28XFTAP 03.91
Ж.Е. Турекулова1, М.У. Жумабеков2
М. Эуезов атындары Оцтустж К,азакстан университетi, Шымкент, К,азакстан (E-mail: [email protected], [email protected])
Х1Х гасырдагы Мысыр к;алаларыныц даму тарихы
Андатпа. Замануи араб елдертц iшiндегi квшбасшы мемлекет болып саналатын Мы-сырдыц даму кезецдерте арналган тарихи-мэдени зерттеулерде, елдщ саяси, элеумет-тж-экономикалыц, мэдени дамуы, эдебиетi жэне дни цозгалыстары зерттеушлрдщ басты назарында болып келедь Дегенмен, Мысырдагы урбандалу удертне, цалалардыц даму ерекшелжтр мен кезецдерте цатысты мэселелер гылыми квзцарастарды жэне зерттеулердi цажет ететш тыц тацырып. Осы орайда, усынылып отырган мацалада, Х1Х гасырда Мысыр цалаларыныц даму урдт жэне елдц элеуметтК-экономикалыц, саяси, мэдени дамуындагы ыцпалы царастырылады. Х1Х гасырдагы Мысырдагы урбандалу удерш Мухаммед Али1 жургтен реформалардан, Суэц каналыныц цурылысынан бастау алады.
¥сынылът отырган мацалада Суэц каналыныц цурылысы мен Мухаммед Элиден бастау алып, оныц мурагерлерi жалгастырган елдегi еуропаландыру удертшц арасын-дагы ттелей байланыс царастырылады. Мысыр елтдегi модернизациялыц удерк нэти-жесшде жэне Суэц каналыныц цур^глысыныц шецбертде, еуропалыц yлгiде салынган iрi цалалардыц цурылысына талдау жасалынады.
ТYЙiн сездер: Мысыр, Х1Х гасыр, модернизация, урбандалу, Суэц каналы, элеумет-тж-экономикалыц даму, квш^цон урдт, демография.
DOI: 10.32523/2616-7255-2020-131-2-77-84
¥сынылып отырган макаланыц басты максаты - Х1Х гасырдагы Мысырдагы эскери-саяси, элеуметпк-экономикалык, жэне мэдени-модернизациялык бетбурыстары аясында, Каир жэне Александрия калаларындагы езгер1стер, Суэц каналы Жобасыныц шецбершде курылган Порт-Саид, Исмаилия жэне Суэц калаларыныц даму тарихын зерделеу.
Мысырга катысты батысеуропалык, ресейл1к, азиялык зерттеуш1лердщ ецбектерш талдаудан етк1зу аркылы, аталган мэселенщ жетк1л1кт турде зерттелмегенш алга тартуга болады. Нег1з1нен, ХХ гасыр бойындагы батысеуропалык зерттеуш1лердщ ецбектершде еуропалык гылыми-техникалык
прогресстщ Мысырга оц ыкпалын зерттеу басымырак болса, ресейл1к шыгыстанушылар тарапынан елдщ еуропалык отарлык саясатка карсыулт-азаттыккозгалыстарынабасымырак танытылады. ХХ1 гасырдыц басынан жалпы Шыгыстыц, оныц 1ш1нде, Мысыр тарихын зерттеу кшде, адами капиталга, урбандалу удер1с1не, жаhандану мэселелер1не, гендерл1к саясатка катысты зерттеулер кещнен карастырылуда. Мысырдагы урбандалу удер1с1н зерттеп журген каз1рг1 кездег1 галымдардыц 1ш1нен: Тулуза университетшщ профессоры Мухаммад Салехтщ [1], Жапондык зерттеуш1 Танада Хирофумидщ [2], Техас технологиялык университетшщ доцент Люсия Карминатидщ [3], ресейл1к
1 Мухаммад Али (1769-1849) - 1805-1848 жылдар аралырындары Мысыр билеуш1с1
зерттеуш^ер Ирина Абрамованьщ [4] жэне Жанна Петрунинаныц [5] ецбектерш ерекшелеуге болады.
¥сынылып отырган макаланыц
хронологиялык шецберше байланысты, Х1Х гасырдагы Мысыр елiндегi урбандалу Yдерiсiн ей непзп кезецге: Мухаммед Элидщ билiгi кезещндеп реформалар барысындагы элеуметт1к-экономикалык жэне саяси дамудыц кeрiнiсi рет1ндег1 Каир жэне Александрия калаларыныц eзгерiсi жэне 1869 жылы iске косылган Суэц каналы курылысыныц аясында пайда болган Порт-Саид, Суэц, Исмаилия калаларыныц пайда болуы жэне дамуы тYрiнде бeлiп карастырамыз.
