CC BY
7
ЭОЖ 378.147:101.3 МРНТИ 14.35.09, 02.01.45
МЕДИЦИНА МАМАНДЬЩТАРЫНДА ФИЛОСОФИЯ ПЭН1Н ОКЫТУДЬЩ
ТАНЫМДЬЩ ЦЫЗМЕТ
А.Р. ЖАНГАЛИЕВА*, А.А. ДУЙСЕНОВА
Марат Оспанов атындагы Батыс Казакстан мемлекетгiк медицина университет^
Актебе, Казахстан
Медицина мамандыкгарында философия пэнш оцытудьщ танымдьщ кызмет
А.Р. Жангалиева*, А.А. Дуйсенова
Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан мемлекеттж медицина университета, Актебе, Казахстан
Макалада философия пэнш дэрiгерлерге окыту - медицина эдюнамасы ретiнде, дэршерлжтщ теориясы мен пракшкасыныц барлык салаларында кездесетiн гылыми бiлiм эдiстерiн уйрету карастырылады. Ол медицинадагы гылыми бЫмнщ алгашкы урдютерш калыптастырады. Оларга объективтшж, толыжкандылык, нактылык, зерттеу жэне т.б. жатады. Философия пэш дэрiгердi саналы жуйемен камтамасыз етiп, заманауи гылыми-диалектикалык ойлауды калыптастырады. Казiргi кезде философия мен накты гылымдар бiрлiкте, оныц iшiнде медицина гылымы да бар. Бул олардыц эдгстершщ езара байланысы кезiнде кершс табады. Yлкен жауапкершiлiктi талап ететш, адам емiршщ арашашысы болып есептелетш дэрiгер мамандарын даярлаудагы бiлiм урдгсшде, жаца эдiстердi, жаца жа!индык технологияларды пайдаланудыц езектiлiгi кун санап артып келетiнi айтылады. Сонымен катар, эр кезецнщ галымдарыныц кезкарастары талданады.
Hezi3zi свздер: философия гылымы, медицина мамандыгы, жан, рух, dYHuemamm, интеграция, эмпирия.
Познавательная деятельность в преподавании философии для медицинских специальностей
А.Р. Жангалиева*, А.А. Дуйсенова
Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марата Оспанова,Актобе, Казахстан
В статье рассматривается актуальная проблема социализации и становления личности будущего врача посредством философии. Именно философия является главным механизмом формирования личности будущего врача. В настоящее время философия и точные науки развиваются в единстве, в том числе и медицинская наука. Это широко освещено в интеграции методов различных сфер науки. В образовательном процессе актуальность использования новых методов и технологий при подготовке специалистов-медиков усиливается. Посредством обучения философии будущим специалистам-медикам прививается духовное воспитание, расширяются духовные позиции, формируются познавательные взгляды на жизнь.В данном исследовании определены основные функции и значимость предмета философии при подготовке будущих специалистов-медиков.
Ключевые слова: наука о философии, мудрость, медицинская специальность, молодежь, душа, дух, мировоззрение, духовность, диалектика, интеграция, эмпирия, человеческое бытие, философский метод, логика, познание, функции.
Cognitive activity in teaching philosophy for medical specialties
A.R. Zhangaliyeva*, A.A. Duisenova
West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University, Aktobe, Kazakhstan
Today, philosophy and exacted sciences develop in unity including medical science. This is widely covered in the integration of methods in various fields of science. In the educational process, the urgency of the use of new methods and technology in the training of medical specialists is increasing. In the study of philosophy, each student gets the opportunity to learn not only sebi and his civic position, but also others. Therefore, through the teaching philosophy, future medical specialists are given spiritual education, spiritual positions are expanded, cognitive views on life are formed. The article defines the main functions and significance of the subject of philosophy in the preparation of future medical specialists. And also a general description of the philosophical and medical sciences is given, fundamentally the questions are analyzed based on scientific research of domestic and foreign scientists.
Keywords: philosophy, wisdom, medical specialty, young people, soul, spirit, worldview, spirituality, dialectics, integration, empiricism, human being, philosophical method, logics, cognition, functions.
Философия C63i - даналыкка к¥штарлык деген магына береди Б^л аньщтаманы осыдан 2500 мьщ жыл б^рын ежелп грек философтары айтып кетсе де, ^ip-ri уакытта б^л сез езектшпн жогалткан жок. Даналык барлык уакытта да аса к¥ВДы болып келед^ ал философия адамга дана болуга толык MYMK^iK берд^ Кафп когамда адамга керек к¥ВДылык уакыт ете келе езгерш
келе жащаны бащалады. Бiрак; философия ец алдымен б^л - эр адамныц ойы. Испандьщ философ Х. Орте-га-и-Гассет былай деген: «Жить - значит осознавать себя, это ясно. Хорошо сказано: сначала живи, потом философствуй - это, как видно, в строгом смысле начало всякой философии, - да, это хорошо сказано, но надо помнить о том, что жизнь в самых своих истоках
*Жангалиева А.Р. - философия гылымыныц Ma3ncmpi, ab 150583@mail.ru Дуйсенова А.А. - педагогика гылымыныц магистрi
и в глубине состоит из знания и понимания себя...» [1, 64].
