Научная статья на тему 'Компетенциявий ёндашувга асосланган таълим жараёнида генетикадан масала ва машқларни ўзига хос усуллар ёрдамида ечиш методикаси'

Компетенциявий ёндашувга асосланган таълим жараёнида генетикадан масала ва машқларни ўзига хос усуллар ёрдамида ечиш методикаси Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
532
188
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
генетика / ирсият / молекула / биомолекула / ДНК / РНК / ген / нуклеотид / оқсил / аминокислота / фермент / биокимёвий реакция / триплет / мономер / генетик код / кодон / антикодон / транскрипция / трансляция / комплементарлик принципи / билим / кўникма / малака / компетенция. / genetics / heredity / molecule / biomolecule / DNA / RNA / gene / nucleotide / protein / amino acid / ferment / biochemical reaction / triplet / monomer / genetic code / codon / anticodon / transcription / translation / principle complementarity / knowledge / ability / skills / competence.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Ниёзов Қаҳрамон Адашалиевич

Мақолада генетика фанининг мураккаб бўлимларидан бири бўлган ирсиятнинг молекуляр асослари бўйича масала ва машқларни бажаришда ўқувчилар томонидан эгалланиши лозим бўлган билим, кўникма, малака ва компетенцияларни шакллантириш ҳамда ривожлантириш усуллари ҳақида фикр юритилган. Шунингдек, муаллиф томонидан масала ва машқларни ўзига хос усуллар ёрдамида ечиш методикаси бўйича тавсиялар ҳам берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODOLOGY OF SOLVING TASKS AND EXERCISES IN GENETICS IMPLEMENTING IDENTICAL WAYS IN PROCESS OF EDUCATION BASED ON COMPETENCE APPROACH

There is discussed in the article forming of knowledge, skills, abilities and competence to formation and development of methods in solving tasks for the genetics fields on the molecular bases of heredity and exercises. There was given methods of problem solving exercises implementing specific method recommended by the author.

Текст научной работы на тему «Компетенциявий ёндашувга асосланган таълим жараёнида генетикадан масала ва машқларни ўзига хос усуллар ёрдамида ечиш методикаси»

V_/

Ниёзов К,ах,рамон Адашалиевич,

Наманган вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Табиий ва аник фанлар таълими» кафедраси катта укитувчиси

КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВГА АСОСЛАНГАН ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ГЕНЕТИКАДАН МАСАЛА ВА МАШЩРНИ УЗИГА ХОС УСУЛЛАР ЁРДАМИДА ЕЧИШ МЕТОДИКАСИ

НИЁЗОВ Ц.А. КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВГА АСОСЛАНГАН ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ГЕНЕТИКАДАН МАСАЛА ВА МАШКЛАРНИ УЗИГА ХОС УСУЛЛАР ЁРДАМИДА ЕЧИШ МЕТОДИКАСИ

Маколада генетика фанининг мураккаб булимларидан бири булган ирсиятнинг молекуляр асослари буйича масала ва машкларни бажаришда укувчилар томонидан эгалланиши лозим булган билим, куникма, малака ва компетенцияларни шакллантириш х,амда ривожлантириш усуллари х,акида фикр юритилган. Шунингдек, муаллиф томонидан масала ва машкларни узига хос усуллар ёрдамида ечиш методикаси буйича тавсиялар х,ам берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: генетика, ирсият, молекула, биомолекула, ДНК, РНК, ген, нуклео-тид, оксил, аминокислота, фермент, биокимёвий реакция, триплет, мономер, генетик код, кодон, антикодон, транскрипция, трансляция, комплементарлик принципи, билим, куникма, малака, компетенция.

НИЁЗОВ К.А. РЕШЕНИЕ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ, ОСНОВАННОМ НА КОМПЕТЕНЦИОННОМ ПОДХОДЕ, ПРИМЕРОВ И ЗАДАЧ ПО ГЕНЕТИКЕ С ПОМОЩЬЮ СПЕЦИФИЧЕСКИХ МЕТОДОВ

В статье рассматриваются вопросы формирования знаний, умений, навыков и компетенций у учащихся при выполнении задач и примеров при обучении раздела генетики по теме «Основы молекулярной наследственности». Автором даны рекомендации по решению таких заданий и задач с использованием спецических методов и приемов.