1. Мухаммед Эли реформалары жэне Мысыр цалаларыныц дамуы
Б1р1нш1 кезец - Мысыр мемлекетплшнщ негiзiн калаган Мухаммед Эли билiгi кезещмен сипатталады. Х1Х гасырда когамдык-саяси жэне элеуметпк-экономикалык eмiрiнщ барлык салаларын камтыган Мухаммед Элидщ жYргiзген реформалары елдщ каркынды дамуыныц алгышарттарына айналды. Мухаммед Эли жYргiзген реформалар нэтижесiнде мысырлык когам, патриархалдык ауыл шаруашылык eмiр CYPу децгешнен eнеркэсiптiк калалык децгейге eте бастады. Модернизациялык даму жолына тYсудi тацдаган Мухаммед Эли, елге шетел инвестициясын тартып, индустриалды революция жYргiзуге талпыныс жасады. Мухаммед Эли реформалары негiзiнде Мысыр губернаторлар баскаратын жет провинцияга бeлiндi, губернаторлар, орталыктандырылган мемлекетпк баскаруды жYзеге асыратын орталык Каирге багынды [6, б. 83].
Х1Х гасырда калалардыц дамуына Yлкен ыкпалын типзген бiлiм саласын жетiлдiруге багытталган реформалар жэне оку орындарыныц ашылуы болды. 1816 жылы Каирда инженерлерд дайындайтын колледж, 1825 жылы медициналык колледж, 1833 жылы Шубрада - ауыл шаруашылык мамандарын дайындайтын колледж, 1834 жылы Булакта - химия жэне металлургия колледждер^ 1836 жылы «Т1л мектебЬ> жэне ауылшаруашылык колледжi «Набрух», 1837
жылы - eндiрiс колледждерi ашылды [7, б. 68] Оку орындарыныц ашылуы Мысыр зиялы кауымыныц калыптасуын жэне шетелден тартылган мамандардыц Yлесiнiц артуын тугызды.
Мысырдыц гылыми-техникалык прогреске деген бетбурысына ат салыскан шетелден тартылган мамандардыц шшен: 1851-1853 жылдарда Александриядан Каир каласына дейiн, ал 1858 жылы Суэц каласына дейiн тартылган темiр жол курылысын салган агылшын инженерi Роберт Стефенсон, мысырлык эскердi еуропалык Yлгiде жасактауга Yлесiн коскан француз Джозеф АнтельмСевез(СYлеймен-пашаэл-Франсауи), Мысырдагы тырыскак эпидемиясыныц eршуiне жол бермей ^рескен, 1856 жылы медициналык колледждiц непзш салган француздык Антуан Бартелеми Клот- бей, кеме жасау инженерi Лефевр де Серизи, Булакта Мысырлык муражайдыц негiзiн калаган Франсуа Огюст Фердинан (Мариет -паша), Мысыр кeпiрлерi мен жолдарыныц инженерi Эжен Мужель сиякты тулгаларды атап eту мацызды.
Еуропалык прогресс идеясыныц ыкпалымен жYргiзiлген 61л1м саласындагы тYбегейлi eзгерiстердiц нэтижесiнде, аталган оку орындарында бiлiм алган мысырлыктар мемлекетт1к сектордагы кызметтерге кецiнен тартыла бастады. Х1Х гасырда мемлекетпк эюмш^кке тартылган адамдардыц Yлесi 7 пайызга артты. Мысыр калаларында 61л1м алу жэне жумыспен камтуга мемлекет тарапынан колдау кeрсет1лiп, калаларда «эфендия» деп аталган орта тап пайда болды.
0нд1р1с орындарыныц ашылуы, eнеркэсiпт1ц дамуы жэне сырткы сауданыц жандануы нэтижеанде Мысыр калалары жедел каркында дами бастады. Х1Х гасырда, Бэни -Суэйф каласында: Ал-Фашн, Магага, Матай, Минья, Абу Каркас, Шейх Фазл, Самалут, Бени-Мезар, Асьютте: Равза, Кенада: Забиа, Арманат, Мутаана, Эль-Файюмде: Санурас, Абу Касах кант зауыттары салынды [8, б. 114]. Ат-Тарабиш токыма фабрикасы, Кальюбияда юртш шыгаратын зауыт, Александрияда терi eцдейтiн зауыт, Булакта кагаз жэне шыны жасайтын зауыттар ашылды.
