CC BY
9
СОЦИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
УНИВЕРСИТЕТТ1К Б1А1М БЕРУ ЖАГДАЙЫНДА ЖАСТАРДЫН ЭТНОСАРАЛЫК ТОЛЕРАНТТЫЛЫШН ЦАЛЫПТАСТЫРУДЫН КЕЙБ1Р _ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1_
Баймухаметова Резеда Салимжановна
«Психология жэне тулганы дамыту орталыгы» ЖШС директоры
К^рп кезенде елiмiздiн даму сатысынын барлык салалары: саяси, экономикалык, когамнын рухани eмiрi жэне бiлiм беру кенiстiгi де тYбегейлi взгерiстерге ^шырауда. М^ндай жагдайлар когамды ынтымактастык пен тiл табысу негiзiндегi катынастарды к^руга ынталандырады, взара тYсiнiстiк, еркiндiк пен eмiр к¥ВДыльщтары сиякты манызды сапаларды жетiлдiруге квмектеседг Осынын барлыгы когамда дуниек^рылымдык толеранттылыкты iске асыру кажеттшпнщ куэсi болмак. Гуманды когамды к^рудын басты негiзi бYгiнгi кYнi толеранттылык, ягни тeзiмдiлiк, тYсiнiстiк сипатта болуы керек, онда жогары к^ндылык ретiнде адам, оныц кызыгушылыктары мен кабшеттшктер^ адамгершiлiк жэне рухани сапалары, т^лганын eзiн-eзi танып бiлуi жэне бар мYмкiндiктерiн юке асыру.
ЮНЕСКО кабылдаган «Толеранттылык принциптершщ Декларациясында» «элеуметпк топтардын конструктивтi /к^растырушы/ карым катынас жасауы толеранттылык тэртш ережелерi мен eзара мэдениаралык непзде гана iске асырылуы мYмкiн » делiнген. КР президентi Н.Э.Назарбаев «бвдщ елiмiздiн халкынын даналыгы бiрлiк пен толеранттылыкка ^мтылысында кeрiнедi» деп, ерекше назар аударган. Елбасы Алматыда eткен ЕКЫ¥ (Европадагы Кауiпсiздiк пен Ынтымактастык ¥йымы) жиылысында мэдени, дiни, этносаралык толеранттылыктын мацыздылыгын атап eттi: тек толеранттылык Казакстан экономикасынын дамуы мен бейбгтшшк жэне т^радтылыктын шешушi факторы болды. Бiз Yшiн толеранттылык принцип саяси мэдениеттiн ережесi гана емес, мемлекетпк принциптерiнiн ен бiр маныздысы ретiнде карастырып, оны колдаймыз жэне ныгайтамыз» дедi. Кaзiргi танда этникалык факторлардын белсендiрiлуi, олардын когамдык санага ыкпал жасауы этносаралык катынастардын шиелешсуше экелiп, кащыгыстардын пайда болу каутн тугызады. Ол eз кезенiнде, когамнын саяси т^рактылыгы мен мемлекет тугастыгына н^скан келтiредi. Кeпмэдениеттiлi ж^ртшылыктын тиiмдi дамуы тек бiрнеше жагдайларды ескергенде гана мумшн. Сонын бiрi казiргi кезенде эр этностын жэне олардын eкiлдерiнiн бiр-бiрiмен коян-колтык тату-тэттi eмiр кешуiнде. Осыдан туындайтыны Казакстанды мекендейтш барлык халыктардын eкiлдерi арасындагы этносаралык
толеранттылыктын кажеттiлiгi мен маныздылыгы айкындалады.