Ключевые слова и понятия: генетика, наследственность, молекула, биомолекула, ДНК, РНК, ген, нуклеотид, белки, аминокислота, фермент, биохимическая реакция, триплет, мономер, генетический код, кодон, антикодон, транксрипция, трансляция, принцип комплементарности, знания, умения, навыки, компетенция.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

NIYOZOV K.A METHODOLOGY OF SOLVING TASKS AND EXERCISES IN GENETICS IMPLEMENTING IDENTICAL WAYS IN PROCESS OF EDUCATION BASED ON COMPETENCE APPROACH

There is discussed in the article forming of knowledge, skills, abilities and competence to formation and development of methods in solving tasks for the genetics fields on the molecular bases of heredity and exercises. There was given methods of problem solving exercises implementing specific method recommended by the author.

Keywords: genetics, heredity, molecule, biomolecule, DNA, RNA, gene, nucleotide, protein, amino acid, ferment, biochemical reaction, triplet, monomer, genetic code, codon, anticodon, transcription, translation, principle complementarity, knowledge, ability, skills, competence.

Pecny6nuKaMu3da %a6yn цunuнгaн «JatnuM myFpucuдa»гu %OHyH Ba Kadpnap mauepnaw Munnuu dacmypuda yMyMuu ypma matnuM MaKma6napu y^yвнunapuнuнг MyaunH 6unuM-napHu эгannawnapu 6apo6apuda ynapda 6unuM onuwa 6ymaH эxlmueм, Mycma^un Ba umoduu 0uKpnaw, mawKunomnunuK K,o6ununmnapu, aManuu mampu6a Ba кyнuкмanapгa эгa 6ynuw, Munnuu Ba yMyMuHcOHuu цaдpuпmnapгa acоcnaнгaн MatHaBuu-axno^uu 0a3unamnap, ampо0-мy%umгa онгnu MyHoca6amHu mapKu6 monmupuw, ynapHu Kac6nap 6unaH maHuwmupuw op^anu кac6гa uynnaw KypcamumaH.

Биринчи Президентимиз Ислом Каримов: «Биз ривожланган бозор иктисодиётига асос-ланган замонавий давлат куриш йулига кадам куйиб, кучли давлатдан кучли фукаролик жамияти сари изчиллик билан утишни таъ-минлар эканмиз, факат миллий ва умумбаша-рий кадриятлар уЙFунлиги заруратини теран англайдиган, замонавий билимларни, интеллектуал салохият ва илFор технологияларни эгаллаган инсонларгина уз олдимизга куйган стратегик тараккиёт максадларига эришиши мумкин эканини хамиша узимизга яхши тасав-вур этиб келмокдамиз»1, деб таъкидлаган эди.

Президентимиз Ш.М.Мирзиёев 2016 йил-нинг 23 ноябрь куни Тошкент шахар сайловчи-лари билан булиб утган учрашувда «Таълим-тарбия усулларини кайта куриб чикишимиз зарур. Фарзандларимизда мураккаб вазият-ларда туFри ечим, карорлар кабул кила олиш

1 Каримов И.А «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамла-катни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти» мавзусидаги халкаро кон-ференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи» газетаси. 18.02.2012.

куникмаларини шакллантиришимиз керак»2, деб такидлаган эдилар.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,ка-масининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида»ги 187-сон карори билан тасдик-ланган Умумий урта таълимнинг Давлат таълим стандартининг максади - умумий урта таълим тизимини мамлакатда амалга оши-рилаётган ижтимоий-иктисодий ислохотлар, ривожланган хорижий мамлакатларнинг илFор тажрибалари хамда илм-фан ва замонавий ахборот-коммуникация технологияла-рига асосланган холда ташкил этиш, маъна-вий баркамол ва интеллектуал ривожланган шахсни тарбиялашдан иборат3.