Елде токыма ецдДршнщ дамуына басты назар аударылып, нэтижес1нде макта -маталарды енд1ру бойынша фабрикалар салынып, 1ске косылды, Хараншиф, Булак, Шибин, Калюбия, Мансур, Думят, Даманхурс калаларында ж1бек (1817), жун (1818), макта (1837) фабрикалары 1ске косылды [7, б. 74].
Соныменкатар,1852жылыагылшындардыц Каир каласынан Суэцке бастайтын тем1р жол курылысын бастауы калалардыц дамуына ерекше мэн берд1. Елд1 мекендерд1 байланыстырган тем1р жол бойындагы калалар элеуметт1к- экономикалык тургыдан жаца серп1нге ие болды.
Хедив Исмаил2 кезещнде Каир жэне Александрияны еуропалык улг1дег1 калаларга айналдыруга басты назар аударылды. 1873 жылы 350 мыц тургыны бар Каирде кешелер кецейт1лш, жаца аудандардыц курылысы басталды. Каир каласында: Абидин, Гиза, Булак, Хелуан жэне Аббасия зэул1м сарайлары салынды. 212 мыц тургыны бар Александрия каласында да керкейту жумыстары жургшлш, Александрия каласында Каср ан-Нил, Мусафирхана сарайлары тургызылды [8, б.116]. Александрия каласы каржы жэне макта енкеркэс1б1н1ц сауда орталыгына айналды.
Мысырда жург1з1лген 1848 жэне 1868 жылдардагы халык санагыныц мэл1меттер1 бойынша, Каир каласында 1848 жылы - 237,000 халык, ал Александрия каласында 119,788 халык мекендеген [1, б.17], ал 1882 жылгы санак мэл1меттер1 бойынша, Каир каласында 374,838, Александрия каласында 227,064 халык мекендеген [2].
Сонымен катар, серп1нд1 урбандалу удер1анщ кер1 ыкпалын да ерекшелеу кажет. Мысырдыц басты калаларыныц, атап айтканда, Александрияныц Х1Х гасырда бастыстык улг1де дамуга деген бетбурысы елд1ц агылшын отарына айналуыныц алгышарты рет1нде карастыруга болады. Александрияныц сырткы экономикага бей1мделу1, мэдени ем1р1н1ц еуропалык улг1ге бетбурысы каланы еуропалык
саясаттыц ажырамас бeлiгiне айналдырды. М. Реймер, «Александрия каласы, Мысыр елi Британдыктарга тэуелдi елге айналганга дешн отарлык саясаттыц орталыгына айналган», деп санайды [9, б. 533]. Александрияда еуропалык жумысшы-мигранттар жергiлiктi жумысшылармен салыстырганда табысы жогары болып, Мысырлык салык жэне сот тeрелiгiне багынбады. Осман империясы, Мысыр басшылары тарапынан еуропалык державалармен жасалган капитуляциялык режимдер, келiсiм-шарттар нэтижесiнде, Александрияда туратын еуропалыктар дербес зац мэртебесiне ие болды.
Суэц каналы цурылысы барысында Мысыр цалаларыныц дамуы.
Ектш1 кезец - Суэц каналыныц курылысынан бастау алып, британдык отарлау кезещне дешнп аральщты камтиды (1855-1922). Канал курылысына байланысты дамыган урбандалу Yдерiсi аркылы жагалауда жаца калалардыц пайда болуымен катар, бурынгы елдi мекендер жаца даму каркынына ие болды. Суэц каналыныц жагалауы порттар, жаца калалар, жумысшы кYштерi шогырланган iрi экономикалык аймактардыц пайда болуын тудырды [10, б. 39].
Суэц каналы жагалауында пайда болган жэне Мысыр Yшiн eнеркэсiптiк, шаруашылык, кeлiк, сауда жэне мэдениет орталыгына айналган орталыктардыц iшiнен: Порт Саид, Исмаилия, Порт-Фуад, Эл-Кантара, Суэц, Порт-Тауфик калаларын атауга болады.
