CC BY
10
NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOtECZNE NA RZECZ BEZPIECZENSTWA
prof. dr hab. inz. Andrzej Glena)*
aUniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Wydzial Humanistyczny, Instytut Nauk Spoiecznych i Bezpieczenstwa / Siedlce University of Natural Sciences and Humanities, Faculty of Humanities, Social Sciences and Security Institute *Autor korespondencyjny / Corresponding author: aj. [email protected]
Pojmowanie wyzwan, zagrozen i ryzyka w bezpieczenstwie panstwa
Understanding Challenges, Threats and Risks related to National Security Понимание требований, угроз и рисков в безопасности государства
ABSTRAKT
Cel: Za cel artykulu przyj?to ustalenie pojmowania wyzwan, zagrozen i ryzyka tworzqcych przeslanki poznawcze pozwalajqce ocenic wplyw wymienionych czynniköw na panstwo i jego bezpieczenstwo. Osiqgni?cie celu ukierunkowala hipoteza robocza: prawdopodobnie okreslenie przeslanek poznawczych potrzebnych do oceny wplywu wyzwan, zagrozen i ryzyka na panstwo i jego bezpieczenstwo jest mozliwe dzi?ki analitycznemu definiowaniu przepro-wadzonemu na drodze komplementarnego zastosowania metod slowotwörczej, indukcyjnej, filologicznej i intuicyjnej.
Projekt i metody: Rozwiqzanie postawionego problemu naukowego i weryfikacj? hipotezy roboczej przeprowadzono w trzech etapach. W pierwszym wst?pnie ustalono stan pojmowania wyzwan, zagrozen i ryzyka w literaturze przedmiotu badan. Nast?pnie, w etapie drugim, z wykorzystaniem zadekla-rowanych w hipotezie metod sformulowano realne, analityczne pojmowanie przedmiotowych poj?c. Wreszcie w etapie trzecim utworzono dedukcyjny model oceny osiqgania celu, jakim jest bezpieczenstwo panstwa, b?dqcy modelem operacjonalizujqcym, a przez to weryfikujqcym ustalone rozumienie przedmiotowych poj?c.
Wyniki: Zastosowana procedura badawcza pozwolila ustalic zakladane pojmowanie wyzwan, zagrozen i ryzyka. W rezultacie za wyzwanie dla bezpieczenstwa panstwa uznaje si? sytuacje w panstwie lub jego otoczeniu, ktöre - jesli nie zostanq na czas wykryte i rozpoznane oraz nie zostanq w stosunku do nich podj?te we wlasciwym miejscu i czasie odpowiednio dobrane i ulozone czynnosci - mogq si? przeobrazic w zagrozenia dla tego panstwa. Zagrozenie bezpieczenstwa panstwa to zbiör zdarzen wewnqtrz i (lub) na zewnqtrz panstwa naruszajqcych jego struktur? i (lub) uniemozliwiajqcych spelnianie jego funkcji, wskutek czego niemozliwe do osiqgni?cia lub ograniczone sq:
- nienaruszalnosc terytorium panstwa, jego tozsamosc oraz suwerennosc,
- przetrwanie narodu,
- utrzymanie ladu wewn?trznego i porzqdku prawnego,
- jakosc zycia i rozwöj narodu.
Wreszcie uznano, ze ryzyko jest wskaznikiem stanu zagrozen lub niebezpiecznych dla panstwa zdarzen, ktöre mogq prowadzic do strat. Ryzyko to uznac mozna za wypadkowq, wynikajqcq z ewentualnosci wystqpienia takich stanöw i zdarzen oraz z prawdopodobnej wielkosci strat, ktöre mogq spowodowac, a takze z podatnosci danego podmiotu na zagrozenie. Takie pojmowanie ryzyka pozwala analizowac zagrozenia bezpieczenstwa panstwa w aspekcie mierzalnej wartosci wektora ryzyka i jego ukierunkowania w tröjwymiarowej przestrzeni euklidesowej.
Ponadto w wyniku uzyskanych wyniköw badan zaproponowano graficzny model interpretacji osiqgania celu, jakim jest bezpieczenstwo panstwa. Model ten operacjonalizuje przyj?te pojmowanie przedmiotowych poj?c, a jednoczesnie kierunkuje dalsze badania na identyfikacj? metod pomiaru potencjalöw: zagrozen tkwiqcego w wyzwaniach, samych zagrozen oraz pomiaru ryzyka w ocenie skutköw tych zagrozen. Stowa kluczowe: wyzwanie, zagrozenie, ryzyko, bezpieczenstwo panstwa, definicja Typ artykutu: oryginalny artykul naukowy
PrzyjQty: 20.11.2017; Zrecenzowany: 13.03.2018; Zatwierdzony: 10.04.2018;
ProszQ cytowac: BiTP Vol. 49 Issue 1, 2018, pp. 50-59, doi: 10.12845/bitp.49.1.2018.4;
Artykul udostQpniany na licencji CC BY-SA 4.0 (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-sa/4.0/).
ABSTRACT
Aim: The aim of the article is to determine the understanding of the challenges, threats and risks that constitute cognitive factors relevant to the need to assess the impact of these factors on the state and its security. The achievement of this goal has been guided by the working hypothesis: cognitive factors relevant to the needs of assessing the state and its security challenges, threats and risks will probably analytically define these concepts through the complementary use of word formation, induction, philological and intuitive methods.
Design and methods: The scientific problem was addressed, and the working hypothesis was examined, in three stages. First, the author determined how challenges, threats and risks were approached in the literature on the subject. Then, during the second stage, the author used the methods mentioned in the hypothesis to formulate realistic, analytical concepts for these terms. Finally, in the third stage, the author developed a deductive model for evaluating the achievement of national security goals to operationalise and, consequently, verify the established understanding of the terms in question.
Results: The applied research procedure allowed the author to establish the assumed understanding of challenges, threats and risks. As a result, a challenge to national security Is considered a situation In the country or Its neighbouring areas, which - If not detected and Identified In time, and not responded to with appropriately selected and arranged activities taken in the right time and at the right place - can transform into threats to the state. A threat to national security, on the other hand, is a series of events taking place inside and/or outside the country, which undermine its structure and/ or prevent it from fulfilling its functions, which makes it impossible or difficult to achieve:
- the inviolability of the territory of the state, its identity and sovereignty,
- the survival of the nation,
- maintenance of internal order and legal order,
- quality of life and development of the nation.
Finally, the author established that risk is an indicator of the threats or danger to the state that could lead to losses. This risk can be considered to be the result of the probability of the occurrence of such threats and dangers, and of the likely magnitude of the losses they might cause, as well as the vulnerability of the entity concerned. This approach to understanding risk allows us to analyse national risks in terms of a measurable value of the risk vector and its orientation in the three-dimensional Euclidean space.
