Научная статья на тему 'Умумтаълим мактабларига компетенциявий ёндашувга асосланган таълим тизими кириб келишининг таҳлилий мулоҳазалари'

Умумтаълим мактабларига компетенциявий ёндашувга асосланган таълим тизими кириб келишининг таҳлилий мулоҳазалари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
300
135
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетенция / давлат таълим стандарти / узлуксиз таълим / компетентлик / компетенция / государственные образовательные стандарты / непрерывное образование / компетенция

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хуррамов Баҳодир Саппарович

Мақолада компетенция ҳақида назарий ва амалий тушунчалар келтирилган бўлиб, компетенциявий ёндашувга асосланган таълимнинг мамлакатимиз умумтаълим мактабларига кириб келиши ва ривожланиш босқичлари ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Хуррамов Баҳодир Саппарович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РЕАЛИЗАЦИЯ И АНАЛИТИЧЕСКОЕ ОТРАЖЕНИЕ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ СТАНДАРТОВ, ОСНОВАННЫХ НА КОМПЕТЕНТНОСТНОМ ПОДХОДЕ

В статье приводится информация об этапах развития и внедрения в общеобразовательные школы нашей страны компетентностного подхода, а также теоретические и практические понятия концепции компетентности.

Текст научной работы на тему «Умумтаълим мактабларига компетенциявий ёндашувга асосланган таълим тизими кириб келишининг таҳлилий мулоҳазалари»

Хуррамов Бах,одир Саппарович,

Сурхондарё вилоят халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази «Аник ва табиий фанлар методикаси» кафедраси катта укитувчиси

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИГА КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВГА АСОСЛАНГАН ТАЪЛИМ ТИЗИМИ КИРИБ КЕЛИШИНИНГ ТА^ЛИЛИЙ МУЛО^АЗАЛАРИ

УДК:373:37.01

ХУРРАМОВ Б.С. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИГА КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВГА АСОСЛАНГАН ТАЪЛИМ ТИЗИМИ КИРИБ КЕЛИШИНИНГ ТАЦЛИЛИЙ МУЛОЦАЗАЛАРИ

Маколада компетенция х,акида назарий ва амалий тушунчалар келтирилган булиб, компе-тенциявий ёндашувга асосланган таълимнинг мамлакатимиз умумтаълим мактабларига кириб келиши ва ривожланиш боскичлари х,акида маълумотлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: компетенция, давлат таълим стандарти, узлуксиз таълим, компе-тентлик.

ХУРРАМОВ Б.С. РЕАЛИЗАЦИЯ И АНАЛИТИЧЕСКОЕ ОТРАЖЕНИЕ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ СТАНДАРТОВ, ОСНОВАННЫХ НА КОМПЕТЕНТНОСТНОМ ПОДХОДЕ

В статье приводится информация об этапах развития и внедрения в общеобразовательные школы нашей страны компетентностного подхода, а также теоретические и практические понятия концепции компетентности.

Ключевые слова и понятия: компетенция, государственные образовательные стандарты, непрерывное образование, компетенция.

KHURRAMOV B.S. IMPLEMENTATION AND ANALYTIC REFLECTION OF STATE EDUCATION STANDARDS BASED ON COMPETENCE APPROACH

There given information on development stages and introduction into general education schools of the country competence approach and theoretical and practical concept of competence. Keywords: competence, state education standards, continuous education, competency.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Жамият ривожланган сари кадрлар салоуиятини оши-ришга булган талаб х,ам ортиб бради. ХХ асрда уциш, ёзишни билмайдиган одамни «саводсиз» дейишса, XXI асрга келиб уциб-урганганларини амалда цуллай олмайдиган одамни «саводсиз» дейиш мумкин. Бу эса таълим тизимини компе-тенциявий ёндашув асосида олиб боришни тацозо этади.