Кафп кYрделi, карама-кайшылыкка толы, жедел дамып келе жаткан элемде, философия тек кана вд-ниетанымды кенейтiп кана коймайды, сонымен катар мYмкiндiкгердi объективтi карауга, жагдайды адрыс багалауга, взiн тануга, бэрiнен б^рын медициналык маманнын пациентке адамгершшкпк карым-катына-сын калыптастыруга квмектеседг Профессор А.И. Зеленковтын айтуынша: «Философия - б^л сондай-ак, шынайы ершн жэне сыни ойлай алатын т^лганы калыптастыру мен тэрбиелеудiн ерекше мэдени ресурсы» [2,303]. Киев-Могиляндык академиясынын профессоры С. Пролеев атап кврсеткендей, «Фило-софиянын адамзат ойлауынын дамуынын жэне адам-нын мэдени т^ргыда взiн тануынын акикат тарихы (корытындысы) ретiнде манызы зор» [3, 68].
Философия гылымы мен медицина гылымы -шыгу тегi жагынан мэдениеттщ ежелгi феномендерь нiн бiрi болып табылады. Олар адамга кызмет етедi жэне адамнын коршаган ортага бешмделуше квмекке келгендей. Философия мен медицина :рак уакыт бойы вздерiнiн куш-ж1герш бiрiктiрiп келедi, олар бiр-бiрiн-аз толыкканды бола алмайды. Философия эмпирия-дан, ягни тэж1рибеден алыстайды, «аспанда жYредi», ал агзаны зерттеумен айналысатын медицина, т^лга туралы ^мытып, онын бвлшектерi мен бвлiктерiне «ба-тып кетедЬ) [4, 156-159].
Философия пэнш дэрiгерлерге окыту - медицина эдюнамасы ретiнде, дэрiгерлiктiн теориясы мен практикасынын барлык салаларында кездесетiн гылыми бшм эдiстерiн Yйрету болып саналады. Ол медицинадагы гылыми бiлiмнiн алгашкы Yрдiстерiн калыптастырады. Оларга объективтiлiк, толыккандылык, нактылык, зерттеу жэне т.б. жатады. Философия пэш -дэрiгердi саналы жYЙемен камтамасыз етiп, заманауи гылыми-диалектикалык ойлауды калыптастырады. Казiргi кезде философия мен накты гылымдар бiрлiкте, онын iшiнде медицина гылымы да бар. Б^л олардын эдiстерiнiн взара байланысы кезiнде квршс табады.
Когамнын ерекше камкорлыгы - эркашан да жастарга бiлiм беруге жэне тэрбиелеуге багытталган. Елдiн элеуметпк-экономикалык жэне рухани даму мiндеттерiн шешу, адамнын белсендiлiгiн жогарылату Yнемi кайта жангырусыз мYмкiн емес. Осылайша философия жэне медицина гылымдарыньщ байланысы - б^л дэрiгерлiк кызметтiн барлык жYЙесiнде кездесе-дi. Fылыми бiлiмдi интеграциялаудын манызды эдю-намалык нысандарынын бiрi болып табылады. Философия - медицина дамуындагы кандай да болмасын тарихи кезендерiнде, бiлiм синтезше ыкпал ететiн гылымнын рвлiн аткарды. Барлык заманауи гылымдар-ды камтитын философия, сонын iшiнде гылыми фило-софиянын нысаны: табигат, когам, адам жэне онын ой-лауы болып есептелед^
Философия - элемдегi ен эмбебап теориялык квзкарасты камтиды. взшдш тендiгiмен, гылыми к^рылысымен, гылымнын негiзi болуымен ерекшеле-недi жэне букш элемге адамзаттын карым-катынасы
туралы жалпылама тYсiнiк бередi [5,218].
Философия гылымын оку, оны тYсiну аркылы эр студент белсендi вмiр позициясын, азаматтык жетiлу жэне элеуметтiк оптимизмдi бойына сiнiре отырып взiн взi тануга, вмiрдегi вз багытын айкындауга мум-кiндiк алады. Оны окыту аркылы жастарга рухани тэр-бие бере отырып, имандылык ^станымдарын, олардын акыл-ойы мен iс-эрекеттерiн iзгiлiк м^раттарга багыт-тап, вмiрдiн кYPделiлiгiн тYсiнуге рухани квзкарас калыптастырамыз.
Философия пэнi студенттердiн моральдык к¥н-дылыктарды бойына сiнiруiне Yлкен мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, философияны зерттеу- элемдiк квзкарасты жэне эдютемелш мэдениеттi калыптастырып кана коймай, адамнын рухани мэдениетiнiн барлык кырларына жэне элементтерiне т^рактылык бере-да. Эаресе ойлау мэдениетiнiн дамуы салыстырмалы тYPде философиялык мэдениеттiн тэуелсiз бвлш ре-тiнде, онын рухани квршсшщ манызды элементi бо-лып табылады [6,336].