Ушбу максадга эришишда куйидагилар максад килиб белгиланган:

- умумий урта таълим мазмуни ва сифатига куйиладиган талабларни белгилаш;

2 Ш.М.Мирзиёев 2016 йилнинг 23 ноябрь куни Тошкент шахар сайловчилари билан булиб утган учрашувдаги маърузаси.

3 Умумий урта таълимнинг Давлат таълим стандарти. Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон Карорининг 1-иловаси.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

- миллий, умуминсоний ва маънавий к,ад-риятлар асосида укувчиларни тарбиялашнинг самарали шакллари ва усулларини жорий этиш;

- укув-тарбия жараёнига педагогик ва за-монавий ахборот-коммуникация техноло-гияларини жорий этиш, умумий урта таълим муассасаларининг укувчилари ва битирувчи-ларининг малакасига куйиладиган талабларни белгилаш;

- кадрларни максадли ва сифатли тайёр-лаш учун таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг самарали интеграциясини таъминлаш;

- таълим ва унинг пировард натижалари, укувчиларнинг малака талабларини эгаллаган-лик даражасини тизимли бахолаш тартибини, шунингдек таълим-тарбия фаолияти сифатини назорат килишнинг хукукий асосларини тако-миллаштириш;

- давлат таълим стандартлари талабла-рининг таълим сифати ва кадрлар тайёр-лашга куйиладиган халкаро талабларга муво-фиклигини таъминлаш1.

Давлат таълим стандартининг асосий прин-ципларидан хисобланган укувчи шахси, унинг интилишлари, кобилияти ва кизикишлари устуворлигига асосланиши хамда укувчиларда фанларни урганиш ва таълим олишни давом эттириш учун таянч ва фанларга оид компе-тенцияларни ривожлантиришнинг таъминлан-ганлиги2 курсатиб берилган.

Таълимнинг глобаллашуви, таълим-тарбия жараёнида замонавий педагогик ва ахборот технологияларнинг жорий этилаётгани таълим муассасаларида таълим сифатининг ошишига сабаб булмокда. Маълумки, х,ар кандай технология таълимнинг янги мазмунини шакл-лантирувчи тамойилларга асосланади. Замонавий таълим жараёнининг фаол субъект-лари укитувчи ва укувчилар булиб, уларнинг хамкорликдаги фаолиятлари шундан ибо-ратки, маълум мавзу буйича назарий ва ама-лий билимларни чукур узлаштириш имконини беради.

1 Умумий урта таълимнинг Давлат таълим стандарти. Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон Карорининг 1-иловаси.

2 Умумий урта таълимнинг Давлат таълим стандарти. Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон Карорининг 3-иловаси.

Таълим инсоннинг хаёт мобайнидаги энг мураккаб фаолиятларидан биридир. Бу фао-лият турининг максади бевосита муайян ахбо-ротлар, харакатлар, хулк-атвор шаклларини узлаштиришга каратилган фаолиятдир.

Таълим куйидагилардан таркиб топади:

- идеал ва амалий фаолиятнинг у ёки бу турини муваффакиятли ташкил этиш учун зарур булган ташки оламнинг ахамиятли хос-салари хусусидаги ахборотларнинг узлаш-тирилиши (билим);

- куйилган вазифа ва илгари сурилган мак-садга мувофик келадиган усуллар ва жара-ёнларни туFри танлаш хамда назорат килиш учун курсатилган ахборотдан фойдаланиш йулларининг эгалланиши (куникма);

- фаолиятнинг ана шу барча турлари таркиб топадиган усуллар ва жараёнларнинг узлаштирилиши (малака).

Укувчиларда бу хусусиятларни тарбиялашда фанга оид билим, куникма ва малакаларнинг дарс жараёнига сингдириш билан биргаликда уларда компетенцияларни хам шакллантириш лозим.

Компетенциявий ёндашувга асослан-ган таълим укувчиларда эгалланган билим, куникма ва малакаларни уз шахсий, касбий ва ижтимоий фаолиятларида амалий куллай олиш компетенцияларини шакллантиришга йуналтирилган таълимдир.