Узбекистон Республикаси Президенти Давлат маслахатчиси хизмати ва Вазирлар Махкамаси таълим, соFлик1ни саклаш, ижти-моий мухофаза, ахборот тизимлари ва теле-коммуникациялари комплексининг 2010 йил 17 мартдаги «Умумий урта, урта махсус, касб-хунар ва олий таълим муассасаларида давлат таълим стандартларини бажариш ва укувчи, талабаларнинг билим сифати курсаткичлари туFрисида»ги 07-1-12-сон кушма йиFилиши баённомасида1 белгиланган вазифалар асосида ишлаб чикилган вазирликнинг «Халк таъ-лими тизими фаолиятини мазмунан такомил-лаштириш ва самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар»га мувофик навбат-даги вазифа узгартирилган мавзуларни укитиш учун илFор педагогик технологияларни тан-лаш, уларни жорий этиш механизмини шакл-лантириш ва амалиётга татбик этиш, натижа-ларига кура таълим сифати мониторингини амалга оширишни кузда тутади.

Шу билан бирга айрим йуналишларда сама-раси юкори булмаган холатлар мавжудлиги аникланди. Жумладан, чет тилларини укитиш анъанавий равишда, илFор ахборот-коммуни-кацион ва медиатехнологияларни кулламасдан укитилаётганлиги, бу эса замон талабига жавоб бермаслиги Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларини урганиш тизимини янада такомил-лаштириш туFрисида»ги ПК-1875-сон каро-рида уз аксини топди. Шунга кура, мазкур карор асосида тадбирлар режаси ишланиб, унда мавжуд укув режаси ва дастурларни «Чет тилларини эгаллашнинг Умумевропа компе-

1 Узбекистон Республикаси Президенти Давлат маслахатчиси хизмати ва Вазирлар Махкамаси таълим, соFликни саклаш, ижтимоий мухофаза, ахборот тизимлари ва телекоммуникациялари комплексининг 2010 йил 17 мартдаги «Умумий урта, урта махсус, касб-хунар ва олий таълим муассасаларида давлат таълим стандартларини бажариш ва укувчи, талабаларнинг билим сифати курсаткичлари туFрисида»ги 07-1-12-сон кушма йиFилиши баённомаси. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 6-сон, 70-модда, 20 сон, 354-модда.

тенцияси»га мос равишда кайта ишланиши белгилаб берилди. Мазкур карор асосида барча умумий урта таълим мактабларида 2013/2014 укув йилидан бошлаб 1-синфдан чет тилини урганиш бошланди.

Унинг укув режасига тегишли узгарти-ришлар киритилди ва таълим стандарти, укув дастури компетенциявий ёндашув асосида яратилди.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махка-масининг 2013 йил 8 майдаги «Узлуксиз таълим тизимининг чет тиллар буйича давлат таълим стандартини тасдиклаш туFрисида»ги 124-сонли карорига2 мувофик Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Халк таълими вазирлиги ва Урта махсус, касб-хунар таълими марказининг 2014 йил 15 августдаги «Умумтаълим фанлари буйича узлуксиз таълимнинг Давлат таълим стандартлари ва укув дастурларини ишлаб чикиш туFрисида»ги 41КК, 249/КБ, УС-53КБ сонли кушма карори кабул килинди. Карорга асосан умумий урта, урта махсус, касб-хунар таълим муассасаларида укитиладиган 16 та умумтаълим фани буйича амалиётчи уки-тувчилар, методистлар ва етакчи олимлардан иборат ижодий гурухлар тузилди. Ижодий гурухлар ривожланган давлатларнинг таълим стандартларини урганиш натижаларидан хамда мамлакатимизда хорижий тиллардан узлуксиз таълим тизимининг Давлат таълим стандартлари ва укув дастурларини ишлаб чикиш тажрибасидан келиб чикиб, компетенциявий ёндашувга асосланган умумтаълим фанлари буйича узлуксиз таълимнинг Давлат таълим стандартлари (ДТС) ва укув дастурлари лойихаларини тайёрлади.

Тажриба-синов объекти сифатида республика буйича хар бир фандан иккитадан вило-ятдаги умумий урта таълим мактаби хамда академик лицей ва коллежлар белгиланди. Тажриба-синов синфи сифатида белгиланган

2 Узбекистон Республикаси конун хужжатлари маълу-мотлар миллий базаси. http://lex.uz/docs/2165717

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

мaктaбнинг ypтaчa peйтинггa эгa бул^н пapaллeл cинфлapдaн (aкaдeмик лицeй вa кacб-x1yнap кoллeжлapидa пapaллeл ^pyx^ap-дaн) биттacидa yткaзилди.