«Суэц», «Исмаилия», «Эл-Аббасия», «Фарук» сиякты терт тущы су арналарыныц курылысы, шелейт мекендерде жаца калалардыц дамуына септ1г1н типздД. К,алалар курылысы шецберiнде мыцдаган адамдар жумыспен камтылып, Мысыр елiн батыстан шыгыска жэне шыгыстан батыска карай жYЗген кемелердiц орталыгына айналдырып, оныц еуропалык жэне батыстык eркениеттердi уштастырушы буын рет1ндегi рeлiн арттырды.
2 Исмаил-паша (1830-1895) -Мухаммада Алидщ немересь 1862 жылы 32 жасында билжке келген. 1867 жылы 8 маусым куш Осман империясыныц султаны Абдулазиз Исмаилра «хедив» титулын сыйра тарткан.
Суэц каналымен катар пайда болган мацызды калалардыц 6ipi Порт-Саид, 1859 жылы Суэц каналыньщ инфракурылымыныц белш ретiнде салынган. Бастапкы кезецде кала курылысы Yшiн кажетп курылыс материалдарыныц тапшылыгы салдарынан, материалдар Еуропадан жэне ТYркиядан тасымалданып отырды. Агаштар Триест, Далмация калаларынан тасымалданып, кемiр Британиядан, темiр жэне мыс Франциядан экелшген.
Порт-Саид каласында 1862 жылы 16000 тургындар мекендеп, 150 тургын y^ бiр кiрпiш зауыты жэне 30 мыц шаршы метр аумагындагы Суэц каналы компаниясыныц шеберханалары орналаскан болса, 1882 жылгы санак бойынша кала тургындарыныц саны 16560 тургындарга кебейген [2].
Х1Х бастап Порт-Саид балык шаруашылыгыныц, химия, токыма жэне тамак енеркэсбшщ орталыгына, iрi тещз шипажайына айналды. Аталган кала аркылы мысырлык ^рш жэне макта экспортка шыгарылады, Порт - Саид елдщ шаруашылык-экономикалык курылымында мацызды орын алатын экLмшiлiк орталыкка айналды.
Суэц каналы компаниясы экiмшiлiгiнде 1856 жылга дешн негiзiнен шетел жумысшылары кызмет аткарды. Осыган байланысты Порт-Саидтыц тургындарыныц басым белiгiн шетел азаматтары кураган. 1886 жылы калада 2000 немiстер, 2000 француздар, 3000 итальяндыктар, 2000 агылшындар, 3000 гректер мекендеген. [11]
Суэц каналыныц сагасында орналаскан iрi каланыц бiрi - Исмаилия. Исмаил-пашаныц курметiне аталган каланыц непзш 1863 жылы француздык инженер, дипломат, Суэц каналыныц бас инженерi Фердинанд де Лессепс калаган. Бастапкыда каланыц басты мiндетi - Тимсах езет жагалауындагы Суэц каналыныц тармагын салушы курылысшыларды камтамасыз ету болды.
Исмаилия каласы кейiннен Мысырдыц теле жэне радио зауыттары, машина курылысы жэне химия енеркэсiбiнiц енеркэсш орталыгына, Суэц каналы компаниясыныц экшш1лшнщ штаб-пэтерiне айналды. Исмаилия замануи Мысырдыц саяси
тарихында да ерекше орынга ие. «Мусылман бауырлар» козгалысыныц негiзiн калаушы Хасан эл- Баннаныц отаны болып табылады. Осыган орай, Исмаилия каласы Мысырдагы саяси, мэдени жэне рухани Yдерiстерде басты релдi аткарады деп айрыкшалауга болады.
Исмаилия жэне Порт-Саидпен катар, Суэц каналыныц жагалауында дамыган калалардыц бiрi Суэц болып табылады. Канал курылысыныц бастапкы кезецiнде инженер Фердинанд де Лессепс: «Суэц мойнагы шелейт жерде орналаскан. Онда бар жогы 2-3 адам мекендейдД. Олардыц турмыс жагдайлары нашар, су тапшы. Суэц каналыныц курылысы аркылы олар ауыз су жэне туракты табыска кол жетюзедД» [12, б. 25], -деген жазбасынан каланыц дамуындагы каналдыц ыкпалыныц Yлкен екенiн ацгарамыз.