Компетенциявий ёндашувга асосланган таълим укувчиларда мустакиллик, фаол фука-ролик позициясига эга булиш, ташаббускорлик, медиаресурслар ва ахборот-коммуникация технологияларидан уз фаолиятида окилона фойдалана олиш, онгли равишда касб-хунар танлаш, соFлом ракобат хамда умуммаданий куникмаларини шакллантиради.

Биология фанини укитиш давомида давлат таълим стандарти асосида берилган мажбу-рий минимал талабларда фанга оид билим, куникма, малака ва компетенциялар эгалланиши белгилаб куйилган. Шу аснода умумий урта таълим мактаблари укувчилари молеку-ляр генетикага оид билим, куникма ва мала-каларга эга булишлари лозим.

Ирсиятнинг молекуляр асосларини умумий урта таълим муассасаларининг 9-синф укувчилари «Хаётий жараёнларнинг кимёвий асослари» булими хамда 10-синф укувчилари «Хаётнинг молекула даражасидаги умумбио-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

логик конуниятлар» ва «Хаётнинг хужайра даражасидаги умумбиологик конуниятлар» боблари оркали узлаштирадилар.

Шу уринда генетика фанини урганишнинг максади ва вазифалари, афзалликлари, унинг таълим-тарбия жараёнида тутган урни хакида бироз фикр юритсак.

Маълумки, генетикадан масала ечиш ва машк бажариш жуда катта таълим-тарбиявий ахамиятга эга. Бунда укувчининг фикрлаш кобилияти, мантикий тафаккури ривожланади. Боиси, масала ва машкда кузда тутилган вази-фани хал этиш учун укувчи уларнинг мазмуни, ечимини анализ, синтез килади, таккослайди, умумлаштиради ва хулосалайди. Шунингдек, назарий билимлар мустахкамланади ва улар туFри эканлигига ишонч хосил килинади. Колаверса, назарий билимларни амалда кул-лаш имконини беради. Бундан ташкари, масала ечиш ва машк бажариш давомида укувчиларнинг мустакил фикрлаши хамда ижодий ёндашуви ривожланади, уларда фан асосларини янада пухта узлаштиришга хавас уЙFонади.

Генетикадан масала ечиш ёки машк бажариш назарий билимлар кай даражада узлаштирилганлигига узвий боFликдир. Агар укувчи генетикадан зарур назарий билимга эга булмаса, хеч качон масала ёки машкларни онгли равишда еча олмайди. Демак, укитувчи укувчини масала, машк ечишга ургатишни уларга пухта ва атрофлича билим беришдан бошлаши керак. Укувчилар дастур талабла-рига мос билимларни пухта узлаштириши учун хар бир мавзуни укитиш жараёнида укитувчи тасвирий ёки табиий объектлар, такдимотлар, укув фильмларини намойиш этиш оркали унинг хотираси учун тайёр билим бермас-дан, балки укув материалини модулларга (кисмларга) ажратган холда уларнинг билиш фаолиятини харакатга келтириши ва мустакил фикрлашини ривожлантириши керак1.

Генетика фанининг мураккаб булимларидан бири булган ирсиятнинг молекуляр асослари буйича масала ва машкларни бажаришда укувчилар кийинчиликларга учрайдилар. Яъни ирсиятнинг молекуляр асослари булими юзасидан берилган масала ва машкларни

1 Тофуров А., Файзуллаев С., Холматов Х. Генетикадан масала ва машклар. - Т.: «Укитувчи», 1991. -5-б.

ечишда укувчиларга кулай булган ишлаш принциплари, алгоритмик кетма-кетлик асо-сидаги технологиялар хамда маълум бир конуниятлар асосида формулалар ишлаб чикилмаганлиги сабабли укувчиларда масала ва машкларни ечиш компетенцияларини шакллантириш жараёнида муаммолар юзага келмокда. Хозирги таълим-тарбия жараёни укувчилар компетентлигини шакллантиришда педагогик, психологик ва технологик ёнда-шувга асосланиб иш олиб боришни такозо этмокда.

Молекуляр генетика буйича масала ва машкларни бажариш куникма ва малакала-рига эга булиш учун улар аввало, шу булимга оид билимларни тулик эгаллаган ва мазмун мохиятини тушуниб етган булишлари зарур.

