsa E.G., Vlasova N.Yu. The concept of urban agglomerations in modern urban politics: reality and a theoretical approach / Ed. A. G. Druzhinin, V. E. Shuvalov: Materials of the International Conference Theory of Socio-Economic Geography: Current State and Prospects for Development, May 4-10, 2010, 201-206 (in Rus.).
[3] The Bojie-Garnier F, Shabo J. Essay on the geography of cities. M., 1967. 96 p. (in Rus.).
[4] E. Lampard. Fundamentals of the structure of complex systems. M.: Nauka, 2002. 191 p. (in Rus.).
[5] Davidovich V.G. On the density of the urban transport network // Proceedings of the Moscow Power Engineering Institute, issue 6. Urban economy. M., 1955. P. 31-51 (in Rus.).
[6] Mints A.A., Khorev B.S. Experience in the economic and geographical typology of Soviet cities (based on the materials of the Central Industrial Region) // Questions of Geography. Collection N 45. Geography of urban and rural settlements. M.: Publishing of Geographical Literature, 1959. P. 72-88 (in Rus.).
[7] Dubrovin P.I. Agglomeration of cities (genesis, economics, morphology) // Questions of geography. Collection N 45. M.: Publisher of Geographical Literature, 1959. P. 5-32 (in Rus.).
[8] Haoke M.O. Suburban area of the big city. M.: Thought, 1960. 210 p. (in Rus.).
[9] Morgulev V.Y. Quantitative assessment of the prerequisites for the formation of group systems of populated areas // Investigation of regional settlement. Vladivostok: DNVB, 1978. P. 41-43 (in Rus.).
[10] Weinberg E.I. Features of group settlement in the Russian Federation // Research of regional settlement. Vladivostok: DVNTS, 1978. P. 44-46 (in Rus.).
[11] Pivovarov Yu.L. Fundamentals of geourbanistics. M.: VLADOS, 1999. 271 p. (in Rus.).
[12] Gruza I. Theory of the city. M.: Nauka, 1972. 145 p. (in Rus.).
[13] Agafonov N.G. The main problems of the formation of industrial complexes in the eastern regions of the USSR. Part 1. Features of the development and placement of industry. LSU them. A. A. Zhdanov. L., 1970. P. 159-167 (in Rus.).
[14] LavrovS.B., Sdasyuk G.V. This contrasting world. Geographical aspects of some global problems. M.: Thought, 1985 (in Rus.).
[15] Litovka O.P. Settlement in the region: program-target planning methods // Geography and practice. L., 1988. P. 88-97 (in Rus.).
[16] Spatial organization of the territory and resettlement of the population of the Republic of Kazakhstan until 2030 / Ed. Nugerbekov S. N., Temirkhanov E. U., Bopiyeva Zh. K., Kasymov S. M., Nadyrov Sh. M. In 3 vol. Astana, 2008 (in Rus.).
И. Б. Сарсенова1, Г. Б. Аубакирова2
1PhD, старший преподаватель кафедры «география, землеустройство и кадастр» (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
2Преподаватель кафедры «география, землеустройство и кадастр» (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ К ИССЛЕДОВАНИЮ ГОРОДСКИХ АГЛОМЕРАЦИЙ
Аннотация. В научных трудах, планах и программах пространственного развития страны, в том числе в управлении городского планирования, широко применятся термин «городская агломерация». Как и многие современные дефиниции, агломерация - это не новое понятие, так как исследования агломераций в зарубежной и отечественной литературе имеют давние традиции. В статье раскрываются теоретические вопросы городских агломераций.
Ключевые слова: городская агломерация, конурбация, город, урбанизация, городское развитие.
I. B. Sarsenova1, G. B. Aubakirova2
1PhD, senior lecturer of the department "geography, land management and cadastre" (Kazakh National University named after al-Farabi, Almaty, Kazakhstan) 2Lecturer of the department "geography, land management and cadastre" (Kazakh National University named after al-Farabi, Almaty, Kazakhstan)
THEORETICAL APPROACHES TO THE INVESTIGATION OF URBAN AGGLOMERATIONS
Abstract. The term "urban agglomeration" is widely used in scientific works, in plans and programs of spatial development of the country, including in urban planning management. Actually, many modern definitions, agglomeration is not something new or unexplored, as studies of agglomerations in foreign and domestic literature have a long tradition. In this articleare revealed theoretical issues of urban agglomerations
Keywords: urban agglomeration, conurbation, city, urbanization, urban development.