Moreover, based on own research results, the author developed a graphical model for assessing the achievement of the national security goals. The model operationalizes the proposed conceptualization of the terms in question, and at the same time directs further research towards the identification of measurement methods for such factors as risks inherent in the challenges, risks themselves and risks in the assessment of the effects of such threats.
Keywords: challenge, threat, risk, state security, definition Type of article: original scientific article
Received: 20.11.2017; Reviewed: 13.03.2018; Accepted: 10.04.2018;
Please cite as: BiTP Vol. 49 Issue 1, 2018, pp. 50-59, doi: 10.12845/bitp.49.1.2018.4;
This is an open access article under the CC BY-SA 4.0 (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-sa/4.0/).
АННОТАЦИЯ
Цель: Цель статьи - определение понимания требований, угроз и рисков, которые создают когнитивные факторы, позволяющие оценить влияние этих элементов на состояние государства и его безопасность. Достижение цели было основано на рабочей гипотезе: вполне вероятно, что описание когнитивных предпосылок, необходимых для оценки воздействия требований, угроз и рисков на государство и его безопасность, возможно благодаря аналитическому определению, осуществляемому путем дополнительного использования словообразовательных, индуктивных, филологических и интуитивных методов.
Проект и методы: Решение поставленной научной задачи и проверка рабочей гипотезы проводились в три этапа. Изначально был установлен уровень понимания требований, угроз и рисков, в литературе, описывающей предмет исследований. Затем, на втором этапе, с использованием описанных в гипотезе методов было сформулировано реальное, аналитическое понимание рассматриваемых понятий. Наконец, на третьем этапе, была создана дедуктивная модель оценки достижения цели государственной безопасности, которая является моделью операционализации, проверяющей сложившееся понимание рассматриваемых понятий.
Результаты: Примененная методика исследования позволила установить предполагаемое понимание требований, угроз и рисков. В результате требованиями для безопасности государства считаются ситуации в стране или вокруг неё, которые - если не будут выявлены и идентифицированы вовремя и если к ним не будут применены особые и организованные меры в нужном месте и в нужное время
- могут превратиться в угрозы для государства. Угроза национальной безопасности представляет собой набор событий внутри и / или за пределами государства, которые нарушают его структуру и / или делают невозможным выполнение его функций, предотвращая или ограничивая:
- неприкосновенность территории государства, его самобытность и суверенитет,
- жизнь нации,
- поддержание внутреннего порядка и правопорядка,
- качество жизни и развитие общества.
Наконец, было признано, что риск является показателем состояния угроз или опасных для государства событий, которые могут привести к потерям. Этот риск может рассматриваться как результат, возникающий при определённых условиях и событиях, а также в случае ущерба определённого размера, который они могут вызвать, а также вследствие уязвимости данного субъекта к угрозам. Такое понимание риска позволяет анализировать угрозы государственной безопасности в аспекте измеряемой векторной величины риска и его направления в трехмерном евклидовом пространстве.
Кроме того, в результате полученных результатов исследований была предложена графическая модель интерпретации достижения цели, какой является государственная безопасность. Эта модель операционализирует описанное понимание рассматриваемых понятий и в то же время указывает направление дальнейших исследований с целью выявления методов измерения потенциальных ситуаций: угроз, связанных с требованиями, угроз как таковых и измерения степени риска при оценке последствий этих угроз. Ключевые слова: требование, угроза, риск, безопасность государства, дефиниция Вид статьи: оригинальная научная статья
Принята: 20.11.2017; Рецензирована: 13.03.2018; Одобрена: 10.04.2018;
Просим ссылаться на статью следующим образом: BiTP Vol. 49 Issue 1, 2018, pp. 50-59, doi: 10.12845/bitp.49.1.2018.4;
Настоящая статья находится в открытом доступе и распространяется в соответствии с лицензией CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/
licenses/by-sa/4.0/).
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
Wprowadzenie
Panstwa rozumiane jako [1, s. 22] sformalizowane, roz-legte terytorialnie, wyposazone w organy wtadzy organiza-cje, zdolne do utrzymywania stosunkow z innymi panstwami, obejmujqce zasi?giem swego oddziatywania catq ludnosc za -mieszkuj^cq ich terytorium, wchodzq w liczne relacje z elementami otaczajqcego je srodowiska. To wtasnie w tym sro-dowisku - wsrod elementow politycznych, ekonomicznych, spotecznych, technologicznych i innych - mozna odnalezc czynniki, ktore determinowaty powstanie panstw oraz ksztat-tujq ich stan obecny i przyszty. Czynniki te zaliczyc mozna do kategorii wymagan: norm, z^dan, warunkow, potrzeb i ocze-kiwan formutowanych przez elementy otoczenia w relacjach z panstwem. To wtasnie wymagania srodowiska powodujq wzgl?dne wyodr?bnienie si? z niego panstwa-organizacji, szczegolnego przypadku systemu spoteczno-technicznego, determinujq jego cel, podstawowe funkcje i struktur?. Jedno -czesnie trudno nie dostrzec, ze z punktu widzenia panstwa demokratycznego, decydujqcego znaczenia w jego funkcjo-nowaniu nabierajq potrzeby i oczekiwania narodu - najwaz-niejszego czynnika konstytuujqcego takie panstwo. Wspo-mniane potrzeby i oczekiwania narodu ogniskujq si? wokot zagadnien jego istnienia, posiadania, przetrwania i rozwoju. Z kolei pewnosc istnienia, posiadania, przetrwania i rozwoju jakichkolwiek podmiotow, takze takich jak panstwo, narod, czy osoba, nazywana jest w literaturze przedmiotu bezpieczen-stwem [2, s. 22]. Wreszcie podstawowy kontekst bezpieczen-stwa panstwa tworzq wyzwania oraz zagrozenia wraz z ich wskaznikiem - czyli ryzykiem.
G. Stolarski wyzwania i zagrozenia traktuje w kategoriach relacji tworzqcej bezpieczenstwo podmiotu [3, s. 271-273].
Rycina. 1. Model kompleksu metod tworzenia definicji analitycznych Figure 1. Model of the set of methods for creatinganalyticaldefinitions Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Metod? stowotworczq wykorzystano do okreslenia zro-dtostowu nazw „wyzwanie", „zagrozenie", „ryzyko" i odtwo-rzenia na tej podstawie ich sensu. Z kolei metod? indukcyjnq uzyto do porownywania poszczegolnych sposobow rozumie-nia definiowanej nazwy w rzeczywistosci bezpieczenstwa
Natomiast autor niniejszego artykutu rozumie rzeczywistosc bezpieczenstwa panstwa w ramach realizmu ontologicznego, w którym zaktada si? realne i konceptualne istnienie przed-miotowego bezpieczenstwa, a fundamentu bytowego bezpieczenstwa panstwa poszukuje si? w jego bycie realnym. Jed-nak podejscie G. Stolarskiego, choc odmienne ontologicznie od przyjmowanego przez autora niniejszego artykutu, wzmac-nia argumentacj? tezy, w której wyzwania, zagrozenia i ryzy-ka uznaje si? za najwazniejsze determinanty bezpieczenstwa panstwa.