Тaжpибa-cинoвдaн yткaзилaдигaн ДТС вa укув дacтуpлapи, I чopaк учун тaжpибa-cинoв мaтepиaллapи тaжpибa-cинoв мaктaблapигa (лицeй, кoллeжлapигa) укув йили бoшлaнгунгa кaдap eткaзилди. Кeйинги чopaклap учун тaжpибa-cинoв мaтepиaллapи тeгишли чopaк бoшлaнгунгa кaдap жoйлapгa eткaзиб бepилди. Суpxoндapë вилoятининг тeгишли тaжpибa-cинoв мaйдoни учун юбopилгaн тaжpибa-cинoв мaтepиaллapи вилoят Хaлк тaълими бoшкapмacи тoмoнидaн зapуp нуcxaдa кyпaй-тиpилиб, вилoят пeдaгoгик кaдpлapни кaйтa тaйëpлaш вa мaлaкacини oшиpиш инcтитути (ВПККТМОИ)^, вилoят мeтoдикa мapкaзигa, тeгишли фaн бyйичa вилoятдaги илFop уки-тувчилapгa x1aмдa тумaн ^ax,ap) xaлк тaълими муaccacaлapи фaoлиятини мeтoдик тaъмин-лaш вa тaшкил этиш булимининг фaн мeтoдиc-тигa eткaзиб бepилди. Тaжpибa-cинoв вa нaзo-paт cинфлapидa yкyвчилapнинг фaнлap бyйичa кoмпeтeнтлигини aниклaш, тaквим-мaвзy peжaдa бeлгилaнгaн нaзopaт ишлapини y™a-зиш фaн укитувчи^ вa фaн мeтoдбиpлaшмacи тoмoнидaн aмaлгa oшиpилди. Мaктaб, кoллeж, лицeй фaн мeтoдбиpлaшмacи кoмпeтeнтликни aник1лaш бyйичa нaмунaвий ишлapи acocидa нaзopaт мaтepиaллapини тaйëpлaди.

Бундa aмaлдaги ДТС вa укув дacтуpи aco-cидa yкувчилapнинг билим, кyникмa вa мaлa-кaлapини aниклaш билaн биpгaликдa кoмпe-тeнтлигини бeлгилaйдигaн мaтepиaллap х^м киpитилди.

Тaжpибa-cинoв ишлapи жapaëнидa укувчи-лapдa фaкaт пpeдмeтгa oид кoмпeтeнциялapни шaкллaнтиpиш кyздa тутилгaн эди. Лeкин бун-дaй кoмпeтeнциялapни шaкллaнтиpиш бeвo-cитa yкувчилapдaги кoммуникaтивлик, уз-узини pивoжлaнтиpиш, фaoл, мaтeмaтик caвoдxoн булиш кaби xиcлaтлap билaн бoFлик экaнлиги мaълум булиб кoлди. Шундaн cyнг ижoдий rypyx, yкувчилapдa тaянч кoмпeтeнция-лapни шaкллaнтиpиш учун улapнинг pyйxaтини тузиб oлиш, улapни шapx1лaш ишлapи билaн шуFуллaнди. KизFин бax1cлapдaн cyнг улapни oлтитa rypy^ra aжpaтишгa кeлишиб oлинди. 2013-2014 укув йилининг иккинчи яpмидa yлap тaжpибa-cинoв Укитyвчилapигa e™a-

зилди. Лeкин yлap yкyвчилapдa кaндaй ycyл-лap билaн шaкллaнтиpилaди, тaянч кoмпeтeн-циялap пpeдмeт кoмпeтeнциялapи билaн Узapo кaндaй бoFликликдa, кoмпeтeнциялap-нинг шaкллaнгaнлик дapaжacи кaндaй aник-лaнaди кaби ^op caвoллapгa кaндaй жaвoб бepиши x1aкидa мaълyмoтлap кeлтиpилмaйди. Бyндaн тaшкapи, cинфдa Укитилaдигaн фaкaт биттaгинa фaн вocитacидa укувчини кoмпe-тeнт шaxc cифaтидa тapбиялaб бyлмacлиги х^м мaълyм булиб ^лди.