Казiргi танда жастар этносаралык жэне ^рпадтар арасындагы катынастарды ныгайтушы,
мэдениеттi дамытушы, толеранттылык идеологиясын ^станушы ретiнде кeрiнуi тиiс. Бiрак, сол жастардын eзi, дэл казiргi сэтте, мэдени жэне рухани к^ндылыктар кенiстiгiнде ен бiр коргаусыз жагдайда калып отыр. Осыган байланысты кол жеткен жетiстiктермен катар жастардын тYрлi толеранттылыкка жат багыттардын ыкпалына тYсiп, Казахстан халкынын дэстYрлi ^лттык мэдени к^ндылыктарынын б^зылу каут толгандырады. Эсiресе экстремистiк багыттагы жастардын бейресми ^йымдарынын кeбеюi кауiптендiредi. Б^ган альтернатива ретiнде когамда толеранттылык сана сезiм мен eзiн-eзi тэртiпке келпру ^станымдарын калыптастыру, этносаралык катынастар саласында туындайтын кактыгыстар каупiнiн алдын алу шараларын колдану. Кaзiргi жагдайда Казакстанда азаматтык когамды к^руга кажетп к^ндылыктар этносаралык толеранттылык негiзi болмак. Осыган орай б^л когам тарапынан бiлiм беру жYЙесiнiн алдына койылган элеуметтiк с^раныс ретiнде кабылдануы керек. Бшм беру кенiстiгiнде этносаралык толеранттылыкты насихаттау жан-жакты YЙлесiмдi т^лганы дамытуын кажеттi к^ралы болып табылады. Бшм беру саласында когамнын к^ндылыгы ретшде сапалы катынастарды калыптастыруга багытталган барлык бiлiм беру мекемелерiндегi гылыми, бшм беру, дамыту багдарламаларын к^ру, eркениеттi диалог к^руга YЙрету казiргi жогары мектептщ аса манызды мiндеттерiнiн бiрi болмак. Осы орайда этносаралык толеранттылык ^станымдарын калыптастыру мэселелерi жастарда, эаресе студенттiк кауым арасында, казiргi кезде ерекше маныздылыкка ие болып отыр. Бiлiм алушылардын т^лгалык сапалары репнде этносаралык толеранттылыкты калыптастыру зерттеушiлердiн, тэжiрибешi педагогтардын, когам тарапынан занды кызыгушылыктарын тугызары сeзсiз, оган бiлiм беру мекемелерше катысты элеуметтiк кYтiлiмдерiнiн кeбеюi куэ. БYгiнгi кYнi жастар арасындагы этносаралык толеранттылык ерекше шкетес^ мэселе болуда. Бiрак, т^лганын этносаралык толеранттылыгын калыптастыруга арналган зерттеулер жеткiлiксiз. Осы уакытка дейiн студенттердi жогары оку орындарында окыту жагдайында кэсiби манызды т^лгалык сапалары ретiндегi этносаралык толеранттылыкты дамыту мэселелерi казiргi педагогикада аз зерттелш отыр. Студенттiк ортадагы карым-катынаска жагымды ыкпал етуге кажеттi педагогикалык жагдайлар тугызу, осы кезенде студенттерде этносаралык толеранттылыкты калыптастырудын негiзгi
мазм^нын айкындайтын факторлар толык айкындалмаган. КАЗ1РГ1 FЫЛЫМИ
ЭДЕБИЕТТЕРДЕ ТОЛЕРАНТТЫЛЫКТЫ тендакп колдау жэне сыйлау, зорлык зомбыльщтардан арылу, адамзат мэдениетi мен eмiрлiк ережелердiн шексiздiгiн мойындау, осындай кепжактылык пен шексiздiктi тек бiржактылы тYсiну мен бiр гана кезкараска келпруден арылу ретiнде карастырылады. Дамыган когамдык сана-сезiм толеранттылыктыц баска адамдар мен когамдастыктардыц кызыгушылыктарын,