Tymczasem w nowopowstatych naukach o bezpieczen-stwie kategorie wyzwan, zagrozen oraz ryzyka pojmowane sq w rózny sposób [4, s.180-184]. M. Lutostanski za wyzwania przyjmuje sytuacje problemowe, dylematy panstwa. Natomiast zagrozenia pojmuje w aspektach socjologicznym, psychologicznym, organizacyjnym, jako kategorie obiektyw-ne i subiektywne. Wreszcie ryzyko przyjmuje u niego znaczenia od synonimu niepewnosci do miary prawdopodobienstwa zagrozenia.
W zarysowanej sytuacji problemowej za uzasadnione na-ukowo uznaje si? podj?cie wysitku rozwiqzania problemu: jakie pojmowanie wyzwan, zagrozen i ryzyka stworzy prze-stanki poznawcze adekwatne do potrzeb oceny wptywu wy-mienionych czynników na panstwo i jego bezpieczenstwo? Przezwyci?zenie tak sformutowanej trudnosci ukierunkowa-ta nast?pujqca hipoteza robocza: najprawdopodobniej prze-stanki poznawcze adekwatne do potrzeb oceny wptywu na panstwo i jego bezpieczenstwo wyzwan, zagrozen i ryzyka, zapewni ich klasyczne, równosciowe i analityczne definiowa -nie [5, s. 291-298], przeprowadzone na drodze komplemen-tarnego zastosowania metod stowotwórczej, indukcyjnej, fi-lologicznej i intuicyjnej.
panstwa oraz uzyskania mysli ogólnej. Metoda filologiczna postuzyta wysnuwaniu wniosków semantycznych na drodze porównania wypowiedzi reprezentantów srodowiska na -ukowego, w których omawiane nazwy zostaty uzyte. Wreszcie na podstawie poczynionych stowotwórczo, indukcyjnie,
Metoda slowotwórcza I Word-formative method Metoda indukcyjna I Inductive method
Metoda filologiczna I Philological method Metoda intuicyjna / Intuitive method
fiioiogicznie ustaien sensu przedmiotowych nazw, metodq intuicyjnq wskazywano na moziiwe desygnaty tych pojçc i spekuiujqc nimi, okresiano finaine, anaiityczne pojmowanie wyzwan, zagrozen i ryzyka.
Wyzwania, zagrozenia, ryzyko
Zródtostów „wyzwania" odnajdujemy w tacinskim calumnia. Znaczy tyie, co „fatszywe i ztosiiwe oswiadczenie majqce na ceiu naruszenie reputacji kogos iub czegos" W jçzyku an-gieiskim challenge funkcjonuje od sredniowiecza (1175-1225) w rozumieniu „wezwania do zaangazowania siç w cos wyma-gajqcego sity i sprawnosci" [б]. Obecnie w stowniku Uniwer-sytetu Cambridge [7] odnaiezc mozna znaczenie wyzwania pojmowanego jako „cos co, aby byto wykonane z sukcesem, wymaga ogromnego psychicznego iub fizycznego wysitku i diatego jest sprawdzianem osobistych zdoinosci, umiejçt-nosci". Podobnie wyzwanie rozumiane jest w Poisce, jako „trudne zadanie, nowa sytuacja itp. wymagajqce od kogos wysitku, poswiçcenia itp., bçdqce sprawdzianem czyjejs wie -dzy, odpornosci itp." [8]. Wczesniej w poiskich stownikach wy -zwanie rozumiano takze jako „wypowiedz, dziatania majqcego na ceiu sktonienie kogos (przeciwnika) do podjçcia waiki, do pojedynku itp." [9, s. 952].
Nawet krótka anaiiza stowotwórcza okresienia „wyzwanie" pozwaia dostrzec, ze w ponad osiemsetietnim procesie dziejowym rozumienie tego pojçcia ewoiuowato od znaczen wytqcznie negatywnych do kategorii zadania, sytuacji, które - chociaz trudne - mogq byc reaiizowane z sukcesem iub byc jego zródtem. Jednak warunkiem sukcesu podmiotu podejmu-jqcego wyzwanie sq zawsze jego sprawnosc oraz petne zaan -gazowanie sity, zdoinosci i umiejçtnosci. Zatem uprawnione staje siç nastçpujqce syiogistyczne wnioskowanie dedukcyj-ne: jezeii podmiot podejmujqcy wyzwanie nie bçdzie dyspo-nowat wystarczajqcq sprawnosciq, aibo jezeii nie zaangazuje w petni swej sity, zdoinosci i umiejçtnosci, to poniesie porazkç.
Anaiiza indukcyjna wyzwania w obszarze bezpieczenstwa narodowego pozwaia je pojmowac jako sytuacjç trudnq, któ-rej panstwo powinno byc zdoine sprostac, posiadac niezbçd-ny potencjat, by to uczynic. Autorzy Strategii bezpieczenstwa narodowego z 2007 r. w rozdziaie 2. Uwarunkowania bezpieczenstwa narodowego Rzeczypospoiitej Poiskiej, podrozdzia-ie 2.2. Wyzwania i zagrozenia bezpieczenstwa w punkcie 28 stwierdzajq: „W perspektywie dtugofaiowej bezpieczenstwo Poiski w znacznej mierze zaiezy od zdoinosci panstwa do sta -wienia czota wyzwaniom, które wykraczajq poza tradycyjnie rozumiane zagrozenia bezpieczenstwa" [10 s. 57]. W Strategii bezpieczenstwa narodowego z 2014 r. czytamy, ze „nadai obecne sq wyzwania i zagrozenia typu miiitarnego. Bezpieczenstwo Poiski bçdzie zaiezato od jej zdoinosci do efektyw-nej reaiizacji interesów [...] Dotyczy to w szczegóinosci wy-korzystywania szans i sprostania wyzwaniom o charakterze wewnçtrznym i zewnçtrznym, asymetrycznym i transsektoro-wym [...]" [11, s. 17].
Z koiei anaiiza fiioiogiczna wykazuje stosowanie stowa „wyzwanie" w zdaniach w kontekscie niepewnosci, zagrozen,
sytuacji problemowych generujqcych dylematy, ale i szans. Za wyzwania bezpieczenstwa panstwa w niektorych opracowa-niach [12] uznaje siç dylematy panstwa w rozstrzyganiu spraw bezpieczenstwa. Mogq byc podjçte lub zignorowane. Mogq stwarzac dodatkowe szanse lub rodzic zagrozenia. Najbardziej inspirujqcego do czynienia spekulacji w ramach analizy intuicyj-nej podejscia do kategorii wyzwania dostarcza M. Cieslarczyk, ktory twierdzi, ze „wyzwanie to okreslona sytuacja lub infor-macja o sytuacji, ktora wtasciwie odczytana i zinterpretowana moze stac siç szansq. Oczywiscie tylko wtedy, kiedy dzieje siç to w odpowiednim miejscu i we wtasciwym czasie. W przeciw-nym razie moze stac siç zagrozeniem" [13, s. 119].