Умyмтaълим фaнлapи бyйичa узлу^из тaъ-лимнинг Укyвчилapдa кoмпeтeнциялapни Luaicn-лaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн дaвлaт тaълим cтaндapтлapи (ДТС) вa укув дacтypлapи лoйи-x1aлapининг тaжpибa-тaдкикoт ишлapи aмaли-ë^a жopий этиш вa эpишилгaн нaтижaлapдaги кaмчилик-мyaммoлapни бapтapaф этиш учун илмий-мeтoдик кeнгaшлapдa тaжpибa-тaдки-Koт ишлapини ут^зилиш мaкcaдгa мyвoфик-лиги aниклaнди.

2015 йил 11 aвгycтдa i^e^ci^ Рecпyбли-кacи Олий вa ypтa мaxcyc тaълим вaзиpлиги, Хaлк тaълими вaзиpлиги, Олий вa ypтa мaxcyc тaълим вaзиpлиги, i^a мaxcyc, кacб-x1yнap тaълими мapкaзининг «Умумий ypтa тaълим вa ypтa мaxcyc, кacб-x1yнap тaълимининг умум-тaълим фaнлapи бyйичa yкyвчилapдa кoмпe-тeнцияни шaкллaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн дaвлaт тaълим cтaндapтлapи вa укув дacтyp-лapи лoйиx1aлapининг тaжpибa-тaдкикoтини тaшкил этиш тyFpиcидa»ги 229 кIб, 29 кIб, 36 к!б-ганли кУшмa бyйpyFидa укувчи вa тaлaбaлapдa мycтaкил фикpлaш, фaoл фyкapo-лик пoзицияcигa эгa булиш, мeдиapecypcлap, axбopoт-кoммyникaция тexнoлoгиялapидaн oкилoнa вa caмapaли фoйдaлaнa oлиш x1aмдa oнгли paвишдa кacб-x1yнap тaнлaш куник-мaлapини шaкллaнтиpиш ишлapини caмapaли тaшкил этиш мaкcaдидa 2015-2018 йиллapдa умумий ypтa вa ypтa мaxcyc кacб-x1yнap тaъли-мининг yмyмтaълим фaнлapи бyйичa укув-чилapдa кoмпeтeнциялapни шaкллaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн дaвлaт тaълим cтaндapтлapи вa укув дacтypлapи лoйиx1aлapи учун тaжpибa-тaдкикoт жapaëни тaшкил этилди.

Тaжpибa-тaдкикoт жapaëни уч бocкичдa тaшкил этилиши бeлгилaнди:

I бocкич: 2015-2016 укув йилидa yмyмтa-тaълим фaнлapи бyйичa Укyвчилapдa тaянч

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИE 2019, 3(76)

компетенцияларни шакллантириш метод усул-лари;

II боскич: 2016-2017 укув йилида укув-чиларда хар бир умумтатаълим фанига оид хусусий таянч компетенцияларни шакллантириш технологиялари;

III боскич: 2017-2018 укув йилида умумтатаълим фанлари буйича таянч ва хусусий ком-петенцияларнинг шаклланганлик даражасини бахоловчи мезонлар ишлаб чикиш вазифа-лари белгиланди.

Жорий йилнинг 25 августига кадар таянч тажриба-тадкикот муассасаларига умумтаъ-лим фанлари буйича укувчиларда компетенцияларни шакллантиришга йуналтирилган давлат таълим стандартлари ва укув дастур-лари лойихаларини, хар бир фан буйича таквим-мавзу режа, шакллантириш методика-лари хамда уларнинг шаклланганлик даражасини бахолаш мезонлари, назорат ишлари намуналари, дарс ишланмалари ва бошка методик материаларни тайёрлаш хамда жой-ларга етказиш максадида материаллар uzedu.uz, rtm.xtv.uz, markaz.uz сайтларига жойлаштириш вазифалари белгиланди.

Узбекистан Президентининг 2017 йил 7 фев-ралдаги ПФ-4947-сон фармони1 билан кабул килинган «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стра-тегияси»да умумий урта таълим сифатини туб-дан ошириш буйича мухим вазифалар белги-лаб берилган.