Порт - Саид жэне Исмаилия калаларыныц тарихы Суэц каналымен тыгыз байланыста болса, Суэц каласы гасырлык тарихы бар кала. Суэц каласыныц орнында ежелгi кезецде Cleopatris немесе Arsinoe елдi мекет болган. Фатимидтер халифаты кезецiнде К,ызыл тецiздегi мысырлык басты порт Кулзум каласы орналасты. Омейядтар кезецiнде Суэц, Александрия каласымен катар кеме жасау орталыгына айналады. VII гасырда Суэц, К,ызыл тецiз жэне Нiлдi жалгастырушы мацызды сауда порты рет1нде мэлiм.
Осман империясыныц 6ил1г1 кезецiнде Суэц XVI гасырдан бастап тYрiктердiц эскери-тещз базасына жэне Осман империясыныц эскерлершц Yндi мухитына шыгуына мYмкiндiк беретш, сонымен катар, мемлекетаралык саудага бакылау жасауга ыцгайлы стратегиялык мацызы бар портка айналган. Султан Селим II билш кезецiнде Суэц эскери-тецiз базасы ресми тYрде «Yндi базасы» деген мэртебеге ие болуыныц езi, каланыц Осман империясыныц эскери-саяси жэне стратегиялык мYДделерiндеri орнын айкындайды.
XIX гасырда Мысырдагы ез устанымдарын ныгайтуга багытталган агылшын-француз кайшылыктары кезецiнде Суэц ерекше мэнге ие болды. ек1 еуропалык державалардыц коммуникациялык тораптарды салуга багытталган теке-тiресiнiц нэтижесшде,
Суэц каласы Мысырдыц мацызды саяси, экономикалык жэне мэдени орталыктарымен байланысты. Атап айтканда, 1858 жылы Суэц каласы жэне Каир каласы арасында 125 км тем!р жол жел1а !ске косылды. Жобаныц iске косылуы нэтижеанде eндiрiст1ц жаца салалары каркынды дамыды. Шетел коммерциялык eнеркэсiптерiнiц ашылуы, калага шетелдiк жумысшылардыц агыны, кала курылысыныц кецеюiнiц жэне тургындардыц саныныц артуыныц алгышартына айналды [13. С. 29]
Каз1рг1 кездегi жарты миллион халкы бар Суэц каласы эк1мш1л1к орталык жэне Суэц каналы жагалауындагы Мысырдыц мацызды кeлiк-тасымалдау жэне eнеркэсiпт1к-сауда орталыгы болып табылады. Порт-Ибрагим жэне Порт-Тауфик ек1 айлагына ие Суэц каласы Кызыл тец1здег1 Мысырдыц басты тец1з порты рет1нде саналады. Кала тем1р жол жел1лер1 жэне автомобиль жолы аркылы Каир жэне Порт-Саид калаларымен жалгастырылган.
Суэц каналы жобасыныц 1ске косылуы аркасында Мысырда, элемд1к экономиканыц заманауи дамуындагы басты фактор болып табылатын еркш сауда аймактары пайда болды. 1975 жылы нег1з1 каланган сег1з арнайы экономикалык аймактардыц екеу1 Суэц каналыныц жагалауында курылган Порт-Саид жэне Суэц калалары.
Жогарыда айтылып eткендей, Суэц каналыныц жагалауында калалардыц eсу Yрдiсi каналдыц курылысына тартылган жумысшы кYштерiнiц шк1 жэне сырткы кeшi-кон YДерiсiнiц нэтижеа болды. Мэл1меттер бойынша, 1848 жылдан 1882 жылга дей1нг1 аралыктагы Суэц каналы жанындагы калалардыц тургындарыныц саны 4162 адамнан 10559 адамга eскен [13, б. 29]. 1836 жылы Мысырдагы шетелд1ктердщ саны 3000 болса, 1878 жылы 68000 адамга eскен. Олар, нег1з1нен, Каир, Александрия, Порт-Саид калаларын мекендеген. Ал-Исави,осы аралыктагы Мысырды мекендеген шетелдДктердщ санын 222000 рет1нде кeрсетедi жэне олардыц 28 пайызыныц Порт-Саидка шогырланганы туралы жазады [14, б. 108].
Еуропалыктардыц елге коныс Te6yi Мысырдыц архитектуралык курылысыныц дамуына Yлкен cenTiriH типзгетн ерекше атауга болады. Еуропалык архитекторлар, курылысшылар Александрия каласыныц кайта курылысына Yлкен Yлесiн косып, Каир, Порт-Саид, Исмаилия жэне Суэц калаларында еуропалык озык Yлгiдегi курылыстардыц бастамашысы болганын айта кету мацызды. Осыныц жаркын дэлелi ретiнде Порт-Саид каласындагы Клементе Бусири Вичидщ «Итальяндык (Casa d> Italia) архитектуралык гимаратыныц салынуы болды. [15, б. 206].