Адамдар бiр-бiрiнен ойлау мэдениетiнiн ден-гейiмен ерекшеленед^ Жогары бiлiмi бар адамдарда ойлау мэдениеп жогары, бiлiмi твмен адамдармен салыстырганда олардын бiрнеше саты жогары т^ра-тыны свзсiз. Мол вмiрлiк тэжiрибесi бар адамдар, тек бiлiмдi менгерiп жаткан жастарга караганда, тэуелаз ойларымен ерекшеленедi. Дрыс философиялык эдю медицинада, гылыми iзденiстiн тиiмдi стратегиясын тандауга мYмкiндiк бередi [7,205].
Ерте грек философиясынан белгiлi болгандай, философия гылымы барлык гылымдардын атасы жэне онын курсагынан барлык гылыми бшмдер дамыды. Сонын iшiнде медицина саласы да бар. Сонымен катар, университет тарихында, Орта гасыр дэуiрiнен ба-стап философиялык факультет, ен твменп деп аталса да, алгашкы саты дэрежесше ие. Аталмыш гылым, ойлаудын ерекшелiгiн калыптай отырып, медицина, зан жэне теологиялык мамандыктардын жогаргы кур-старында окыту Yшiн жеткшкп бiлiм негiзiн тудыра бiлдi. Кешн, И. Кант осы мэселе бойынша: «Эрбiр университетте философиялык факультет бвлiмi болуы керек. Онын негiзгi кызмеп, Yш жогаргы факульттердi бакылау жэне осы аркылы вз мшдетш аткару, вйткенi акикат барлыгынан манызды. Жогаргы факультеттер-дi баскару максатында колданылатын пайдалы, эрi косымша алгышарт болып табылады» [8,835] - деп жазды. Философия гылымын оку, оны тYсiну аркылы эр студент белсендi вмiр позициясын, азаматтык жеть лу жэне элеуметлк оптимизмдi бойына сiнiре отырып, взiн-взi тануга мYмкiндiк алады. Ал, казiргi кезде, сту-денттер философия жэне когамдык гылымдар туралы шеказ акпарат алудын кен мYмкiндiктерiне ие. Б^л окулыктар аркылы да, интернет мэлiметтерi аркылы да жYзеге асырылады. Алайда, философиялык бiлiмдi к¥р алу жеткiлiксiз, сондыктан, осы бiр гылымнын басты максаты - вмiрдiн, дамудын, болмыстын, танымнын зандылыктарын тYсiну мен тYЙсiнудi менгерту, ойлай алуды калыптастыру екендiгiн ^мытпаган жвн.
Заманауи медицина гылымынын дифферен-циа-циясы дамыганы соншалыкты, казiргi танда дэрiгер
езшщ мамандыгы бойынша гылыми зерттеулердщ нэтижесi кандай болатындыгын накты объективтi тYр-де елестете алмайды. Медицинада эрдайым сараланган т^ргыдагы интеграциялык YДерiстер жYрiп жатыр, кYтiлетiн нэтижелердi тек ез саласымен шектелген жанныц ойымен т^спа-т^с келмейдi. Мiне, осы кезде барып, жалпы гылыми зацдылыктардыц даму диалек-тикасын ^сына отырып философия -медицинадагы жалпы гылыми бшм процесiнiц тугастыгы мен тшм-дшпн камтамасыз ететiн эдюнамалык интеграциялау-шы гылымга айналады.
Сондыктан, болашак дэрiгерлердi дайындау барысында философияныц мэнiн, оныц бшм алу-шылардыц гылыми танымдарын калыптастырудагы ролiн ескеру ете кажет. Философия белгiлi бiр накты тапсырмаларды орындау кезiнде, оныц жасалу за-цдылыктарын ^тына отырып орындауды талап етедi, дагдылар мен карапайым магынада кажет болатын мэселелерге саралай карауды мiндеттейдi. Философи-ялык дайындыктыц дэртерлердщ практикалык кызме-тiне эсерiне келсек, ол студенттщ бiлiмiн кецейтiп, бшм децгешн жогарылатады. вз мамандыктарыныц тагдыры туралы кеп ойлаган дэрiгерлер, медицинаныц жетiстiктерiнiц жаца жолдарын iздеуде, эрдайым фило-софиялык бiлiмге жYгiнетiнi акикат [9,285].