сенiмдерiн, дiндерiн, эдет-г^рыптарын бiр индивидтщ кабылдауымен сипатталатын моральдык сана ретiнде тYсiндiрiлдi. Толеранттылыктыц кeрiнуi адамдардын езара тYсiнiстiкке жетуiне ^мтылысы мен эртYрлi ^станымдары, багыт багдарларын реттеу, адамныц ар намысын таптамай, зорлыкка жYгiнбей, диалог, тYсiндiру, ынтымактастык сиякты гуманды мYмкiндiктердi колдану аркылы жетудi кeздейдi. Толеранттылык кeпаспектiлi жэне кеп магыналы тYсiнiк. Ол тек кана элеуметтiк саяси императив, т^лгааралык, халыкаралык жэне конфессияаралык катынастарды, адамзат когамдастыгыныц азаматтык к¥кыктык ережелерiн реттеушга ретiнде гана емес, сонымен бiрге этикалык философиялык категория мен мэдени ереже жэне моральдык к¥ВДылык ретiнде де карастырылады. Жастар арасында этносаралык толеранттылыкты калыптастыру мэселелерi соцгы жылдары галымдардыц, когам кайраткерлерiнiн,
педагогтардыц назарында болуы кездейсок емес. вшшшке орай казiргi когамдык eмiрдiн айкын бiр белгiсi ретiнде кeрiнiс алып отырган тYрлi экстремистiк жэне лацкеспк, ксенофобия мен тeзбеушiлiктердiн тYрлi формалары белгiлi бiр децгейде жагымды элеуметпк даму тенденцияларын элсiретедi немесе оларга кедергi келтiредi. Азаматтык келiсiм мен эдшетазджтен корганыс беретiн факторы репнде этносаралык толеранттылык жайлы казiргi адзкарас кeбiне XVI -XVII гг. ойшылдарыныц iс-эрекеттерi нэтижесiнде калыптасты. Олар катыгез дiни кактыгыстар мен «шыдамсыздыкка тeзуге» карсы дауыс кeтердi.
Ал соцгы жылдары ЮНЕСКО колдауымен «толеранттылык» тYсiнiгi халыкаралык терминге айналып, элемдiк мэселелердi шешуде дэйексeз болып калыптасты. Жогарыда айтылгандай, толеранттылык кeпаспектiлi жэне адп магыналы тYсiнiк, ол т^лганыц эртYрлi жекелей жэне элеуметтiк т^рмыстык жактарын козгайды. Осы макала шецберiнде бiздiц карастыргымыз келген бiр апектiсi этносаралык катынас саласындагы толеранттылык жэне интолеранттылык. Kазiргi этнопсихологиялык эдебиеттерде этносаралык толеранттылык элеуметтiк ^станымдарды к^райтын т^лгалык бшмдшк деп тYсiндiрiледi. Ол баска этнос пен мэдениет eкiлдерi уагыздайтын салт-дэстYрлер мен сезiмдерге, ой-пiкiрлерге деген тeзiмдiлiкте кeрiнiс табады. Т^лганыц этносаралык толеранттылыгы тYрлi т^лгааралык жэне iшкi т^лгалык тандау жасаудыц киын жагдайларынан
61_
пайда болады, ягни т^лга алдындагы шешiм кабылдау ережелерi мен ^лттык стереотиптер eткен элеуметтiк мэдени eмiр CYPУ жагдайында калыптасып, ал жаца eмiрлiк ережелер мен стереотиптер элi де eзiнiн калыптасу кезенiнде болган кезде кeрiнедi. Kазiргi eркениеттiн адамзат алдына койып отырган талаптары этносаралык толеранттылыкты калыптастыру ен бiр мацызды мiндеттiн бiрi болмак, оны шешу тек даму Yшiн гана емес, жалпы когамнын eзiн сактап калу Yшiн де кажетп. Бiздiн ойымызша, жогары оку орындарыныц жYЙесi б^л мэселенi шешуден тыс калмауы керек. Жогары оку орындары мацызды элеуметпк институттар бола отырып, студенттердiн кэаби бiлiк, iскерлiк, дагдылар жYЙесiн калыптастырып кана коймай, онын т^лгалык калыптасуына ыкпал етуi аркылы студенттердiн элеуметпк-психологиялык