Шу уринда ирсиятнинг молекуляр асослари буйича тушунчалар хакида кискача тухталиб утамиз.

Маълумки, ирсий белгиларни наслдан-наслга олиб утувчи ген - дезоксирибонуклеин кислотанинг маълум фрагменти хисобланади. Ген албатта, белгига бирданига таъсир курсат-майди. У, одатда, оксилнинг бирламчи струк-тураси, яъни оксил полимерида аминокисло-талар канча ва кандай изчилликда жойлаш-ганлигини ифодалайди. Оксил - ферментлар хужайрадаги биокимёвий реакцияларнинг у ёки бу йуналишда боришини назорат килиб туради. Биокимёвий реакцияларнинг йуна-лишига караб, доминант ёки рецессив белги-лар ривожланади. Бошкача айтганда, ген билан белги уртасидаги муносабат ген - оксил - фермент - биокимёвий реакция - белги тар-тибида амалга ошади.

Ген кандай килиб оксил синтезини бош-кариши хозирги вактда урганилган. Хужайрада учрайдиган нуклеин кислоталар ДНК ва РНКга булинади. ДНК - дезоксирибонуклеин кислота биополимер булиб, куш спиралдан ташкил топган. Унинг мономерлари нуклеотидлар хисобланади. Хар бир нуклеотид азотли асос, дезоксирибоза ва фосфат кислота колдиFидан иборат. Нуклеотидларда азотли асосларнинг 4 хили - аденин, тимин, цитозин ва гуанин учрайди. ДНК спиралида азотли асослар комп-лементарлик конуни асосида жойлашган. Чунончи, ДНК спиралининг бирида аденин булса, каршисидаги куш спиралда албатта

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

тимин, гуанин каршисида эса кушни спиралда цитозин жойлашган булади ва хоказо.

ДНКнинг бир спиралида нуклеотидлар узаро азотли асос ва фосфат кислота колдиFи билан бирикади. Кушни спиралдаги нуклеотид билан эса водород боFлари оркали бирикади. ДНК молекуласига карама-карши уларок, РНК бир кават занжирдан иборат. Унда хам юко-рида кайд этилган азотли асос, углевод ва фосфат кислота колдиFи учрайди. Лекин фарки шундаки, РНК молекуласида дезокси-рибоза урнига пентозаларнинг иккинчи тури -рибоза углеводи, тимин урнига урацил азотли асоси жойлашган булади.

РНК информацион РНК (и-РНК), транспорт РНК (т-РНК) ва рибосомал РНК (р-РНК)га булинади.

ДНКдаги нуклеотидларнинг жойланиш тар-тиби маълум маънога эга. Генетик коднинг мохияти шундан иборатки, полипептид тарки-бига кирувчи аминокислоталар ДНК молеку-ласидаги нуклеотидларнинг жойланиш тар-тиби буйича жойлашади. Демак, ДНК молеку-ласидаги ирсий ахборотни рибонуклеин кис-лоталар ташийди ва руёбга чикаради.

Мазкур мавзуга доир машкларни бажариш ва масалаларни ечиш учун укувчилар нуклеин кислоталарнинг тузилиши, хиллари ва функ-цияларини, нуклеотид, триплет, мономер, кодон, антикодон, транскрипция, трансляция каби тушунчаларни, комплементарлик прин-ципини, генетик код жадвалидан фойдала-нишни, хужайрада оксил биосинтези кандай изчилликда амалга ошишини билишлари керак.

Куйида молекуляр генетика буйича масала ва машкларни узига хос усуллар ёрдамида ечишни тавсия этамиз. Ушбу йуналишдаги масала ва машкларни ечишда биз тавсия эта-ётган усулларнинг узига хослиги шундан иборатки, укувчилар масала ва машкларни ечиш жараёнида маълум бир изчиллик, тегишли формулалар ва принциплар оркали берилган масала ва машкларни ечадилар. Яъни компе-тенлиликни шакллантирувчи инструментга эга буладилар.