БYгiнгi кYнi дэрiгер мамандыгын алган маман-дардыц аткарар жYгi де, жауапкершiлiгi де орасан зор. Осы т^ста шынайы дэрiгер т^лгасы, оныц азаматтык болмыс-бiтiмi баска мамандыктардан ерекшеленетiнi сезсiз. Дэрiгерлердiц емiрi мен медициналык тэж1ри-бесiндегi философияныц мацыздылыгы С.Я. Чикиннiц «Дэрц-ер-философтар» атты монографиясында керiнiс тапкан. Онда автор элемдж тарихтагы дэртер-фило-софтардыц емiрiн зерттей отырып, олардыц фило-софиялык ойлау мен медицинаныц дамуына коскан Yлесiн керсетедi [10,27-35]. Кдор когам адам бол-мысындагы «мейiрiм, шапагат, тезiм, сабырлык, адам-гершiлiк, CYЙiспеншiлiк, махаббат, адалдык, кайырым-дылык...» сиякты к¥ВДылыктардыц жацгыруына зэру болып отыр. Адамдарга сенiм арту, оларды CYЙе бглу, сыртынан гайбат сейлемеу, адамды алаламау, олар туралы жагымсыз танымына, т^лга мен ортаныц дамуы кезкарасы мен карым-катынасына тiкелей бай-ланысты. В.М. Бехтерев езшщ дэртер туралы накыл сезiнде «Егер сыркат адам дэрйермен сейлескеннен жецiлдiк таппаса, ол онда дэрйер емес»,- деген екен. Б^л т^ргыда философия пэнiн окып, YЙренiп отырган маман оны дiнмен де ^штастыратыны тагы бар. Осы мэселелер т^ргысынан дYние, адам, дYниеге кезкарас, адам санасы мэселелерiн кептеген философ галымдар-дыц осы мэселелердi тYсiндiргенiне токталган жен. Кргамдык пэндердiц непзп максаты - жастарды ру-ханилыкка тэрбиелеу мен гуманизмге шакыру. Эрбiр жогаргы оку орнын бiтiрген маман иес гылыми кезка-расыныц аукымы кец, абстрактылы ойлай алатын, емiрлiк проблемаларды философиялык т^ргыдан тY-сшш, когамдык дамудыц зандылыктарын уакытында шеше алатындай кабiлеттi болуы керек. Соныц iшiнде болашак дэрiгерге аса кажетп пэн философия болып
табылады [11, 185].
Болашак дэртер ез iсiнiц шеберi, ез ж^мысына жауапкершiлiктi, езше тапсырылган мiндетке м^кият болуы керек. Ал жауапкершшк сол маманныц тжелей касиетi болса, оган косымша когамдык пэндер, дэрь гердi баска кырынан, ягни рухани жэне моральдык т^ргыдан тэрбиелейтiнi анык.
В. Подорога керсеткендей «Ойлау - б^рынгы танымды пайдаланудыц, к^рп тацда неге жарамсыз болып калгандыгын алдын ала керу» [12,568].
Логикалык бiлiмдi игеру медициналык маманныц ез пайымдаулары мен рефлексиясында сыни багалау дагдысын калыптастырады. Б^л пэндi окытуда философиялык жаттыгулардыц мацызы зор, ол ез кезегiнде акыл-ойдыц алгырлыгын, жогары кэсiптiк децгейдi, жалпы мэдени есудi калыптастырады. взiнiц осы элем-дегi т^лгалык рухани iзденiсiнде, к¥ВДылыктарыныц багытын аныктауда эрбiр ойлы адам философиялык эдiстердi колдана отырып философиялык ойлауга, философиялык бшмге жYгiнедi.
Дэрiгердiц кэсiби кызметiнде, белсендi тYPде философиялык бiлiмнiц логикалык компонент кол-данылады. Сондай-ак,»ойлау енерЬ> деп аталатын фи-лософияны жогары интеллектуалдык децгейде тYсiну медицина маманын д^рыс ойлау логикасына YЙретедi, мэселенiц объективп карау диагностикасына, олардыц орналасуы, непздемеа, аурудыц себептерiн аныктауда септiгiн тигiзедi [13, 191].
Осы т^ргыда дана Абай адам проблемасында, оныц табиги жэне элеуметтiк жактарыныц арака-тынасында, адамгершiлiк, кемелдену, гуманизм идея-ларында езгеше пайымдайтын сананы тудырды. ¥лы г^ламаныц жарык ДYниеге келген адам баласыныц мацдайына жазылган тагдыры, оныц дYниеден алатын орны мен релi жайлы философиялык пайымдауы, сан килы да кYPделi адам болмысын, жан-жакты элеумет-тiк карым-катынасы, адамдарды тYзу жолга тYсiредi, т^лганыц рухани-адамгершiлiк к¥ндылыктарына, адамныц адами касиетiнiц дамуын непзге алып, ке-лер ^рпакка бiр сезбен «Адам бол!» деген ^станым-ды калдырады. Абайдыц ойынша - нагыз адам болу Yшiн, тек кана езiндi тану аркылы сырткы мэдениет-ке, тiлге дiнге мэн бере отырып, дамуга, сол аркылы адамгершiлiктiц негiзгi принциптерi - кайырымдылык, биiк талгам, шындык, эдiлдiк непздерш кабылдау. Ол - «Сен де бiр кiрпiш дуниеге кетiгiн тап та, бар калан,»-дей отырып, эршмнщ сол тацдаган жолында белгш бiр дара ^станымы, езiнiц жеке тацдаулары мен дYниеде ез орнын таба бглу касиетiнiц болуы шарт екенiн айтады [14, 280].
Егер жас маман киындыктарды жеце бшсе, бойында калыптаскан дагдылары болса жэне когамдык ж^мыстарды жасауга к¥лшынысы болса, шынайы кателiктердi жэне объективтi шынайылыктарга карама-кайшылыкты байкауга кабiлеттi болса, бойында езш езi сынау касиеп бар болса, онда оны осы заманга сай жэне саналы т^лга деп есептеуге болады. вйткенi, ол когамныц дамуы мен кажеттшктерш тYсiнедi.