Мазкур вазифаларни амалга ошириш жараёнида барча йуналишдаги фанлар буйича давлат таълим стандартлари, укув дастур ва режаларни янгилаш, укитишни сифат ва маз-мун жихатдан янада такомиллаштириш зарур-дир. Шу муносабат билан тажриба-синов ишлари якунлари, тупланган маълумотлар, таклифлар ва хулосалар асосида Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида»ги

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда, 20-сон, 354-модда, 23-сон, 448-модда.

187-сон карорига2 мувофик узлуксиз таълим, хусусан, умумий урта таълим мактабларининг таълим мазмуни янгиланди, укув дастурлари ва укув фанлари буйича ДТС компетенцияли ёндашув асосида кайта ишланди ва амалиётга жорий этилди.

«Нима сабабдан таълимга компетенциявий ёндашувни жорий этиш керак?» деган савол тугилади.

Хозирги кунда укувчиларда укув предмет-лари буйича факатгина билим, куникма ва малакаларга эга булишнинг узи етарли эмас-лиги маълум булмокда. Жумладан:

таълим муассасасини муаффакиятли битир-ган айрим укувчилар хаётда куп муаффакият-сизликларга учрайди;

олий таълим муассасини битириб янги ишга борган ёш мутахассис университет ёки институтда касбига оид билим ва куникма-ларни етарли даражада олган булса-да, иш жойига куникиши узок вакт давом этади;

реал холатдан маълум буладики, мактаб ёки лицейда олинган билим ва куникмалар тезда хал килиниши керак булган хаётий вази-ятларга туFри келмайди ёки умуман хаётида керак булмайди.

Шунга кура, таълим жараёнига укувчилар эгаллаган билим, куникма ва малакаларини бевосита кундалик хаётида куллашга ургата-диган компетенциявий ёндашувга асосланган ДТСларни яратиш ва таълим жараёнига кул-лаш зарурияти юзага келди.

Компетентциявий ёндашув деганда нимани тушунамиз?

«Competence» сузи «to compete» сузидан келиб чиккан булиб, «мусобакалашмок», «ракобатлашмок», «беллашмок» деган маъ-нони билдиради. Сузма-суз таржима килинса «мусобакалашишга лаёкатлилик» маъносида келади. Илмий педагогик, психологик манба-ларда берилишича, компетенция, компетент-лилик ута мураккаб, куп кисмли, купгина фанлар учун муштарак булган тушунчалардир. Шу боисдан унинг талкинлари хам хажми, хам таркибига кура, хам маъно, мантик мундари-жаси жихатидан турли-тумандир. Атаманинг мохияти, шунингдек, «самарадорлик», «мос-

2 Узбекистон Республикаси конун хужжатлари маълумотлар миллий базаси (http://lex.uz/docs/3153714) ва Умумий урта таълимнинг информатика ва ахборот технологиялари фанидан давлат таълим стандарти ва укув дастури. - Т., 2017. -5-6-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

лашувчанлик», «ютуклилик», «муваффакият-лилик», «тушунувчанлик», «натижалилик», «укувлилик», «xocca», «хусусият», «сифат», «микдор» каби тушунчалар асосида хам тав-сифланмокда1.

Компетенциявий ёндашувга асосланган таълим укувчиларда билим, куникма ва мала-каларни алохида шакллантиришни эмас, балки уларни комплекс равишда эгаллашни такозо этади. Шунга кура, укитиш методлари хам узгаради. Компетенциявий ёндашувда укитиш методларини танлаш ва конструкциясини тузиш асосларини куриб чикайлик. Бунинг учун компетенция ва компетентлик тушунча-ларини аниклаштирамиз. Унинг структураси, функциясини белгилаб оламиз. Сунгра таянч ва предмет компетенцияларини лойих,алаш технологиясини тузамиз.

Шунда бу ёндашувдан укитиш методларини танлаш тамойиллари келиб чикади.

Компетенция - укувчининг маълум сох,ада самарали фаолият курсатиши учун таълим тайёргарлигига олдиндан куйилган ижтимоий талаб.

Компетентлик куп киррали булиб, унинг бир неча талкинлари мавжуд. Компетентлик -укувчи томонидан тегишли компетенцияларга эга булишдир.

Компетентлик - укувчида таркиб топган шахсий сифатлар ва берилган сох,адаги фао-лияти буйича туплаган минимал тажрибаси.