W formowaniu analitycznego pojmowania wyzwan na po-trzeby bezpieczenstwa panstwa zastqpiono wynikte w toku ana -lizy stowotworczej, a zawarte w wyzwaniu, „porazkç" i „sukces", na lepiej definiowalne w teoriach panstwa i prawa, stosunkow miçdzynarodowych, zarzqdzania organizacjq, walki zbrojnej, gier: „zagrozenie" i „szansç". W podobnym trybie zrezygnowa-no z trudno mierzalnego petnego zaangazowania podmiotu stojqcego przed wyzwaniem, na rzecz umiejscowionego w cza -sie i przestrzeni uktadu czynnosci wykorzystujqcego potencjat adekwatny do warunkow tworzonych przez wyzwanie. Potencjat (tac. potentia - moznosc, sita) w niniejszym artykule rozu-miany jest jako „zasob mozliwosci, mocy, zdolnosci wytworczej tkwiqcej w czym; sprawnosc, wydajnosc, zwt. panstwa w jakiejs dziedzinie, np. gospodarczej, wojskowej" [14, s. 594]. „Potencjat" w okreslaniu denotacji wyzwania zastqpit „zdolnosc" wskutek analizy i pozytywnej oceny aktualnej przydatnosci arystotele-sowskiej kategorii potencja. Stagiryta uwazat jq za „[...] zdolnosc do doprowadzenia czegos do pomyslnego konca albo podtug wtasnej woli"[15, s. 105]. Z kolei redukcja „dylematu" w interpre-tacji wyzwan wynikta ze struktury logicznej dylematu konstruk-cyjnego prostego i ztozonego [16, s. 132-133] rozmywajqcej
- w mozliwych alternatywach nieroztqcznych wynikania - wy-razistosc szansy mozliwej przeciez do osiqgniçcia w rezultacie sprostania przez podmiot wyzwaniu.
W rezultacie za wyzwanie dla bezpieczenstwa panstwa pro -ponuje siç uznawac sytuacje w panstwie lub jego otoczeniu, ktore - jesli nie zostanq na czas wykryte i rozpoznane oraz nie zostanq w stosunku do nich podjçte we wtasciwym miejscu i czasie odpowiednio dobrane i utozone czynnosci z zaanga-zowaniem odpowiedniego potencjatu - mogq siç przeobrazic w zagrozenia dla tego panstwa. Natomiast jesli wymienione wa -runki zostanq spetnione, wyzwania przeksztatcajq siç w szanse, rozumiane jako okolicznosci sprzyjajqce realizacji interesow i osiqganiu celow panstwa.
Kolejnq kategoriq, ktorej analityczne rozumienie umoz-liwia analizowanie bezpieczenstwa panstwa, jest zagrozenie. Zrödtostöw zagrozenia odnajdujemy w sredniowiecz-nym jçzyku angielskim (przed 900 r.); threte, staroangielskim thr ë at - nacisk, ucisk; pokrewne z staronordyjskim thraut
- „trudnosci, ciçzkie doswiadczenie, gorzki, ciçzki, bolesny" [6]. W przywotywanym juz Sfowniku jçzyka angielskiego Uni-wersytetu Cambridge zagrozenie to „sugestia, ze zdarzy siç cos nieprzyjemnego lub agresywnego, brutalnego, petnego przemocy, szczegolnie jesli poszczegolne dziatanie lub pole-cenie nie jest realizowane" [7]. W stownikach jçzyka polskiego
zagrozenie opisuje si? jako „sytuacj? lub stan, które komus zagrazajq lub w których ktos czuje si? zagrozony; tez: ktos, kto stwarza takq sytuacj?" [8]. Z kolei w psychologicznym po-dejsciu do organizacji zagrozenie rozumie si? jako „sytuacj?, w której istnieje wi?ksze niz w normalnej sytuacji prawdo-podobienstwo naruszenia jakiejkolwiek cenionej przez czto-wieka wartosci (zycia, zdrowia, aprobaty spotecznej itp.)" [17, s. 16Q].
Analiza stowotwórcza przytoczonych sposobów pojmowa-nia zagrozenia sktania do wniosku, ze powinnismy postrzegac je jako zdarzenie („zdarzy si? cos") o negatywnych konotacjach („nieprzyjemnego", „agresywnego", „brutalnego", „petnego prze-mocy"). Jednoczesnie nalezy zrezygnowac z synonimicznego traktowania zagrozenia i sytuacji. Sytuacja (tac. situere umiesz-czac, lokowac) znaczy raczej ogót warunków lokujqcych pod-miot w okreslonym potozeniu [9, s. 793]. Zatem negatywne zdarzenia o randze zagrozenia mogq tworzyc warunki umiesz-czajqce podmiot (np. panstwo) w sytuacji niebezpiecznej, a nie odwrotnie. Ponadto nalezy zgodzic si?, ze wystqpienie zagrozenia narusza odczuwane, uznawane i realizowane wartosci cztowieka.
Analiza filologiczna dostarcza kolejnych argumentów i umacnia przekonanie o koniecznosci wyjasniania pojmo-wania zagrozen jako zdarzen negatywnych. W przyktadach leksykalnych kontekstu uzycia wyrazu „zagrozenie" czyta-my, mi?dzy innymi, ze: „Pijany kierowca tworzy powazne zagrozenie innym uzytkownikom drogi" lub „Zagrozenie wi?zie-niem odstrasza go od popetnienia przest?pstwa" [7]. Zatem uprawniona staje si? implikacja: jezeli dojdzie do zdarzenia „pijany kierowca", to uzytkownicy drogi znajdq si? w niebez-piecznym potozeniu.
Z kolei analiza indukcyjna obszaru bezpieczenstwa panstwa umozliwia konstatacj?, ze zagrozenia bywajq rozumiane jako destrukcyjne oddziatywania na panstwo, egzemplifikujqce si? w postaci kryzysów, konfliktów. W Europejskiej Strategii Bezpieczenstwa z 2QQ3 r. mozna odnalezc sformutowanie: „Przed Europe wciqz stojq zagrozenia [...] Wybuch konfliktu na Batkanach przypomniat, ze wojna nie znikn?ta z naszego kontynentu" [1Q, s. 11]. Natomiast w Strategii Unii Europejskiej w dziedzinie walki z terroryzmem czytamy: „Terroryzm jest zagrozeniem wszyst-kich panstw i narodów. Stwarza powazne zagrozenie dla naszego bezpieczenstwa, dla wartosci wyznawanych przez nasze demokratyczne spoteczenstwa[...]" [1Q, s. 25]. Z kolei w cytowa-nym juz Siowniku terminówzzakresu bezpieczenstwa narodowego z 2QQ2 r. zagrozenia rozumiane sq jako „sytuacja", natomiast poszczególne typy zagrozen juz jako „cz?sc zagrozen", „po-chodne globalizacji", „splot zdarzen" itd. Wreszcie R. Wróblew-ski twierdzi, ze „zagrozenia to zdarzenia i procesy istniejqce lub przyszte, majqce negatywny wptyw na poziom bezpieczenstwa narodowego" [18, s. 61].