^огамдагы 63Îhîh орнын айкындап, когамнын пайдасына жумыс icTeyre, оны жаксарту максатына атсалысуга тырысады. Бул ез кeзeгiндe онын осындай сарапшы элeyмeтгiк даму зандылыктарын менгергенш дэлeлдeйдi, ягни бiлiм философиясын, онын iшiндe ойлау мэдeниeтiн иeлeнгeнiн дэлелдейдг
Эрдайым бeлceндiлiк кызмет дeнгeйiнiн индикаторы ретшде керiнic тауып, т^лга рeтiндe адамнын даму дeнгeйi танылган кажeтгiлiктiн дeнгeйiмeн бай-ланыса отырып, ойлау мэдениетш, уакытты ceзiнyдi ^гындырады. Мамандардын ойлау багытын, осындай аспектшер нeгiзiндe бастамага багыттау, жауапкер-шшкп арттыру жэне шыгармашылык iздeнicтeрдi калыптастыру, когамньщ экономикалык жэне мэдени дамуынын табыстарына байланысты. Сонымен катар философияны ЖОО окытудын ез артыкшылыктары бар. Себеб^ социумнын кэciби элитасын калыптастыру-да философиялык бiлiм дуниетанымдык, гносеоло-гиялык, аксиологиялык жэне эдicтeмeлiк функция-ларды жузеге ас^1руга кемeктeceдi. Буны тYЙiндeй келе, Оксфорд yнивeрcитeтiнiн прфессоры М. Дам-метт: «философия мэдениетте адамзаттын данышпан-дыгынын орнын басады» [15, 669] дeйдi.
Философиялык мэдениетп тэрбиелеу сиякты манызды мэселеде катан уйымдастыру, кeлiciмдiлiк жэне гылыми кезкарас кажет. Философиялык бшм-нiн теориялык нeгiздeрiндe, эciрece, кэciби кызмет барысында, этика мен логика рeтiндe философиялык антропология сиякты такырыптарды окып-YЙрeнy барысында алынган бiлiмдeрдiн, гылыми-философи-ялык эдктемелердщ - денсаулык сактау мамандары Yшiн манызы зор. Медицинанын эр саласында дэрi-гер логикалык, аксиологиялык жэне этикалык мэсе-лeнi шеше бiлyi кажет, ceбeбi казiргi когамдагы, медициналык бшм беру осы адамгершшк этикамен, клиникалык ойлаудын наукаска багдарланган деонто-логиялык дагдыларымен ажырамас бiрлiктe. Дэртер философиялык жэне эдicтeмeлiк багытта бшм алуы керек. Заманауи когамга жогары интеллектуалдык, кен дYниeтанымы бар, шыгармашылык ойлау мен адамгер-шiлiгi жогары медицина мамандары кажет жэне мунын калыптасуында философиянын алатын орны ерекше [16, 302].
Халыкка кызмет етш, жаксылык жасау Yшiн галамды тенкерш бай болып немесе кYллi адамзатты баскарып, патша болуымыз мiндeттi емес (Аристотель). Медицина саласын тандау, менщ ойымша, осы салада енбек аткарар адамнын eрiктi тYрдe, ез калауымен, бeлгiлi бiр максатты кездеп кана жузеге асыратын кадамы. Мен осындай адамдар тобын ак жYрeктi, кенпешл, кiршiкciз пэк жандардер eдiм. Fулама ойшыл Аристотель бул жайында «9мiрдiн мэнi-айналана кызмет eтiп, кемек керсету», - дeйдi [17,358]. Еciмi тарихта калган австриялык психоаналитик Виктор Франкл: «Бiз емiргe айналадагы журтты куанту Yшiн гана кeлдiк. ^асындагы адамнын турше, жынысына, мэртeбeciнe, дiни сешмше, элeyeтiнe карамастан оган шаттык ceзiм сыйлау Yшiн гана туылганбыз», - дейд^ Ол езiнiн жумыс жасап от^1рган клиникасынын адшага тэyeлдi екенш бiлiп турса да, адамдардан алгыс есту
Yшiн акысыз кызмет керсетуге кумартып алган екен. Жагдайы жок муктаж жандарга тeгiн караскан сайын онын емiргe куштарлыны арта береди Осылайша Франкл шыбын жанга толассыз шабыт сыйлайтын шаттык ceзiмдi кеудесшен шыгарып алмау Yшiн барлык адам урпагына риясыз кызмет ету кереклпн угына тYceдi. Осы жаналыгынын непзщде Франкл депрессия мен суицидке карсы «согыс» ашады. Жэне бул ашкан согысы жузеге аскан дeceдi...» 9мiрдiн мэнi не?», «Бiздi тiршiлiккe гашык eтiп, ажалмен айкасуга батылдык беретш кандай куш?» деген суракка Франкл: «вмiрдiн мэнi - езгеге куаныш сыйлау. вмiр жолында саган серж болган адамды куанту. Онын кещл-кушн шаттык ceзiмгe толтыру. Адамдарга риясыз кызмет ету аркылы езiндi де оны да шаттыкка белеу», - дейдг Бул мэселе философия гылымынын басты мэceлeлeрiнiн бiрi eкeнi айкын. Бул да кiмдi болмасын терен ойга калдыратын, санасын оятатын касиетл ой-пiкiр.