Компетентлик - укувчининг шахсий сифат-лари туплами (билимлар, куникмалар, малака-лар, лаёкатлар) булиб, белгиланган ижтимоий ва шахсий сох,адаги фаолиятида орттирган тажрибаси билан белгиланади.

Компетенцияларни таълим компетенцияла-ридан фарклаш лозим. Таълим компетенцияси укувчини келажакдаги тулаконли хаётидаги фаолиятини моделлаштиради. Масалан, фукаро маълум бир ёшга етгунга кадар баъзи бир компетенцияларни татбик эта олмайди. Лекин бу уларни укувчида шакллантирил-майди, дегани эмас. Бу х,олатда биз таълим компетенцияси х,акида гапирамиз. Масалан, укувчи мактабда фукаролик компетенциясини узлаштирса-да, уни тулаконли равишда мак-

1 Berns M. Contexts of competence: social and cultural considerations in communicative language teaching. -New York: Plenum, 1990. -185 p. http://murabbiy-press.uz/ content/talim_mazmunini_yangilash_-_davr_talabi)

табни тугатганидан сунг ишлатади. Шунга кура, бундай компетенциялар укиш даврида таълим компетенцияси сифатида намоён булади.

Таянч компетенцияларнинг дунё буйича ягона руйхати йук. Чунки хар бир мамлакат ёки худуднинг уз анъаналари, менталитети ва узига хос талаблари бор.

Компетенция жамиятнинг уз фукароларига куйган ижтимоий буюртмаси булиб, уларнинг руйхати маълум бир мамлакатдаги ёки минтакадаги ижтимоий мухит билан белгиланади. Бундай келишувга хар доим хам эришиб булмайди.

Укувчининг компетентлигига доир турли компетенцияларнинг тахлили шуни курсата-дики, улар креатив (ижодий) йуналишга эга. Креатив компетенцияларга «тажрибадан бирор фойдали маълумот чикариб олиш», «муаммони еча олиш», «олдинги ва хозирги вокеалар орасидаги узаро алокани очиш», «янги ечимларни топа олиш» кабилар киради. Шу билан бирга келтирилган куникмалар укувчи фаолияти ва тажрибаси, билим, куник-маларининг бутун мажмуасини акс эттир-майди.

Компетенциялар кандай кетма-кетликда булиши керак? Маълумки, баъзи компетенциялар бошкаларига нисбатан умумий ёки аха-миятлирок булади.

Шунга кура, уларни учта даражага булиш мумкин:

1) таянч компетенциялар - таълим мазму-нининг умумий (метапредмет) кисмига тегишли;

2) умумпредмет компетенциялар - маълум доирага кирувчи укув предметлари ва таълим сохаларига тегишли;

3) предметга оид компетенциялар -олдинги иккитага нисбатан хусусий хисоб-ланиб, укув предмети доирасида шаклланти-рилади.

Таянч компетенциялар хар сафар таълим-нинг маълум бир боскичи ва белгиланган укув предмети учун конкретлаштирилади. Масалан, укиб-урганишга тегишли компетенция умумпредмет компетенциясида шахс сифатида ривожланиш (рефлекция)га кушилса, предмет компетенцияси хисобланган тарих фани буйича, хар кандай тарихий вокеада турли

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

томонларнинг манфаатлари курашини ажра-тиб олиш кобилияти ётади.

Хар бир компетенция мазмунини аниклаш учун унинг таълимдаги умумий функцияси ва роли билан боFланган структураси керак.

Куйида компетенциянинг таркибий компо-нентлари руйхати келтирилган1:

- компетенциянинг номи;

- компетенция типи ва унинг умумий кетма-кетлигидаги урни (таянч, умумпредмет, предмет) ;

- компетенциялар киритиладиган, реал фаолият курсатадиган объектлар доираси;

- компетенциянинг ижтимоий-амалий боF-ликлиги ва ахамияти (у жамият учун нима сабабдан керак?);

- компетенциянинг шахсга нисбатан ах,а-мияти (нима сабабдан укувчи компетент булиши керак?);

- реал объектлар доирасига оид билим-лари;

- берилган реал объектлар доирасига оид куникма ва малакалар;

- мазкур компетенция доирасида укув-чининг фаолият курсатиши учун керак була-диган минимал тажрибаси (укитиш боскичлари буйича);

- индикаторлар - укувчи компетентлиги (укитиш боскичлари буйича) даражасини аниклаш учун укув ва назорат-бахолаш топ-шириклари намуналари, мисоллари.