к^реттшп мен психологиялык мэдениеттiлiк децгешн жетiлдiредi, сондыктан толеранттылыкты дамыту ен алдыцгы орында болуга тиiстi. Зерттеушшер кeрсеткендей (Хотинец В.Ю.,2000), студенттiк жас этносаралык сана сезiмдi калыптастырудыц мацызды кезещ болып табылады, сондыктан осы кезенде этносаралык стереотиптер мен ^станымдардыц ыкпал етуi eте тиiмдi болуы мумшн. Казакстанныц ЖОО Болон процесше енгiзiлуi этносаралык карым катынасты жеделдетуше экелерi сeзсiз, ягни казiргi кезенде сана-сезiмде толеранттылык ^станымдарын калыптастыру шкетес^ мiндеттердiн бiрi болмак. Бiздiн ойымызша, жастарда, соныц iшiнде жогары оку орындарында окитын студенттерде этносаралык толеранттылыкты калыптастыруга багытталган ж^мыс бшм беру YДерiсiнiн субъектiлерi жэне бшм беру ортасыныц барлык компоненттерiнiн катысуымен кешендi негiзде жYргiзiлуi керек. Осы т^ргыда МДозыбаев атындагы СКМУ педагогикалык мамандыктары бойынша кредиттiк-модульдiк окыту технологиясы жагдайында студенттерге окылатын
«Этнопсихология» курсыныц берер мYмкiндiгi мол. Дэрiс жэне тэж1рибелж сабактарда eздiк ж^мыстарды орындау кезiнде студенттер этносаралык тeзiмсiздiк пен шиелешсудщ туындауына негiз болатын ^лттык стереотиптер, ^лттык ^ксастыктардыц тYбегейлi eзгеруiн калыптастыратын негiзгi психологиялык механизмдермен танысады. Kазiргi уакытта тэжiрибелiк психология этносаралык
толеранттылыкты калыптастыру багытында бiршама психотехникалык эдiстемелер, эдю-тэсiлдер мен жаттыгулар жинактады, оларды оку пэндерiнiн тэж1рибелш сабактарында жэне жеке тренингiлер багдарламаларын eткiзу кезiнде пайдалануга болады. Тагы бiр ескеретiн жагдай, колданылып отырган психологиялык жэне окыту технологияларынан тыс, басты ыкпал етушi ол психолог пен педагог т^лгасы болуы керек. Сондыктан жогары оку орындарыныц студенттерiнде этносаралык толеранттылыкты калыптастырудыц ец кажетп компонентi ретiнде толеранттылык т^лга белгiлерi бiлiм беру
62
Yдерiсiнiн барлык катысушыларында, ен алдымен, окытушыларда кeрiнiс табуы керек. Негiзiнен, эаресе студенттiк ортада ^лтаралык саясат калыптасып таралуы кажет. Кeп^лтты казакстандык когамдастык бiрлiгiн камтамасыз ететiн жалпы к^ндылыктар мен ^станымдар жYЙесi калыптасуы керек. Б^л Казахстан халкынын бiр-бiрiмен eзара тату бiрлiкте eмiр сYPуiне жэне ^лттык негiзде егемендiк алудын накты альтернативасы болар едi. Елiмiздiн болашак элитасы ретiнде казiргi студентпк кауым когамнын бiркалыпты дамуынын кетлдш бола алатын, кeпмэдениеттiлiк идеясын юке асыратын белсендi бастаушысы болмак.
Эдебиеттер:
1. Декларация принципов толерантности //Генеральная конференция ЮНЕСКО от 16 ноября 1995 года.
2. Амребаев А. Казахстанский опыт толерантности. // Казахстанская правда от 17 ноября 2008 года.
3. Калилаханова К. Выбор Казахстана: толерантность и созидание.//Казахстанская правда от 29 декабря 2009 года. 4. Доктрина национального единства Казахстана. -Астана, 2009 г.
5. Стратегия Ассамблеи народов Казахстана на долгосрочный период (до 2011года).Утверждена Указом Президента РК № 856 от 26 апреля 2002 года.
6. Грива О.А. Социально-педагогическая работа по воспитанию толерантности у детей и молодежи.- Ялта: Артек ГИА,2005. -240 с.