Analiza intuicyjna zródet zagrozen oraz skutków zdarzen negatywnych dla zagrozonego podmiotu lub przedmiotu po-zwala uznac za najbardziej adekwatne do potrzeb poznania bezpieczenstwa panstwa analityczne rozumienie zagrozen K. Ficonia, który pojmuje je jako „zdarzenia spowodowane przyczynami losowymi (naturalnymi) lub nielosowymi (celo-wymi), które wywierajq negatywny wptyw na funkcjonowanie
danego systemu lub powodujq niekorzystne (niebezpieczne) zmiany w ich strukturze i funkcjonowaniu. Niezneutralizowa-ne, skumulowane zagrozenia mogq prowadzic do zaistnienia sytuacji kryzysowych zarowno w rozpatrywanym systemie, jak i jego srodowisku" [19, s. 76]. Natomiast w rezultacie za-stosowania kompleksu metod (zob. ryc. 1) formowania defi-nicji analitycznej, za adekwatne do potrzeb bezpieczenstwa panstwa uznano rozumienie zagrozen panstwa w brzmieniu [20]: zbior zdarzen wewnqtrz i (lub) na zewnqtrz panstwa na-ruszajqcych jego struktur? i (lub) uniemozliwiajqcych spet-nianie funkcji, wskutek czego niemozliwe do osiqgni?cia lub ograniczone sq:
- nienaruszalnosc terytorium panstwa, jego tozsamosc oraz suwerennosc,
- przetrwanie narodu,
- utrzymanie tadu wewn?trznego i porzqdku prawnego,
- jakosc zycia i rozwöj narodu.
Za konieczne poznawczo (w aspekcie bezpieczenstwa panstwa, a szczegölnie pojmowania poszczegolnych rodzajöw zagrozen) dla wyjasnienia rozumienia kategorii wyzwan, zagrozen uznano ich sklasyfikowanie. Przyj?to, ze najwyzszq formq klasyfikacji porzqdkujqcq sfer? podziatu zagrozen panstwa jest systematyka.
W literaturze przedmiotu napotkac mozna tez?, ze „dyna-mika identyfikowanych wspotczesnie zagrozen nie pozwala na stworzenie trwatej ich klasyfikacji" [21, s. 199]. Nie nalezy poddawac si? takim sugestiom, poniewaz dotyczq one raczej wtasciwosci klasyfikacji z modyfikacjq cechy, prowadzonych wedtug kryterium przedmiotowego. Takie klasyfikacje ze swej natury sq trudne do zakonczenia, a bez wyroznienia w nich
- w wypadku podziatu zagrozen - klasy „i inne zagrozenia", nigdy nie b?dq kompletne. Wzgl?dnej nietrwatosci takich klasyfikacji nie nalezy traktowac w kategoriach wady, a raczej atrybutu. Warto natomiast odnotowac fakt funkcjonowania w literaturze bezpieczenstwa panstwa licznych i röznych, przez wzglqd na zakres i tresc, klasyfikacji przedmiotowych zagrozen jego bezpieczenstwa.
Zidentyfikowana, swoista klasyfikacyjna sytuacja problemo-wa zagrozen bezpieczenstwa panstwa sktonita do poszukiwania rozwiqzan kwestii systematyki przedmiotowych zagrozen po-sröd podziatöw dychotomicznych dokonywanych wedtug cech kontradyktorycznych, zatem ze swej natury trwatych, roztqcz-nych i kompletnych. Natomiast kryterium klasyfikacji odnale-ziono w arystotelesowskim rozumieniu przyczyny. „Arystoteles rozröznia ogötem cztery rodzaje przyczyn [materialna, formalna, sprawcza i celowa A.G.], przy czym wspölnym mianownikiem ich wszystkich jest wspomniane juz pytanie o 'dlaczego' doty-czqce rzeczy" [22, s. 70]. Sprawstwo, wsröd arystotelesowskich przyczyn istnienia swiata, uznano za dogodne kryterium wie-lopoziomowego podziatu dychotomicznego zagrozen bezpieczenstwa panstwa.
Jednoczesnie z powyzszym wyborem skonstatowano dwa fakty. Pierwszy, ze w wydawnictwach stownikowych i encyklo-pedycznych najcz?sciej uznaje si? za zasadny podziat zrodet zagrozen na te wywotane dziataniem sit natury i te dokonywa-ne przez cztowieka. Drugi, opisujqcy sytuacj? postrzegania
- praktycznie do upadku dwubiegunowego podziatu swiata
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
- bezpieczenstwa panstwa przez wzglqd na zagrozenia mili-tarne, a po tym upadku stopniowe i poszerzajqce siç nadawa-nie temu bezpieczenstwu „janusowego oblicza" - militarnego
i niemilitarnego jednoczesnie. Uznano zatem za zasadne, szczegolnie w wypadku zagrozen bezpieczenstwa Polski, po-dzielenie ich na pierwszym poziomie, na militarne i niemiltarne.
Rycina 2. Systematyka zagrozen bezpieczenstwa panstwa (poziom 1) Figure 2. Taxonomy of threats to national security (level 1) Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Za zagrozenia militarne uznano te, ktorych zrodtem sq sity zbrojne innego panstwa, jako podmiotu prawa miç-dzynarodowego, koalicji lub sojuszu takich panstw. Na-tomiast za zagrozenia niemilitarne uwaza siç wszystkie
te powodowane przez ozywionq i nieozywionq przyrodç lub jednostkç ludzkq, grupy spoteczne na roznych pozio-mach ich zorganizowania, niewykorzystywujqce sit zbroj-nych panstwa.