Суэц каналыныц жэне Х1Х гасырда Мысырда жYргiзiлген реформалардыц модернизациялык ыкпалы нэтижеанде Мысырда жаца Yлгiдегi агломерациялар калыптасты. Бiркатар елдi мекендердiц кeлiк инфракурылымдарымен тыгыз байланысы ретiндегi агломерациялардыц Х1Х гасырда Мысырда пайда болуы - революциялык окига, ецбек ресурстарын шогырландырган, патриархалды даму кезецiнен индустриалды дамуга жасалган кадам болды. Жаца калалардыц курылысы, Мысырдыц халкы тыгыз орналаскан байыргы калалары -Каир жэне Александрия калаларындагы демографиялык ауыртпалыктарды жещлде-туге септiгiн тигiздi.
Жалпы макаланы корытындылай келе, Мухаммед Эли жэне оныц мурагерлерi Х1Х гасырда Мысырда жYргiзген модернизациялык сипаттагы тYбегейлi eзгерiстер, елдiц еуропалык гылыми-прогресс Yрдiстерiне деген бетбурысы жэне Суэц каналыныц кке косылуы, калалардыц каркынды дамуын тугызып, ол ез кезепнде элеуметт1к-экономикалык Yдерiстерге оц ык-палын бергенiн тужырымдаймыз. Еуропалык мемлекеттердiц басты саяси мYДделерi отарлау саясатын жYрг1зу болгандыгы тарихи шындык, дегенмен, мысырлык гылымныц, 61л1мн1ц жэне кала курылыстарыныц дамуында оц ыкпалы бары сезаз. Эдуард Саид айкындаганындай: «Суэц каналы Шыгыстыц гасырлык экзотизм1н, Батыстан алшактыгын жойды. Жер бет1ндег1 географиялык кедерплерд су артериясына айналдырган
сиякты Шыгыс карсыласка багынышты, борышкер эрiптеске айналды» [16, б. 84]
Адамзат тарихыныц кезецдерiндег1 жаца калалар мен елдi мекендердiц пайда болуы мен дамуыныц нег1згi факторлары рет1нде - инновациялар, техникалык прогресс жэне осылардан туындайтын элеуметт1к-экономикалык YДерiстердi керсетуге болады. XIX гасырдагы урбандалу YДерiсi елд1ц орналаскан геосаяси жагдайына, ресурстык элеует1не, кел1к дэл1здер1нщ жэне
катынастарыныц болуына т1келей байланыста ерб1д1. Осы орайда, Суэц каналы б1р жагынан, Мысырдыц табиги байлыктарыныц ажырамас бел1г1 болып табылса, екшш1 жагынан, канал арнасында орналаскан елд мекендерге дамудыц жаца кекжиег1н усынган элемд1к мацызы бар инновациялык жоба. Мысырлык феллахтарды жумыспен камтыган, олардыц дYниетанымын, ем1р CYPу салтын езгерткен, Еуропа мен Шыгыстык ем1рл1к устанымдарын уштастырган прогресс кер1н1с1.
Эдебиеттер Ti3iMi
1. Mohamed Saleh A Pre-Colonial Population Brought to Light: Digitization of the Nineteenth Century Egyptian Censuses// Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History. -2013. -Vol. 46 (1). -Р. 5-18.
2. Tanada, Hirofumi. Demographic Change in Rural Egypt, 1882-1917: Population of Mudiriya, Markaz and Madina. - Institute of Economic Research, Hitotsubashi University. [Электрон. ресурс] -1998. -URL:http:// www.ier.hit-.ac.jp/COE/Japanese/discussionpapers/DP97.22/97_22.html
3. Lucia Carminati Port Said and Ismailia as Desert Marvels: Delusion and Frustration on the Isthmus of Suez, 1859-1869 // Journal of Urban History. -2020. -№ 46 (3). -Р. 1-26.
4. Абрамова И.О. Социально-экономические особенности африканской урбанизации (на примере Египта) // Проблемы современной экономики. - 2009. - № 3 (31). - С. 118-123.
5. Петрунина Ж. В. «Столица мусульманского мира»: развитие Каира в XIX веке // Научно-методический электронный журнал «Концепт». -2016. -Т. 15. -С. 546-550. - URL: http://e-koncept.ru/2016/96015.htm.