Келтирилган туплам меъёрий хужжатлар, укув ва методик адабиётлар, шунингдек, укувчиларнинг умум тайёргарлигини улчаш, шу билан бирга уларнинг креатив тайёргар-лиги даражасини улчайдиган хужжатларни лойихалаш ва ёритиш учун характерловчи тупламни белгилайди.

Умумтаълим мактабларига компетенциявий ёндашувга асосланган таълим тизимининг кириб келишининг тахлили хамда макола муаллифининг уч йил давомида Шеробод туманида тажриба-синов информатика фани

1 Турдиев Н.Ш., Асадов Ю.М., Акбарова С.Н., Темиров Д.Ш. Умумий урта таълим тизимида укувчиларнинг компетен-цияларини шакллантиришга йуналтирилган таълим тех-нологиялари. // Укув-услубий кулланма (I кисм). - Т.: «Фан ва технологиялар», 2015. -160-б; -10-20-б.

буйича рахбар булган амалий фаолияти таж-рибасидан келиб чикиб шуларни хулоса киламиз.

Биринчидан, умумтаълим мактаблари уки-тилаётган укувчиларда хаётий кунималарни шакллантириш ва ривожлантришда компетенциявий ёндашувнинг узига хос урнини давр-нинг узи талаб этмокда.

Иккинчидан, компетенциявий ёндашувга асосланган таълим тизимини муаммоли укитиш лойихаларни амалга ошириш оркали укувчиларда хаётий кунималарни шакллантириш ва ривожлантириш.

Учинчидан, таълим олувчилар билан бир каторда таълим берувчиларнинг касбий, маф-куравий ва информацион компетентлик куникмаларини ривожлантиришга алохида эътибор каратиш.

Туртинчидан, компетенциявий ёндашувга асосланган таълим тизимининг узвийлиги ва фанлараро алокодорликка алохида эътибор каратиш ва компетенцияларни бахолаш мезонларини ишлаб чикиб, амалиётга татбик этиш.

Бешинчидан, укитувчининг укувчи шах-сига туFри муносабатини шакллантириш ком-петентлигини ошириш. Шундай холатлар борки, укитувчи укувчининг салбий томонла-рига урFуни купрок бериб, таълим билан тар-бия уЙFунлиги мос келмай колади. Бундай холатларда укитувчи узининг психологик ва педагогик билимларини чукурлаштириши керак булади.

Олтинчидан, укитувчининг укувчилар билан ишлаш компетентлигини ошириш. Купгина дарс жараёнларида укитувчи узининг фикрига урFу бериб, укувчиларнинг фикрига етарлича эътибор каратмайди. Бу эса укитувчи ва укувчи уртасида тусикни юзага келтириши мумкин ва дарс жараёнининг боришида укувчилар фаоллиги сусайишига олиб келади. Бундай холатларда укитувчилар узларининг педагогик технологияга доир, бола шахсига йуналтирилган психологик билимларини бойитиши керак булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда,20 сон, 354-модда, 23-сон, 448-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Давлат маслахатчиси хизмати ва Вазирлар Махкамаси таълим, соFликни саклаш, ижтимоий мухофаза, ахборот тизимлари ва теле-коммуникациялари комплексининг 2010 йил 17 мартдаги «Умумий урта, урта махсус, касб-хунар ва олий таълим муассасаларида давлат таълим стандартларини бажариш ва укувчи, талабаларнинг билим сифати курсаткичлари туFрисида»ги кушма йиFилиши 07-1-12-сон карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 6-сон, 70-модда; 20 сон, 354-модда, 23-сон.

3. Турдиев Н.Ш., Асадов Ю.М., Акбарова С.Н., Темиров Д.Ш. Умумий урта таълим тизимида укувчиларнинг компетенцияларини шакллантиришга йуналтирилган таълим технологиялари. // Укув-услубий кулланма (I кисм). - Т.: «Фан ва технологиялар», 2015. -10-20-б.

4. Berns M. Contexts of competence: social and cultural considerations in communicative language teaching. - New York: Plenum, 1990. -185 p.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.