Rycina 3. Systematyka zagrozen bezpieczenstwa panstwa (zagrozenia militarne, poziom 2) Figure 3. Taxonomy of threats to national security (military threats, level 2) Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Zagrozenia militarne mogq miec charakter konwencjonalny, jesli przeciwnik wykorzystuje sity lqdowe, powietrzne, morskie oraz specjalne, postugujqc siç broniq tradycyjnq o ograniczo-nym zasiçgu czasowo-przestrzennym. Z kolei militarne zagrozenia niekonwencjonalne wiqzq siç z uzyciem broni masowe-go razenia, a takze nowych technologii o porownywalnym lub nawet wiçkszym od broni masowego razenia zasiçgu czaso-wo-przestrzennym, takich jak bron psychotroniczna, zdolna wptywac na nastroje i stan umystu catych narodow. Ograniczo -ny zasiçg czasowo-przestrzenny militarnych zagrozen moze dotyczyc przez krotki (dwa-trzy tygodnie) lub dtugi okres (nawet kilka lat) niewielkiej czçsci lub catego terytorium panstwa. Natomiast niekonwencjonalne zagrozenia militarne z zasady bçdq miaty dtugotrwate skutki i duzy zasiçg przestrzenny (obej -mujqcy cate panstwo).
Zagrozenia niemilitarne bezpieczenstwa panstwa celo-wym jest podzielic na te wywotane sitami organicznymi lub
podorganicznymi natury i te, ktorych sprawcq jest cztowiek uzywajqcy lub nieuzywajqcy przemocy. Cztowiek jest rozumia-ny w tej systematyce jako cztonek grupy spotecznej, organiza-cji, zatem nadorganicznej [23, s. 20] czçsci otaczajqcej nas rze -czywistosci organizacji, ktorej najwyzszq formq jest panstwo.
Zagrozenia naturalne bezpieczenstwa panstwa wywotane przez ozywionq czçsc przyrody z wytqczeniem dziatalnosci ludzkiej majq gtownie charakter biologiczno-epidemiologiczny i polegajq na przenoszeniu chorob zakaznych o podtozu wiru-sowym lub bakteryjnym przez zwierzçta (np. migrujqce ptaki), powodowaniu zjawisk epidemii, a nawet pandemii, grozqcych bezpieczenstwu zdrowotnemu spoteczenstw, a wypadku pan-demii ludnosci zamieszkujqcej nawet kilka kontynentow.
Znacznie wiçksze ryzyko niosq za sobq zagrozenia podor-ganiczne, ktorych sprawcq sq nieozywione sity natury. K. Ficon [19, s. 83] wyroznia trzy roztqczne grupy takich zagrozen: ko-smiczne, klimatyczne i tektoniczne. Do kosmicznych zalicza
on promieniowanie kosmiczne, stoneczne, zderzenie Ziemi z ob-cym ciatem kosmicznym, zmiany nat?zenia magnetyzmu ziemskiego oraz spotkanie obcej cywilizacji. Z kolei za najbardziej powszechne kategorie zagrozen klimatycznych K. Ficon uznaje: powodzie, lawiny btotne, osuwiska ziemi, susze i upaty, zaspy
Rycina 4. Systematyka zagrozen bezpieczenstwa panstwa (poziomy 2 i 3) Figure 4. Taxonomy of threats to national security (levels 1 and 2) Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Rycina 5. Systematyka zagrozen bezpieczenstwa panstwa (poziomy 3 i 4 ) Figure 5. Taxonomy of threats to national security (levels 3 and 4) Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Z kolei zagrozenia bezpieczenstwa panstwa powodowane przez cztowieka mozna dysjunktywnie podzielic na te, ktörych sprawcq jest cztowiek uzywajqcy bqdz nieuzywajqcy przemo -cy. Przemoc rozumiana jest jako „przewaga wykorzystywana w celu narzucenia komus swojej woli, wymuszenia czegos na kims; tez: narzucona komus bezprawnie wtadza"[8].
Ryzyko to ostatnia z analizowanych kategorii bezpieczenstwa panstwa, ktörej interpretacja pozwala szacowac zagrozenia.
sniezne i oblodzenia, silne wiatry (huragany, tornada, trqby po-wietrzne), burze i wytadowania atmosferyczne, pozary powsta -te z przyczyn naturalnych, efekt cieplarniany. Wreszcie do zagrozen tektonicznych zalicza on przede wszystkim trz?sienia ziemi i erupcje wulkanöw.
Stowniki j?zyka angielskiego i polskiego wskazujq na wtoskie ri-sc(hi) o i francuskie risque datowane na lat 1655-1665. Poj?cie to znaczyto wtedy „niejasne, niewiadome pochodzenie" [6]. Obecnie w stownikach j?zyka angielskiego rozumiane jest jako „narazenie na prawdopodobienstwo uszkodzenia lub straty, prawdopodo-bienstwo niebezpieczenstwa lub zagrozenia" [6] lub „mozliwosc, ze zdarzy si? cos ztego" [7]. Z kolei w polskim stowniku wyrazöw obcych aktualnie uznaje si?, ze ryzyko to „1. przedsi?wzi?cie,
ktorego wynik jest nieznany, niepewny; mozliwosc, ze cos siç uda lub nie uda; zdecydowanie siç na takie przedsiçwziçcie. 2. praw. prawdopodobienstwo zajscia szkody" [14, s. 660]. W stowniku jçzyka polskiego za ryzyko przyjmuje siç „mozliwosc, ze cos siç nie uda; tez: przedsiçwziçcie, ktorego wynik jest niepewny" [8].
Wyniki analizy stowotworczej nazwy „ryzyko" pozwalajq kojarzyc jq z prawdopodobienstwem zagrozenia, straty lub niepewnosciq dziatania. Wnioski te sq niesprzeczne z wynikami analizy indukcyjnej pojmowania ryzyka w teorii zarzqdzania. W 1901 r. A.H. Willett w pierwszej ekonomicznej teorii ryzyka uznawat je za stan otoczenia i twierdzit, ze „ryzyko nalezy od-nosic do stopnia niepewnosci, czy okreslony skutek w ogole wystqpi, a nie do prawdopodobienstwa jego wystqpienia. Ryzyko rozumiane jako stan otoczenia jest obiektywne i skorelo-wane z subiektywnq niepewnosciq" [24]. Z kolei w roku 1921 F.H. Knight opublikowat „swojq koncepcjç niepewnosci mie-rzalnej i niemierzalnej, gdzie pierwszq nazwat ryzykiem, a drugq niepewnosciq sensu stricte" [24]. Wspotczesnie ryzyko w teorii organizacji i zarzqdzania rozumiane jest jako „sytuacja, gdy co najmniej jeden z elementow sktadajqcych siç na niq nie jest znany, ale znane jest prawdopodobienstwo jego wystqpienia" [25 s. 456]. Jednoczesnie wyraznie rozroznia siç ryzyko od niepewnosci, rozumiejqc tç ostatniq jako „sytuacjç, gdy nie mozna okreslic, jakie elementy (lub przynajmniej czçsc z nich) sktadajq siç na niq, jak jest ich wartosc lub jakie jest prawdopodobienstwo ich wystqpienia"[25, s. 297].