6. Турекулова Ж.Е. Роль Мухаммада Али в становлении Египетской государственности // O'zbekiston tarixi. - 2017. - № 1. - С. 79-87.
9. Michael J. Reimer, Colonial Bridgehead: Social and Special Change in Alexandria, 1850-1882// International Journal of Middle East Studies. - 1988. - № 20 ( 4). - Р 531 - 539.
10. Piquet C. La compagnie universelle du canal maritime de Suez en Egypte: concession rime-t-elle aves colonisation ou modernisation?//Enterprises et Histoire. - Vol. 4 - Paris, 2002. - № 31. - P. 38 - 53.
11. Huber V Cosmopolitanism on the Move: Port Said around 1900. [Электрон. ресурс] -2017. -URL: https:// globalurbanhistory.com/2017/06/20/cosmopolitanism-on-the-move-port-said-around-1900/#more-3385)
12. Lesseps F. The Suez canal. Letters and dokuments descriptive of its rise and progress in 1854-1856. -London: King, 1876. -311 p.
13. Густерин П.В. Города Арабского Востока. - Москва: Восток - Запад, 2007. - 352 с.
14. Issawi Ch. P Economic Change and Urbanization in the Middle East// Middle Eastern cities. - Berkeley: University of California Press, 1969. -P.102-121.
15. Нестерова Т.П. «Средиземноморская идентичность»: Культура и архитектура Италии в странах Северной Африки в 1920 -1930гг.//Известия Уральского государственного университета. - Екатеринбург, 2010. -№ 2(75). -С.199-210.
16. Саид Э.У. Ориентализм. - Алматы: «¥лттьщ аударма бюросы» ^огамдьщ ^оры, 2019. - 328 б.
References
1. Mohamed Saleh A Pre-Colonial Population Brought to Light: Digitization of the Nineteenth Century Egyptian Censuses, Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 46(1), 5-18(2013).
2. Tanada, Hirofumi. Demographic Change in Rural Egypt, 1882-1917: Population of Mudiriya, Markaz and Madina. Available at: http://www.ier.hit-.ac.jp/COE/Japanese/discussionpapers/DP97.22/97_22.html
3. Lucia Carminati Port Said and Ismailia as Desert Marvels: Delusion and Frustration on the Isthmus of Suez, 1859-1869, Journal of Urban History, 46(3), 1-26(2020).
4. Abramova I.O. Social'no-ekonomicheskie osobennosti afrikanskoj urbanizacii (na primere Egipta) [ Socio-economic features of African urbanization (on the example of Egypt)], Problemy sovremennoj ekonomiki[Problems of modern economics], 31(3), 118-123(2009).
5. Petrunina ZH.V. «Stolica musul'manskogo mira»: razvitie Kaira v XIX veke[«The capital of the Muslim world»: the development of Cairo in the XIX century], Nauchno-metodicheskij elektronnyj zhurnal «Koncept»[ Scientific and methodological electronic journal «Concept»], 15, 546-550(2016). Available at: http://e-koncept. ru/2016/96015.htm.
6. Turekulova ZH.E. Rol' Muhammada Ali v stanovlenii Egipetskoj gosudarstvennosti[The role of Muhammad Ali in the formation of Egyptian statehood], O'zbekiston tarixi, № 1, 79-87(2017).
7. Abd ar Rahman Rafii. The era of Ismail. - Part one. - Cairo. Dar al-maarif, 1978. 307 p.
8. Abdul Aziz Omar. Studies in the modern and recent history of Egypt (1517-1952). (Alexandria, 1997, 547
р.).
9. Michael J. Reimer, Colonial Bridgehead: Social and Special Change in Alexandria, 1850-1882, International Journal of Middle East Studies, 20( 4), 531-539(1988).
10. Piquet C. La compagnie universelle du canal maritime de Suez en Egypte: concession rime-t-elle aves colonisation ou modernisation?, Enterprises et Histoire, Paris. 4(31), 38-53(2002).
11. Huber V Cosmopolitanism on the Move: Port Said around 1900 [Electr. resource] https://globalurbanhistory. com/2017/06/20/cosmopolitanism-on-the-move-port-said-around-1900/#more-3385
12. Lesseps F. The Suez canal. Letters and dokuments descriptive of its rise and progress in 1854-1856. (King, London, 1876, 311 p.).