Осы тург^1да Ш. Кудайбердшщ «Yш анык» атты философиялык енбепнде тул-ганы рухани калыптастыру мэселесшдеп манызы ерекше еке-нiнe токтала кeтeлiк. Fулама-ойшыл материализм жо-лындагы таным - бiрiншi анык, дш жо-лындагы идeалиcтiк таным - eкiншi анык деп ара жiгiн ажыра-тады. Тэн мен жаннын уйлеамдшпн, жаннын саналы толысуын тYciнiп, ар-ужданнын емiргe таяныш eкeнiн сезген адам гана журепндеп таза кiршiкciз махабба-ты аркылы жаратушыны танып, емiрдiн мэнiн, езiнiн емiргe не ушш кeлгeнiн саналы турде угынып, жаркын болашакка жeтeтiндiгiнiн акикаттыл^1гына кезiн жет-кiзeдi. Ш. Кудайбeрдiулынын eнбeктeрiндeгi «жан, рух» жайындагы ой тYЙiндeрi тулганын руханилык санасын - емiрдiн мэнш, езiнiн емiрдeгi орнын, ез тагдырын халыктын тагдырымен ортак деп тусшу ка-бiлeтiн дамытуга, жакын адамдардын алдындагы жауа-пкeршiлiгiн ceзiнyгe, езшщ жеке басына тэн азаматтык жэне адамгершшк парызын орындауга т.б. мумшндж бeрeтiн ой жeтeгiнeн адамгeршiлiк рухани кащр-ка-cиeтгeрдiн бiртугаcтыFы жэне онын калыптасуы жан мен рухтын, тэннщ YЙлeciмдiлiгi туындайтынын узындырады. Журек жылуынсыз тек кана акылмен кабылданFан бшм адамнын езше де, коFамFа да бо-лашакка да тeрic ыкпал eтeдi. Жас урпактын са-тылы, кeзeктecтi бiлiм алуы процeciндe, болмысын калыптастыруда адамнын рухани курамдас белшн тэрбиемен, бiлiммeн катар дамыткан, яFни бiлiмгe адами жэне рахымдылык сипат берш, акылды журек жылуымен нурландырFан жен. Журек жылуы, адам жанын тYciнy, эрине, ен алдымен дэрйер боламын деген эр бiр болашак маманFа ауадай кажет деп ой-лаймын.
Медицина саласынын маманы езiнiн букш Fумырын баска адамдардын дeртiнe дауа iздeп, ки-налFанда демеу берш, емдеуге арнайды. Кай турFыдан алсак та, «Дэрiгeр мамандыFы - ен бeдeлдi де, сыйлы мамандык». Ол адамнан ез мYДдeciн умытуды, жан дуниесшщ кiршiкciз тазалыFын, максат-ниетшщ пэк-тiгiн талап eтeдi, - деп орыс Fалымы А.П.Чехов ай-тып кеткен [18, 22]. БYгiнгi куш дэртер мамандыFын
алган мамандардыц аткарар жYгi де, жауапкершшп де орасан. Осы т^ста шынайы дэрiгер т^лгасы, оныц аза-маттык болмыс-бiтiмi де баска мамандыктардан ерек-шеленетiнi сезсiз. Болашак дэрiгер ез ганщ шеберi, ез ж^мысына жауапкершшкп, езiне тапсырылган мш-детке м^кият болуы керек деген жауапкершiлiк сол ма-манныц тiкелей касиетi болса, оган косымша когамдык пэндер дэртер маманды баска кырынан тэрбиелейтiнi анык. Когамдык пэндердiц негiзгi максаты - эркашан да жастардыц когамдык санасын, жалпы дYниетаным-дык кезкарастарын калыптастыра отырып тэрбиелеу мен окыту болып табылады. Эрбiр жогаргы оку орнын бiтiрген маман гылыми кезкараста, кец тYPде ойлай алатын, емiрлiк проблемаларды философиялык тYPде тYсiнiп, когамдык дамудыц зацдылыктарын шеше ала-тындай кабшетп болу керек. Соныц iшiнде медицина саласына келген эрбiр студентке аса кажетл пэндердiц бiрi - философия.
Адам езш езi тануга талаптанбаса, оныц колынан езге адамдарды танып тYсiну келмейдi, демек б^л жан оларга кемектесе де алмайды. Студент т^лгасыныц езiн езi тануы бшм беру жYЙесiнде жетекшi максаттардыц бiрiне айналуы керек. Студенттiц «Менiн» позитивпк езгерту - казiргi тацда философия гылымына деген гуманистiк кезкарастыц бiрден-бiр мацызды саласы, окыту мен тэрбиелеу гане катысы бар эр адамныц езiн езi адамгершiлiк т^ргыда дамытуын камтамасыз ететiн басты к¥ралы. Медицина маманыныц езiн езi дамыту кагидаларын мецгеруi кажет, эйтпесе ол езге-лерге б^л процесте кажеттi кемек бере алмайды. Ал ка-жетп жагдайда д^рыс шешiм кабылдау Yшiн эр маман боламын деген студентке кажетп жагдайда адамгер-шiлiк, рухани, адами кабiлеттерiн философия гылымы накты эрi жан-жакты окыта отырып калыптастыра алатыны сезсiз.