Бундай турдаги масала ва машкларни ечишда укувчиларнинг математика, физика хамда кимё фанлари буйича эгаллаган билим, куникма ва малакалари хамда шу фанлар буйича компетентлиги асос булади.

1-масала. Оксилнинг таркиби 90 амино-кислотадан иборат. Агар кушни нуклеотидлар орасидаги масофа 0,34 нм булса, юкоридаги оксилни синтезловчи ген таркибида нечта нуклеотид бор ва шу геннинг узунлиги канча?

Ушбу масалани ечиш учун куйидагича боскичларни амалга ошириш зарур.

Биринчи босцич: бизга маълум маълумот-ларни аниклаб олиш.

Булар, оксилнинг таркиби 90 аминокисло-тадан иборатлиги, кушни нуклеотидлар орасидаги масофа 0,34 нм га тенг эканлиги.

Иккинчи боскич:

Юкоридаги масалани математик моделга асосланган холда ечишни таклиф этамиз.

Берилган: А - 90 та I -0,34 нм

N - ? L - ?

Ечилиши:

1) М=ЛхГ

Ы=90х3=270та нуклеотид

2) 1.=Мх!

L=270x0.34нм=91,8нм

Жавоб: Берилган ген таркибида 270 та нуклеотид бор, геннинг узунлиги 91,8 нм га тенг.

Эслатма: N=AxT формулада, N - нуклеотидлар сони, А - аминокислота сони, Т - триплет (маълумки, триплет 3 та нуклеотид (кодон)дан иборат).

L=Nx| формулада, L - берилган фрагмент-нинг умумий узунлиги, N - нуклеотидлар сони,

I - кушни нуклеотидлар орасидаги масофа.

Агар худди шу масала шарти куйидагича булса (масала шартида эътибор каратилиши зарур булган атама остига чизилган):

оксилнинг таркиби 90 аминокислотадан

иборат. Агар кушни нуклеотидлар орасидаги масофа 0,34 нм булса, юкоридаги оксилни синтезига асос булган ДНК фрагментида нечта нуклеотид бор ва шу фрагментнинг узунлиги канча?

У холда ушбу масалани ечиш учун куйидагича боскичларни амалга ошириш зарур.

Биринчи босцич: бизга маълум маълумот-ларни аниклаб олиш.

Булар, оксилнинг таркиби 90 аминокислотадан иборатлиги, кушни нуклеотидлар орасидаги масофа 0,34 нм га тенг эканлиги.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

Иккинчи боскич:

Юкоридаги масалани математик моделга асосланган холда ечишни таклиф этамиз. Бунда ДНК молекуласининг шу фрагменти куш занжирли эканлигини хисобга олган холда триплетни 2 га купайтириб оламиз, Яъни Т х 2 = 6 га тенг.

Берилган: А - 90 та I -0,34 нм

N - ? L - ?

Берилган: L - 183,6 нм I - 0,34 нм

Ечилиши:

1) М=Лх(Гх2) N=90х(3х2)=90х6=540та нуклеотид

2) ёки ¿ = (№2)х!

¿ = -540 х0.34нм=91,8нм 2

ёки L = (540:2) х 0.34нм=91,8нм

Жавоб: Берилган ДНК фрагментида 540 та нуклеотид бор, фрагментнинг узунлиги 91,8 нм га тенг.

Эслатма: N=Ax(Tx2) формулада, N - нуклео-тидлар сони, А - аминокислота сони, Т - триплет, 2 раками узгармас булиб у ДНК куш зан-жирини белгилайди.

¿=-2 х1 формулада L - берилган фрагментнинг умумий узунлиги, N - нуклеотидлар сони, 2 раками узгармас булиб у ДНК куш занжи-рини белгилайди, I - кушни нуклеотидлар ора-сидаги масофа.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2-масала. Агар ДНК узунлиги 183,6 нм га тенг, ундаги кушни нуклеотидлар орасидаги масофа 0,34 нм га тенг булса, ушбу ДНК фрагментида нечта нуклеотидлар булади ва улар нечта аминокислоталарни кодлайдилар?

Ушбу масалани ечиш учун куйидагича боскичларни амалга ошириш зарур.