13. Gusterin P.V. Goroda Arabskogo Vostoka[Cities of the Arab East] (Vostok- Zapad, Moscow, 2007, 352 p.).
14. Issawi Ch. P Economic Change and Urbanization in the Middle East// Middle Eastern cities.(University of California Press, Berkeley, 1969, 102 -121).
15. Nesterova T. P. «Sredizemnomorskaya identichnost'»: Kul'tura i arhitektura Italii v stranah Severnoj Afriki v 1920 -1930gg.[«Mediterranean Identity»: Culture and Architecture of Italy in the Countries of North Africa in 1920-1930], Izvestiya Ural'skogo gosudarstvennogo universiteta[News of the Ural State University]. Ekaterinburg, 75(2), 199 - 210(2010).
16. Said E.U. Orientalizm («Ulttyk audarma byurosy» kogamdyk kory, Almaty, 2019, 328 p.).
Ж.Е. Турекулова, М.У. Жумабеков
Южно-Казахстанский университет им. М. Ауезова, Шымкент, Казахстан
История и тенденции развития городов Египта в Х1Х веке
Аннотация: Египет всегда привлекал внимание исследователей как один из древнейших очагов цивилизации, его изучению посвящено множество исторических, географических, культурологических и религиоведческих работ. Учитывая тот факт, что Арабская Республика Египет занимает лидирущие позиции в современном Арабском Востоке больше внимание в историко-культурных сследованиях удля-ется проблемам становления Египта, истории ее политических, социально-экономических, культурных, литературных и религиозных движений нового и новейшего времени. Однако, процессы урбанизации
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 2(131)/2020 83
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Египта на сегодняшний день находятся на периферии социокультурных исследований, должного внимания им не уделяется. Условной точкой отсчета урбанизации можно считать начало XIX века и реформы Мухаммада Али, а также строительства Суэцкого канала.
В научной статье проведена прямая взаимосвязь между строительством Суэцкого канала и процессами европеизации страны, запущенными Мухаммадом Али и его преемниками. Детальному анализу подверглось создание по европейский крупных городов, толчок к развитию которых дало строительство Суэцкого канала.
Ключевые слова: Египет, Х1Х век, модернизация, урбанизация, Суэцкий канал, социально-экономическое развитие, миграционные процессы, демография
Zh.E. Turekulova, M.U. Zhumabekov
M. Auezov South Kazakhstan University
History and development trends of Egyptian cities in the 19th century
Abstract: Egypt has always attracted the attention of researchers as one of the oldest centers of civilization; many historical, geographical, cultural and religious studies have been devoted to its study. Taking into account the fact that the Arab Republic of Egypt occupies a leading position in the modern Arab East, more attention in historical and cultural studies is paid to the problems of the formation of Egypt, the history of its political, socioeconomic, cultural, literary and religious movements of modern and modern times. However, the processes of urbanization in Egypt today are on the periphery of sociocultural research, they are not given due attention. The beginning of the 19th century and the reforms of Muhammad Ali, as well as the construction of the Suez Canal, can be considered a conventional starting point for urbanization.
The scientific article shows a direct relationship between the construction of the Suez Canal and the processes of Europeanization of the country launched by Muhammad Ali and his successors. The creation of large European cities, the impetus for the development of which was given by the construction of the Suez Canal, was subjected to a detailed analysis.
Key words: Egypt, 19th century, modernization, urbanization, Suez Canal, socio-economic development, migration processes, demography
Авторлар туралы мэлiмет:
Турекулова Ж.Е. - PhD, «Философия жэне мэдениеттану» кафедрасыныц доцент, М. Эуезов атындагы Оцтуст1к Казахстан университет^ Тэуке-хан дацг. 5, Шымкент, Казахстан.
Жумабеков М.У. - тарих гылымдарыныц кандидаты, «Философия жэне мэдениеттану» кафедрасыныц доцент1, М. Эуезов атындагы Оцтуслк Казахстан университет^ Тэуке-хан дацг. 5, Шымкент, Казахстан.
Turekulova Zh.E. - PhD Doctor, Associate Professor of the Department «Philosophy and Cultural Studies», M. Auezov South Kazakhstan University, Tauke-khan Prospect, 5, Shymkent, Kazakhstan.
Zhumabekov M.U. - candidate of historical sciences, associate professor of the Department «Philosophy and Cultural Studies», M. Auezov South Kazakhstan University, Tauke-khan Prospect, 5, Shymkent, Kazakhstan.