¥лы Абай «Сен де бiр кiрпiш дYниеге, кетшн тап та бар калан»,- деп, эр адамныц тацдаган жолында бел-гiлi бiр дара ^станымы, езшщ жеке тацдаулары мен когамда ез орнын таба бшу касиетiнiц болуы шарт еке-нiн атап керсетед^ Медицина мамандыгы - кай дэуiрде де когамныц жогары с^ранысына ие салаларыныц бiрi. Абайдыц пiкiрi бойынша адамгершiлiк нормалары мен принциптерiн ^вделки емiр CYPУ тэсiлiне айнал-дырган адамды гана нагыз адам деп есептеуге болады. Менiц пiкiрiмше, эрбiр мамандык иесi осы кагиданы есте ^стау тиiс. Сондыктан: «адам болам десещз, оган кайгы жесещз...Бес нэрседен кашык бол (Бес д^шпан - есек, етрш, мактаншак, ерiншек, бекер мал шашпак), Бес нэрсеге асык бол (Бес асыл iс - талап, ецбек, терец ой, канагат, ракым)». Абай: «КYллi адам баласын кор кылатын Yш нэрсе бар, сонан кашпак керек дейдi. Эу-
елi надандык, екiншi ерiншектiк, Yшiншiсi з^лымдык. Yш нэрсе адамныц жаксы касиетi: ыстык кайрат, щр-лы акыл, жылы ж^рек». Б^л жерде Абай «адам болу» кагидасын ^сынады. Бекер даурыгып, етiрiк айтып, жалкау болудыц орнына енер-бiлiмнiц аркасында езщ-нiц орныцды тап дейдi. Адам емiрiне мэн беретiн, не-пзп нэрсе езiнiц бойындагы адамшылдыкты жоймау. БYкiл емiр бойында адамга лайыкты емiр с^ру. Б^л вд-ниеге адам болып келген соц, адам болып кету керек. Кандай жагдай болмасын, адамдык касиеттi жогалтып алмау, адамныц баска адамдар алдындагы жауапкершь лiгi. Ол адам тарапынан ерж-ж1герд^ кайратты кажет етедi [19,384]. Адам нег^рлым талантты, дарынды болтан сайын, ол езiнiц ецбегiн, шыгармашылыгын, та-пкырлыгын Yстей бередi, сейтш оныц ецбегi нэтижелi ецбек болады.
«Басы ауырып, балтыры сыздаган» кез келген адамга кол ^шын бере алатын, кемек колын соза алатын к^рет иесi бiреу-ак, ол - дэртер. Агзасын ауру мецдеген наукас адамга ерекше кецiл белу, рухани дем беру, дертше шипа, жанына жылу сыйлау - эрбiр дэрь гердщ парызы. Ежелгi грек философы Сократ: «Жанды емдемей, тэндi емдей алмайсыц» деген. БYгiнгi тацда диплом алган маман атагын алган жандар баршылык, алайда ез iсiне шын берiлген, ойы мен iсiн шеберлiкпен ^штай алатын нагыз мамандар саны азайып келе жа-тканы да жасырын емес. Б^л - бiрiншi кезекте ойсыз, тэжiрибесiз, ал ец бастысы адамгершiлiк-этикалык нормаларсыз алган бiлiмнiц кесiрi екенi анык.
Казiргi жаhандану дэуiрiнде елiмiздiц экономикасын, экологиясын, энергетикасын т.б. салаларын дамыту жолында да кептеген мамандар ецбек етуде. Соныц iшiнде казiргi тацда ерекше жауапкершiлiктi талап ететш, адам емiрiнiц арашашысы болып есептелетш дэрiгер мамандарын даярлаудагы бiлiм Yрдiсiнде, жаца эдiстердi колданудыц езектiлiгi кYн санап артып келедi. Сонымен катар, дэртердщ кэсiби кызметiнде бiлiм мен тэжрибе оныц ез бойындагы парасаттылыкпен, iшкi мэдениетпен (эдептiлiкпен) гармониялык YЙлесiм тапканда гана зор табыска жетед^ Адам танымы - шексiз, алайда, оны д^рыс багытта калыптау, оган философиялык сиптаттагы аксиологиялык мэн берудщ орны, оныц iшiнде болашак дэрiгерлердi даярлауда ерекше мацызды. Сондыктан б^л т^ргыдан ала отырып, философия пэтнщ жэне онымен байланысты, казiргi жогаргы бiлiм беру багдарламасынан алынып тастагалы жаткан езге де когамдык-гуманитарлык пэндердiц орны ерекше екенiн ^мытпаганымыз жен.
Келiп тYCтi: 09.04.2018. Баспага кабылданды: 17.05.2018.