Kontynuujqc analizç indukcyjnq ryzyka w obszarze bezpie -czenstwa panstwa, mozna zauwazyc, ze w praktyce funkcjo-nowania instytucji bezpieczenstwa panstwa, ale takze w teorii nauk o bezpieczenstwie ewaluacja ryzyka, zarzqdzanie ryzykiem jest powszechnie obecne. Miçdzynarodowy Komitet Nor-malizacyjny w 2009 r. opracowat standard zarzqdzania ryzykiem ISO 31000:2009 porzqdkujqcy zasady, strukturç i proces
zarzqdzania ryzykiem [18, s. 202-206]. Z kolei w zrzqdzaniu kryzysowym ryzyko definiuje siç jako efekt niepewnosci w osiq-ganiu celow zarzqdzania kryzysowego i ustala stosunek zin-wentaryzowanych zagrozen (OZ) do zinwentaryzowanych za-bezpieczen (SK) i podatnosci obiektow na zagrozenia (OP)
wedtug zaleznosci:
y OZ x OP
R —-
SK
gdzie ryzyko jest funkcjq trzech zmiennych (OZ, OP, SK) [18, s. 404-405]. Natomiast w ustawie Prawo ochrony srodowiska [26] ryzyko rozumiane jest jako prawdopodobienstwo wystqpienia konkretnego skutku w okreslonym czasie lub w okre-slonej sytuacji.
Spekulujqc w ramach analizy intuicyjnej, kojarzymy ryzy-ko z pomiarem zagrozenia, jego akceptowalnosciq, nieakcep-towalnosciq lub dopuszczalnosciq. W wynikach tego pomiaru uwzglçdniamy prawdopodobienstwo wystqpienia zagrozenia, poniesienia strat przez obiekt zagrozony i jego podatnosc na zagrozenia. Zatem za niesprzeczne ze stanem teorii ryzyka uznac mozna pojmowanie go w bezpieczenstwie panstwa jako miary lub oceny zagrozenia czy niebezpieczenstwa wynikajq-cego albo z prawdopodobnych zdarzen od nas niezaleznych, albo z mozliwych konsekwencji podjçcia decyzji. Tak rozumia-ne ryzyko jest wskaznikiem stanu zagrozen lub niebezpiecz-nych dla panstwa zdarzen, ktore mogq prowadzic do strat. Ryzyko to uznac mozna za wypadkowq, wynikajqcq z prawdopodobienstwa wystqpienia takich stanow i zdarzen oraz z prawdopodobnej wielkosci strat, ktore mogq spowodowac, a takze z podatnosci danego podmiotu na zagrozenie, co ilu-struje rycina 6. Takie pojmowanie ryzyka pozwala analizowac zagrozenia bezpieczenstwa panstwa w aspekcie mierzalnej wartosci wektora ryzyka i jego ukierunkowania w trojwymia-rowej przestrzeni euklidesowej [27, s. 70-72].
Rycina 6. Trojwymiarowy model pojmowania ryzyka w bezpieczenstwie panstwa Figure 6. A three-dimensional model of risk perception in national security Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Przestrzen tröjwymiarowq ryzyka mozna przedstawic za-pisem:
R = {(pws.Pz,pnz);p,s e PWS, pz e pz, pnz epnzJ
gdzie:
R - ryzyko / risk,
PWS - prawdopodobna wielkosc strat / probable size of losses, PZ - prawdopodobienstwo zagrozenia / the probability of threat, PNZ - podatnosc na zagrozenie / vulnerability to threat.
Natomiast zapis wektora tröjwymiarowego R mozna wyra-zic, wprowadzajqc zbiör wektoröw jednostkowych przestrzeni euklidesowej w notacji:
Vs =(1'0'0)' V =(°>1>°)> epz =(0.0,1) Wektory e , e , e wskazuja odpowiednio kierunki osi PWS,
3 pws pz pnz J c 1
PNZ, PZ i majq intuicyjnq interpretacj? wektoröw dtugosci jed-nostkowej (wersoröw), pozwalajqcych jednoznacznie przedstawic wektor R jako ich kombinacj? liniowq. Zbiör wymienionych wektoröw jednostkowych wskazuje odpowiednio w kierunku
PPd BP
rosnqcym osi PWS, PNZ, PZ. Za ich pomocq mozna zapisac trójwymiarowy wektor R w postaci:
(Pws. Pnz ,Pz ) = Pws (1.0,0) + Pnz (0,1,0) + Pz (0,0,1) =
= P e + P e + P e„
i ws Pws r nz Pnz F z Pz
gdzie skalary pws, pz, pz sq sktadowymi wektora R.
Podsumowanie
Reasumujqc, autor wyraza przekonanie, ze przestanki po-znawcze wynikte z ustalenia analitycznego pojmowania wyzwan, zagrozen i ryzyka sq adekwatne do potrzeb oceny wptywu tych trzech zasadniczych czynników otoczenia panstwa na jego bezpieczenstwo. Przyktadem weryfikujqcym wspomniane przekonanie moze byc analiza i ocena osiqgania celu bezpieczenstwa panstwa rozumianego jako utrzymywanie zagrozen oraz nega-tywnego potencjatu wyzwan na poziomie pozwalajqcym na nor-malne jego funkcjonowanie z dopuszczalnym ryzykiem. Graficz-nq interpretacj? przedmiotowej analizy i oceny zawiera rycina 7.
Rycina 7. Interpretacja graficzna osiqgania celu bezpieczenstwa panstwa Figure 7. Graphic representation of the achievementof nationalsecurity goals Zrodto: Opracowanie wtasne. Source: Own elaboration.
Zgodnie z interpretacjq graficznq [27, s. 81-82] osiqgania celu bezpieczenstwa panstwa (BP) przedmioty bezpieczenstwa panstwa (PdBP) mogq normalnie funkcjonowac, jezeli dysponu-jq wielkosciq potencjatu normalnego funkcjonowania (Pnf), to znaczy co najmniej do tego wystarczajqcq. Zagrozenia, oddzia -tywajqc swoim catkowitym potencjatem (PcZ), mogq zmniej-szyc potencjat PdBP (PPdBP) do poziomu uniemozliwiajqcego normalne funkcjonowanie.
Na rycinie 7. poszczegölne symbole oznaczajq:
- PPdBP - potencjat przedmiotu BP / the potential of the subject of state security,
- Pnf - potencjat normalnego funkcjonowania / the potential for normal functioning,
- Pkryt - potencjat krytyczny, wyznaczajqcy prög maksy-malnego mozliwego obnizenia potencjatu przedmiotu BP w wyniku oddziatywania zagrozen / Critical potential, setting the threshold for the maximum possible reduction of the potential of the subject of state security as a result of the threat,
- PZ - potencjat zagrozen / threat potential,
- PcZ - potencjat catkowity zagrozen / total threat potential,
- PBP - potencjat bezpieczenstwa panstwa / state security potential.
Roznica pomiçdzy potencjatem przedmiotu BP (PPdBP) a potencjatem normalnego funkcjonowania przedmiotu BP (Pnf) wyznacza potencjat krytyczny (Pkryt), tzn. taki, ktorego utratç dopuszcza siç bez grozby zaktocenia normalnego funkcjonowania przedmiotu BP.