Биринчи боскич: бизга маълум маълумот-ларни аниклаб олиш.

Булар, ушбу фрагмент узунлиги 183,6 нм га, кушни нуклеотидлар орасидаги масофа 0,34 нм га тенг эканлиги.

Иккинчи боскич:

Юкоридаги масалани математик моделга асосланган холда ечишни таклиф этамиз.

N - ? ёки

А - ?

Ечилиши:

1) м=у х2 ёки М=(1.:!)х2

183.6нм ,„„„

Ы= -х2=1080та

0,34нм

N=(183.6нм:0,34нм) х2=1080та нуклеотид

N

2) Л=

Тх2

1080 Л= ——— =180та 3х2

ёки А=1080:(3х2)=180та аминокислота

Жавоб: Берилган ДНК фрагментида 1080 та нуклеотид, 180 та аминокислотани кодлайди.

Эслатма: х2 формулада, N -нуклеотид-

лар сони, L - берилган фрагментнинг умумий узунлиги, I - кушни нуклеотидлар орасидаги масофа, 2 раками узгармас булиб, у ДНК куш занжирини белгилайди.

N

Л=

Тх2

формулада, А - аминокислота сони,

N - нуклеотидлар сони, Т - триплет (маълумки, триплет 3 та нуклеотид (кодон)дан иборат), 2 раками узгармас булиб, у ДНК куш занжирини белгилайди.

Юкоридаги масала ва машкларни ечиш усуллари самарадорлигини аниклаш мак-садида Наманган вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти МТ112-биология укитувчилари малакасини ошириш курси тингловчилари билан мавзу юзасидан машFулотлар утказилганда самарадорлик юкори булгани кузатилди. Тингловчилар томонидан ушбу усулларнинг муаффакияти укувчилар масала ва машкларни ечиш жараёнида нафакат маълум бир изчиллик, тегишли формулалар ва принциплар оркали берилган масала ва машкларни ечиши, колаверса ушбу йуналишдаги масала ва машкларни ечишдаги компетенция инструментига эга булишлари эътироф этилди.

Хулоса килиб айтганда, ирсиятнинг молекуляр асослари буйича масала ва машклар ечишнинг узига хос усуллари укувчиларда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

куникма ва малакаларни ривожлантиришда хамда фанга оид компетенциялар эгаллани-шида мухим ахамият касб этади. Чунончи, укувчилар маълум конуниятлар ва алгорит-мик изчиллик оркали масала ва машкларнинг

мазмун-мохиятини тулик идрок этадилар. Бун-дан ташкари, биология фанининг математика, физика ва кимё фанлари билан интеграцияси амалга оширилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Каримов И.А «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи», 18.02.2012.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Уму-мий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида»ги 187-сон карори.

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон карорининг «Умумий урта таълимнинг Давлат таълим стандарти» номли 1-иловаси.

5. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон карорининг «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг умумтаълим фанлари буйича малака талаблари» номли 3-иловаси.

6. Ниёзов К. Биология таълими жараёнида укувчиларда компетенцияларнинг шакл-ланишида инновацион технологияларнинг урни. - Тошкент шахар ХТХКТМОИда таш-кил этилган «Халк таълими тизимидаги «Махорат мактаблари» фаолиятини ташкил килишнинг илмий-назарий ва методологик асослари» мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллар туплами. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2017.

7. Ниёзов К. Биологик таълим жараёнида укувчилар компетентлигини ривожланти-риш асослари. - Наманган: Наманган ВХТХКТМОИ, 2017.

8. Толипова Ж., Fофуров А., Умаралиева М., Абдурахмонова И., Абдукаримов А., Эшонкулов О. «Биология». Урта таълим муассасаларининг 10-синфи ва касб-хунар таълими муассасаларининг укувчилари учун дарслик. -Т.: «Шарк», 2017.

9. Куронов М. Ёшлар тарбияси - стратегик масала. // «Маърифат» газетаси, 2017 йил 1 март, 17-сон.

10. Fофуров А., Файзуллаев С., Холматов Х. Генетикадан масала ва машклар. - Т.: «Укитувчи», 1991.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.