Эдебиеттер тгзгмг:
1. Шишков И.З. История и философия науки: Учебное пособие. Изд. 2-е, перераб. и расш. М.: Ле-нанд, 2018;64.
2. Батурин В.К. Философия науки: учебное пособие. М.: ЮНИТИ-ДАНА 2012;303.
3. Володин Н.Н., Шухов В.С. Медицинское образование на рубеже веков. Лечащий врач 2000;68.
4. Гагаев А.А. Философия здравого смысла: Критика оснований разума. Книга 2-2.
5. Гранин Ю.Д. История науки в зеркале философии. Высшее образование в России. 2012;1:156-159.
6. Кондратьев В.П. Философия и медицина: учеб.по-собие. Тула: Изд-во ТГУ 2002;218.
7. Лебедев С.А. Философия науки: Общие проблемы. М.: МГУ 2012;336.
8. Лебедев С.А. Философия науки. 2-е изд., пер. и доп. Учебное пособие для магистров, М., 2015;205.
9. Нерсесянц В. С. Философия права: учебник. М.: Инфра М, 2013;835.
10. Осипов А.И. Философия и методология науки: учебное пособие. Минск: Белорусская наука 2013;285.
11. Подорога В. О чём спрашивают, когда спрашивают, что такое философия? Топос. Философ-ско-культурологический журнал 2012;1:27-35.
12. Гагаев А.А., Гагаев П.А. Здравый смысл как основание науки. М.: 2015;185.
13. Спиркин А.Г.Философия.М.: Юрайт, 2015;568.
14. Топос. Философско-культурологический журнал 2012;1:191.
15. А.Кунанбаев: шыгармалары. Казак Агартушыльщ философиясы. 10 том. Астана 2007;280.
16. Апполонов А.В. и др. Философия: учебник. Москва: Проспект: Издательство Московского университета 2015;669.
17. Руденко А.М., Самыгин С.И., Положенкова Е.Ю. Философия: учебное пособие. М.: Инфра-М, 2013;302.
18. Бучило Н.Ф. и др. Философия: учебник. Москва: Проспект 2013;385.
19. Сычёва Л. Наш современник доктор Чехов. Литературная Россия 2010;22.
20. Абай К¥нанбай¥лы. вышшп кеп вмiр кеткен втiп..: влендер, поэмалар, кара свздер. Алматы: «Раритет» 2008;384.
Spisok literatury:
1. Shishkov I.Z. Istoriya i filosofiya nauki: Uchebnoye posobiye. Izd. 2-ye, pererab. i rassh. M.: Lenand, 2018;64.
2. Baturin VK. Filosofiya nauki: uchebnoye posobiye. M.: YUNITI-DANA 2012;303.
3. Volodin N.N., Shukhov V.S. Meditsinskoye obrazovaniye na rubezhe vekov. Lechashchiy vrach 2000;68.
4. Gagayev A.A. Filosofiya zdravogo smysla: Kritika osnovaniy razuma. Kniga 2-2.
5. Granin YU.D. Istoriya nauki v zerkale filosofii. Vyssheye obrazovaniye v Rossii. 2012;1:156-159.
6. Kondrat'yev V.P. Filosofiya i meditsina: ucheb. posobiye. Tula: Izd-vo TGU, 2002;218.
7. Lebedev S.A. Filosofiya nauki: Obshchiye problemy. M.: MGU, 2012;336.
8. Lebedev S.A. Filosofiya nauki. 2-ye izd., per. i dop. Uchebnoye posobiye dlya magistrov, M., 2015;205.
9. Nersesyants V S. Filosofiya prava: uchebnik. M.: Infra M, 2013;835.
10. Osipov A.I. Filosofiya i metodologiya nauki: uchebnoye posobiye. Minsk: Belorusskaya nauka 2013;285.
11. Podoroga V O chom sprashivayut, kogda sprashivayut, chto takoye filosofiya? Topos. Filosofsko-kul'turologicheskiy zhurnal 2012;1:27-35.
12. Gagayev A.A., Gagayev P.A. Zdravyy smysl kak osnovaniye nauki. M.: 2015;185.
13. Spirkin A.G.Filosofiya.M.: Yurayt, 2015;568.
14. Topos. Filosofsko-kul'turologicheskiy zhurnal 2012;1:191.
15. A.Qunanbaev: ¡jigarmalari. Qazaq Agartw§iliq fflosofiyasi. 10 tom. Astana 2007;280.
16. Appolonov A.V. i dr. Filosofiya: uchebnik. Moskva: Prospekt: Izdatel'stvo Moskovskogo universiteta 2015;669.
17. Rudenko A.M., Samygin S.I., Polozhenkova Ye.YU. Filosofiya: uchebnoye posobiye. M.: Infra-M, 2013;302.
18. Buchilo N.F. i dr. Filosofiya: uchebnik. Moskva: Prospekt 2013;385.
19. Sychova L. Nash sovremennik doktor Chekhov. Literaturnaya Rossiya 2010;22.
20. Abay Qunanbayuli. Ökini§ti köp ömir ketken ötip..: Ölender, poemalar, qara sözder. Almati: «Raritet» 2008;384.