PPdBP - Pnf = PBkryt
gdzie:
- PPdBP - potencjat przedmiotu BP,
- Pnf - potencjat potrzebny do normalnego funkcjono-wania przedmiotu BP,
- PBkryt - potencjat bezpieczenstwa krytyczny, dopusz-czalny do utraty, bez grozby zaktocenia normalnego funkcjonowania przedmiotu BPP.
Jezeii potencjat zagrozen (PZ) jest wi?kszy od potencjatu krytycznego przedmiotu BP(Pkryt), naiezy uznac, ze cei BP nie zostanie osiqgni?ty:
- gdy PZ >Pkryt to cei BP nie zostanie osiqgniçty,
- gdy PZ < Pkryt cei BP zostanie osiqgniçty.
Z interpretacji ceiu BP wynika, ze aby cei ten osiqgnqc, naie -zy tak oddziatywac na zagrozenia, aby zmniejszyc ich potencjat catkowity (PcZ) do poziomu akceptowainego (PakcZ), pozwaia -jqcego normainie funkcjonowac przedmiotowi BP.
Opisany i wyjasniony modei oceny wptywu na cei BP po-tencjatu zagrozen tego bezpieczenstwa utworzono, miçdzy innymi, w wyniku kompiementarnego zastosowania metod stowotwórczej, indukcyjnej, fiioiogicznej i intuicyjnej do usta-ienia reainego, anaiitycznego i równosciowego pojmowania wyzwan, ryzyk i zagrozen. Operacyjne zastosowanie wspo-mnianego modeiu w systemie bezpieczenstwa panstwa mozii-we jednak bçdzie dopiero po okresieniu metod pomiaru poten -cjatów: zagrozen tkwiqcego w wyzwaniach, samych zagrozen oraz pomiaru ryzyka w ocenie skutków tych zagrozen. Roz-wiqzania tak nazwanego probiemu najprawdopodobniej po-szukiwac naiezy w teorii potçgometrii wsród metod szacowa -nia pot?gi panstw.
Literatura
[1] Kitier W., Bezpieczenstwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwa-runkowania. System, Wyd. AON, Warszawa 2011, 22.
[2] Ziçba R., Bezpieczenstwo jako cel polityki panstwa, w: Wspólczesny wymiarbezpieczenstwa. Miçdzy teoriqipraktykq, J. Pawtowski (red.), SRWO, Warszawa 2011, 22.
[3] Stoiarski G., Ontologiczny status kategorii bezpieczenstwo, w: Wspót-czesne bezpieczenstwo panstwa, S. Jaczynski, M. Kubiak, M. Min-kina (red. nauk.), Wyd. UPH, Warszawa-Siedice 2012, 271-273.
[4] Lutostanski M., Podstawy bezpieczenstwa narodowego Rzeczypospo-litejPolskiej, Wyd. A. Marszatek, Torun 2015, 180-184.
[5] Kotarbinski T., Dzieta wszystkie. Ontologia, teoria poznania metodologia nauk, Wyd. PAN, Warszawa 1993, 291-298.
[6] Dictionary [dok. eiektr.] http://www.dictionary.com/browse/chai-ienge [dost?p:28.01.2017].
[7] Cambridge Dictionary [dok. eiektr.] http://dictionary.cambridge.org/ dictionary/engiish/chaiienge [dostçp: 28.01.2017].
[8] Stownikjçzykapolskiego [dok. eiektr.] http://sjp.pwn.pi/sjp/wyzwa-nie [dostçp: 29.01.2017].
[9] Auderska H., Skorupka S., De Bondy-tempicka Z. (red.), Matystow-nikjçzyka Polskiego, PWN, Warszawa 19б9, 952, 973.
[10] Suiowski S., Brzezinski M. (red.), Strategie i programy bezpieczenstwa. Wybór dokumentów, Eiipsa, Warszawa 2012, 57, 11, 25.
[11] Strategia bezpieczenstwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biu-ro Bezpieczenstwa Narodowego, Warszawa 2014, 17.
[12] Stownik terminówzzakresu bezpieczenstwa narodowego, AON, War-szawa 2002.
[13] Ciesiarczyk M., Kultura bezpieczenstwa i obronnosci, Wyd. Akademii Podiaskiej, Siedice 200б, 119.
[14] Stownik wyrazów obcych, J. Tokarski (red.), PWN, Warszawa 1980, 594, бб0.
[15] Arystoteies, Metafizyka, PWN, Warszawa 2009, 105.
[16] Maiinowski A. (red.), Logika dla prawników, LexisNexis, Warszawa 2013, 132-133.
[17] Borkowski J., Dyrda M., Kanarski L., Rokicki B., Cztowiekworganiza-cji. Podrçcznystownikpsychologiizarzqdzania i dziedzin pokrewnych, Elipsa, Warszawa 2001, 160.
[18] Wroblewski R., Zarzqdzanie kryzysowe jako element zarzqdzania bez-pieczenstwem narodowym, UPH, Siedlce 2013, 61, 202-206.
[19] Ficon K., Inzynieria zarzqdzania kryzysowego, Bel Studio, Warszawa 2007, 76, 83.
[20] Dworecki S., Zagrozenia bezpieczenstwa panstwa, AON, Warszawa 1994.
[21] Zalewski S., Bezpieczenstwo polityczne panstwa, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, 199.
[22] Disse J., Metafizyka odPlatona do Hegla, Wyd. WAM, Krakow 2005, 70.
[23] Krzyzanowski L. J., Opodstawach kierowania organizacjamiinaczej: paradygmaty, filozofia, dylematy, PWN , Warszawa 1999, 20.
[24] Encyklopedia zarzqdzania [dok. elektr.] https://mfiles.pl/pl/index. php/Ryzyko [dostçp: 24.08.2017].
[25] Encyklopedia organizacji i zarzqdzania, PWE, Warszawa 1981, 456, 297.
[26] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony srodowiska (Dz.U. 2001 Nr 62, poz.627 z pozn. zm.).
[27] Glen A., Podstawypoznawczebezpieczenstwapowietrznegopanstwa, Wyd. AON, Warszawa 2013, 70-72.
PROF. DR HAB. INZ. ANDRZEJ GLEN - profesor zwyczajny, kierow-nik Zaktadu Badan Spotecznych i Kuitury Bezpieczenstwa w Instytu-cie Nauk Spotecznych i Bezpieczenstwa Wydziatu Humanistycznego Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedicach. Naukowo zajmuje si? podstawami poznawczymi (aksjoiogicznymi, ontoiogicz-nymi, epistemoiogicznymi, metodoiogicznymi) nauk o bezpieczenstwie, a takze bezpieczenstwem powietrznym panstwa.
